245
- avtomatlashtirish tizimining elementlarini sozlash (harorat va
bosim sezgichlari va moylash tizimlari va boshqalar).
§23.3. Oʻzgarmas tokli elektr motorlarni ishlatish. Elektr
motorlarni ishlatish ishonchligini ortirish.
Elektr mashinalar yordamida mexanik energiyani elektr energiyasiga
va aksincha elektr energiyani mexanik energiyaga shuningdek,
elektr
energiyani bir turdan ikkinchi turga aylantirish mumkin. Mexanik
energiyani elektr energiyaga o‗zgartirish maqsadida elektr generatorlardan
foydalaniladi. Generatorlarni bug‗, gidravlik va gaz turbinalar, ichki
yonar dvigatellar va boshqa dvigatellar yordamida xarakatga keltiriladi.
Ko‗pincha elektr stansiyalarida ishlab chiqarilgan elektr energiya yana
turli mashina va mexanizmlarni xarakatga keltirish uchun mexanik
energiyaga aylantiriladi. Bunday maqsadlarda elektr dvigatellardan
foydalaniladi.
Tokning turiga asosan elektr mashinalar o‗zgarmas va o‗zgaruvchan
tok mashinalariga bo‗linadi. Elektr mashinalar vattning juda kichik
qiymatidan million kilovattgacha
va undan yuqori quvvatlarda
tayyorlanadi. Ko‗p qo‗llaniladigan elektr mashinlarda energiyaning
o‗zgarishi magnit maydon taosirida bo‗ladi. Shuning uchun ularni
induktiv elektr mashinalar deyiladi. Shuningdek, energiyani elektr
maydon taosirida xam o‗zgartirish mumkin, bunday elektr mashinalarini
siimli elektr mashinalar deyiladi, lekin bunday mashinalar ko‗p
tarqalmagan. Magnit maydon yordamida elektr maydonga nisbatan ming
martagacha katta energiya xosil qilinishi mumkin. Bir xil o‗lchamli
induktiv va siimli elektr mashinalaridan induktiv mashinalar yordamida
ancha katta quvvatga erishish mumkin. Elektr mashinaning asosiy elementi
bo‗lib xisoblangan ferromagnit o‗zaklar
yordamida kuchli magnit
maydon xosil qilish mumkin. O‗zgaruvchan magnit maydonlarda uyurma
toklarini kamaytirish maqsadida magnit o‗zaklar yupqa elektrotexnik
po‗lat tunukalardan tayyorlanadi. Elektr mashinalarining cho‗lg‗amlari
xam asosiy elementlardan xisoblanib, mis, alyuminiy va ularning
qotishmalaridan iborat bo‗lgan elektrotexnik materiallardan tayyorlanadi.
Cho‗lg‗amlarni ximoyalash maqsadida, turli elektr ximoyalash
materiallardan foydalaniladi. Elektr mashinalar generator va dvigatel
rejimida qo‗llanilishi mumkin. Elektr
mashinalarida energiyaning
o‗zgarishi quvvat isroflari bilan boliq, shuning uchun elektr
mashinalarining foydali ish koeffitsientlari 100% dan kichik bo‗ladi. Katta
quvvatli elektr mashinalarining FIK i 98
99.5% ga teng bo‗lib, quvvati
10 Vt gacha bo‗lgan elektr mashinalariniki 20
40 % gacha bo‗ladi.
Elektr mashinalarni quvvatlariga nisbatan quyidagi guruxlarga
246
bo‗lish mumkin:
0.5 kVt gacha juda kichik mashinalar yoki mikromashinalar;
0.5
20 kVt - kichik quvvatli mashinalar;
20
250 kVt o‗rtacha quvvatli mashinalar va 250 kVt dan ortiq quvvatli
mashinalarga katta quvvatli mashinalar.
O‗zgarmas tok mashinalari asosan ikki qismdan iborat: qo‗zalmas
qismi
stator va aylanadigan qismi yakordan iborat. Stator o‗z navbatida
yarmodan, asosiy qutb o‗zagidan, qo‗zatish cho‗lg‗amidan, qo‗shimcha
qutblardan, qo‗shimcha qutb cho‗lg‗amlardan va boshqa konstruktiv
elementlardan iborat.
O‗zgarmas tok mashinalarining asosiy qutblarini magnit o‗zagi
asosan qalinligi 0.5
1 mm bo‗lgan elektrotexnik po‗latdan yiiladi baozi
xollarda konstruktiv po‗latlardan xam tayyorlanishi mumkin.
Elektr mashinalarning magnit o‗zaklari issiq xolda juvalangan E41,
E42, E43 markali yoki sovuq xolda juvalangan E310, E320, E330 markali
elektrotexnik magnit yumshoq po‗latlardan tayyorlanadi. Keyingi
paytlarda elektr mashinasozlik zavodlarida elektr mashinalarning magnit
o‗zaklarini tayyorlashda sovuq xolda juvalangan E310, E320, E330
markali po‗latlar keng qo‗llanilmoqda.
Elektr mashinalarning magnit o‗zaklaridagi induksiya asosan 1,2–1,5
Tl, issiq xolda juvalangan po‗latlar uchun 1,5-1,7 Tl ni va magnit o‗zagi
sovuq xolda juvalangan po‗latdan tayyorlangan magnit o‗zaklarda
induksiya 1,0-1,5 Tl ni tashkil etadi.
Magnit oqimi statsionar rejimlarda o‗zgarmasdan qolganligi sababli
o‗zgarmas tok mashinalarida asosiy qutb magnit o‗zaklarining tunukalari
bir-biridan laklar bilan ximoya qilinmaydi.
Katta quvvatli o‗zgarmas tok mashinalarining o‗tish jarayonlarini
yaxshilash maqsadida asosiy qutb o‗zagining xavo bo‗shliiga
yaqin
qismida pazlar frezalanib, bu pazlarga kompensatsiya-lovchi cho‗lg‗am
seksiyalari joylashtiriladi. Bu seksiyalar o‗zaro ketma-ket ulanib,
cho‗tkalar orqali yakor cho‗lg‗ami bilan xam ketma-ket ulanadi.
Qo‗shimcha qutb o‗zaklari yaxlit o‗zakdan tayyorlanadi va ikkita asosiy
o‗zaklar o‗rtasiga joylashtiriladi. Qo‗shimcha qutb cho‗lg‗amlari
kommutatsiya jarayonini yaxshilashga xizmat qiladi, shuning uchun
kompensatsiyalovchi cho‗lg‗amlarga o‗xshash yakor cho‗lg‗ami bilan
ketma-ket ulanadi. O‗zgarmas tok mashinalarining qo‗zatish cho‗lg‗amlari
misdan tayyorlanib, asosiy qutb o‗zaklariga o‗rnatiladi, yaxshiroq
sovutish
uchun cho‗lg‗amni bir necha qismlarga bo‗linib,
qismlar orasida sovutish
kanallari xosil qilinadi. O‗zgarmas tok mashinasining qo‗zatish
cho‗lg‗ami yordamida asosiy magnit oqim xosil qilinadi.
247
O‗zgarmas tok mashinasining yakori quyidagi elementlardan:
valdan, magnit o‗zakdan, kollektordan, cho‗lg‗amdan va boshqa
yordamchi elementlardan iborat. O‗zgarmas tok mashinasining vali
konstruktiv po‗latdan tayyorlanadi. Yakorning magnit o‗zagi qalinligi
0.35
0.5mm bo‗lgan elektrotexnik po‗lat tunukalaridan yiiladi, tunukalar
bir-biridan maxsus izolyatsiyalovchi laklar bilan qoplanadi, lakning
qalinligi yakorning kuchlanishiga bolik. Yakorning magnit o‗zagini
yaxshiroq sovutish maqsadida yakorning o‗qi bo‗yicha magnit o‗zak
alohida paketlarga bo‗linadi Magnit o‗zakning o‗rta qismini sovutish qiyin
bo‗lganligi uchun o‗zakning o‗rtasida joylashgan paketlarni o‗lchami
kichik bo‗ladi. Yakorning paketlarga bo‗lingan magnit o‗zagini sovutish
uchun radial va aksial sovutish kanallaridan foydalaniladi. Bu kanallarning
kengligi 10 mm gacha bo‗ladi. Yakorning cho‗lg‗amlari misdan
tayyorlanadi. Cho‗lg‗amlarni tayyorlash uchun cho‗lg‗amning yoyilgan
sxemasi chiziladi, altaklarning boshi va oxiri kollektor tunukalariga
ulanadi. Kollektor o‗zgarmas tok mashinalarida mexanik to‗rilagich
vazifasini bajaradi.
