Kioma ŝanco por Esperarto-afiksoj en scienca terminologio?

RNDr. Josef Kavka, CSc.

2. Novismoj kontraŭ derivaĵoj

Ankaŭ nacilingvanoj aplikas similan metodon, por ke estu elvokita dezirinda imago:

tlumítko Dämpfer dampilo

chrastítko Rassel raslilo

škrabátko Kratzer skrapilo

sluchátko Hörer aŭskultilo
Tamen, e.n la moderna tempo, la nacilingvoj ĉiam pli percepteble inklinas al adoptado de pretaj fremdvortoj, precipe, se temas pri sferoj sciencaj-teĥnikaj. Tial ekz. ĉiu ĉeĥa aŭtisto pli eble diras. "blinker" aŭ "blinkr" anstataŭ la bonaj oficia­laj hejmaĵoj "blikač, blikáček, blikadlo, blikátko, blikavka, blikálek". Tiu fremda vorto ŝajnas al li pli preciza, pli fa­ka eĉ pli internacia por elvoki imagon pri aŭtomobila lumsig­nalilo. La motivo samas kiel okaze de la supra ekzemplo pri te­lefono.

Ĉu en tia situacio oni povas bonaŭgure prognozi estonte­con ekz. al la termino "mikroprocezilo" (P. Broczkó l983)? Ja la tuta mondo diras "mikroprocesoro", ĉar ĉiuj lingvoj jam a­doptis la pretan teĥnikan terminon, inventitan de mi-ne-scias-­kiu. Same senŝanca kiom en Eo "mikroprocezilo" estus en Cs "mikroprocesítko" aŭ "mikroprocesátko". . .

Mi ne ŝatus veki impreson, ke mi mem estas kontraŭulo de la zamenhofaj afiksoj. Male, kiel longjara redaktoro de natur­historiaj (precipe geologiaj) esperantaĵoj, mi devas draste bremsi enkondukadon de superfluaj radikoj. La geologo-esperan­tisto - sammotive kiel la supre menciita ĉeĥa aŭtisto - tendencas al senĝena akceptado de fremdlingvaj fakterminoj. Li ekz. uzas la verbon intrudi anstataŭ la ĝusta entrudi, la adjekti­von intruziva anst. la ĝusta entrud(iv)a kaj la substantivon intruzio anst. la ĝusta entrudaĵo. Jen tri superfluaj novismoj anstataŭ la bonega samsignifa radiko zamenhofa.

Resume: La novismoj impresas kiel pli precizaj ĝuste tial, ke ili estas novaj kaj fremdaj. Banala fenomeno por ĉiu lingvisto. Mi mem aŭdacus aldoni, prunteprenante fakterminon el la termodinamiko: Ĉiu nova vorto estas "neentropia"; post pli longa uzado, ĝia sencamplekso plivastiĝas, ĝia " entropio" kreskas ... Cetere, per aliaj vortoj provas la samon esprimi PAG,

sur p. 454 ĝi asertas jenon pri la "substantiva sufiksoido" -ilo: "La ilo-kunmetoj estas ofte malprecizaj, ĉar ili montras nur ĝenerale la instrumenton, per kiu la ago okazas, kaj ofte por la sama aŭ simila ago ekzistas diversaj iloj. Tiam oni be­zonas apartajn radikvortojn; ekzemple: kulero kaj forko (man­ĝiloj), revolvero, fusilo, karabeno, kanono (pafiloj), kover­to kaj fermoplato (kovriloj), pioĉo kaj ŝpato (fosiloj), stil­zoj (iriloj) ktp."

Ankoraŭ ekzemplo terscienca: Vulkandevena rokaĵo nomiĝas nacilingve: Cs: vulkanit, En, Fr: vulcanite, Pl: wulkanit. Do ne mirinde, ke ajna geologo-esperantisto emas apliki la vorton: vulkanito. Mi konsilas al li, ke Eo havas la fundamentan vorton: vulkano kaj ke anstataŭ vulkanito oni povas tute bone diri: vulkanrokaĵo aŭ simple: vulkanaĵo. Nu, mi ne certas, ĉu mia argumentado estas sufiĉe konvinkiva. Oni replikas al mi, ke por esperantisto estas pli facile ne modifi internacie ag­noskitan terminon ol elpensi riskan Eo-derivaĵon: Alia geologo povus ja elpensi alian derivaĵon kaj la uzado longjare balanciĝos. Nu, ĉi-loke trudas sin la fortimiga precedento kom­putoteĥnika: komputero, komputilo, komputoro. Kompatindaj komputindaĵoj! Kompatindaj estas ankaŭ la lernantoj, kiuj komenclecione ĝojis pro la simplega gramatiko de Eo. Iom post iom ili devas elreviĝi kaj veni al la konscio, ke la gramatiko estas ne tiom grava parto de la lingvolernado, kiom la vorttrezoro.

Ĉiumomente aperadas novaj sciencaj terminoj tra la mondo. Iliaj inventantoj regule ne estas esperantistoj. Escepton el la regulo povas prezenti elstara sciencisto aplikanta Eon kaj sukcesinta malkovri novan fenomenon. Tian escepton mi ja povas neglekti en jenaj konsideroj. En malproksima estonteco (aŭ pli naturalisme "en lontana futuro"), kiam Eo fariĝos internacia lingvo de la sciencistoj, la situacio sendube favoros kreadon de pli logikaj, pli precizaj, pli sistemaj terminoj surbaze de la planlingva principaro.

4. Substantivaj sufiksoidoj -io, -iko, -ito

Fine estas menciindaj la botanika kaj zoologia -ioj: da­lio (laŭ Dahl), latimerio (laŭ Latimer) k.a. (Kp. J. Kavka l981).

4.2. Pri -iko PAG (p. 463) singarde asertas, ke ĝi estas "neoficiala (pseŭdo)sufiksoido" samsignifa kun -io por nomi sciencojn, okupiĝojn ktp.: poetiko, stilistiko, gimnastiko k. s. PAG eĉ rezonas, ke el la vidpunkto de reguleco oni povus diri

"poezio" aŭ inverse "biologiko". Nu, pri tio oni povus sukcese dubi, kvankam siatempe M. Halvelik (1965) proponis la konsekvencan iko-sufikson por nomoj de la sciencoj. Ankaŭ W. A. Ver­loren van Themaat (1978) atentigis, ke - kontraste al INTER­LINGUA - Eo estas bazita sur bonaj principoj, t.e. sur libera kombineblo de radikoj kun afiksoj. Bone, sed kio estas afiksoj kaj kio radikpartoj? Problemoriĉa demando.

Ĉu vere havas sencon la skrupula PAG-distingado inter la pseŭdosufiksoida -iko kaj la sufiksoida? Ĉu distingi meĥani­kon, botanikon, genetikon, estetikon, optikon, onomastikon dis­de mimiko, retoriko, ekonomiko, ritmiko, elektroniko, atletiko, astronaŭtiko, muziko? Ĉu la teorio pri apartaj radikoj ne es­tus pli simpla? Kial cerbumi, ĉu liriko estas derivita de li­ro, dum etiko ne estas derivita de "eto"? Kvankam laŭdevene latina sufikso, en Eo -iko rolu kiel ekzemplo de radikparto, ofta en la scienca terminologio.

P. Neergaard (ref. PAG, p. 476) proponis la vortojn: ĵurnaliko, ĝardeniko. PAG opinias, prave, ke pli bona estas: ĵurnalistiko, ĝardenistiko. Mi mem voĉdonus precipe por la inter­nacia vorto ĵurnalistiko, nepre ne por ekz. lingviko aŭ fungiko (t.e. mikologio). Saĝe konkludas PAG ĉi-koncerne (p. 463), ke la vidpunkto de internacieco ŝajnas esti pli grava tie ĉi.

Ankaŭ en ĥemio estas uzata -it- ekz. por kombinaĵoj kun malpli de oksigeno ol havas la -at-kombinaĵoj: acido sul­fita kontraste al sulfata.

Mankas en PAG mencio, ke -ito estas oftega radikparto en diversaj teĥnologiaj substancoj, sed precipe en la nomenklaturoj mineralogia, petrologia kaj paleontologia: ekrazito, eter­nito, iperito, aragonito, ĥrizolito, granito, baŭksito, dolo­mito, hipurito, trilobito k. m. a.
5. Pseŭdosufiksoidoj -ento, -oro k. a. kontraŭ la sufiksoido ‑ilo

Certe ne eblas ĉi-loke pritrakti - eĉ koncize - la komp­letan sistemon de la Eo-sufiks(oid)oj. Tamen almenaŭ kelkaj me­ritas apartan atenton de la scienca leksikologo.

En STARTO (l981, 3, 15), J. Werner publikigis la proponon de Z. Pluhař pri teĥnika sufikso -enzo, indikanta substancon, kiu agas laŭ la radiksenco. La propono sendube estas bonmotiva, ĉar la ĝisnuna normiga Eo-literaturo apenaŭ kontentige solvas la problemon. La fundamenta sufiksoido -ilo taŭgas - post la supre aluditaj limigoj - por instrumento, aparato, maŝino; mal­pli bone ĝi servas por indiki agantan substancon (PLENA ILUSTRITA VORTARO, PIV, 1970: adsorbilo, katalizilo, reagilo, rive­lilo, solvilo k.a. por En, It: adsorbent, Fr: adsorbant, En: ca­talyst, Fr: catalyseur, En: reagent, Fr: revelateur, It: rive­latore, En: solvent, Fr: solvant k.a.). Tamen ne estas konsilinde enkonduki ĉi-cele novan sufiksoidon; tiom malpli reko­mendinda estas la proponita -enzo. Multe pli natura evidentiĝas apliko de -ento, konsiderata kiel radikparto (solvento, de­tergento, diluento, reagento, repelento k.a.). Kiuokaze -ento ne estus sufiĉe internacia, disponeblus -oro: katalizoro, inhi­bitoro, peptizoro, precipitoro, retardoro, lakrimatoro k.a. Kp. ankaŭ J. Kavka (1982) pri: fandento. (Vd. la notojn de la re­daktinto).

6. Aliaj sufiksoidoj

6.1. Pri -ido en biologio, historio k.a. sciencoj ne estas dubo. Krome, tiu ĉi sufiksoido utilas en ĥemio: fluorido, ĥlo­rido, bromido, jodido. Aliflanke, pseŭdosufiksoidaj -idoj es­tas en oksido, sulfido, karbido, hidrokarbonido, sulfonamido ktp. Leviĝas la refrena demando, ĉu ne estus pli konvene in­terpreti ĉiun ĥemian -idon kiel radikparton.

6.2. Pri -ismo, tre ofta scienca vortelemento, aperas analo­ga problemaro. Da filozofiaj, sciencaj, artaj kaj politikaj -ismoj estas inundo. Tre komplika montriĝas ankaŭ ilia morfo­logia interpreto en Eo. Oni prave demandas sin, ĉu la oficialigo de l' Eo-sufiksoido -ismo (en 1914) estis bonŝanca fa­ro ... Ĉu necesis pliigi la objektive jam korsiderindan komp­likecon? Mi sole tuŝetu la situacion:

6.2.1. Naturismo kaj naturalismo estas du internacie agnoski­taj terminoj por du malsamaj nocioj;

6.2.2. Materiismo kaj materialismo same esprimas du nociojn, sed la internacia termino estas sole materialismo, dum materiismo estas pura esperantaĵo;

6.2.3. Imperiismo kaj imperialismo estas absolute sinonimaj vortoj, el kiuj la unua estas Eo-derivaĵo, dum la dua estas internacia "naturalismaĵo". Ĉu sufiĉe pri -ismo? Aŭ ĉu vi aŭda­cos plu-vadi en tiu balasta pluv-ado? "Ne ĉiam beno por planlingvo estas ĝiaj afiksoj", dirus la robotoj, kiuj provus komputore traduki mian Eo-tekston...

6.5.1. apliki ion science aŭ metie, sur alian objekton, ekz. sa­lizi = saturi per salo fluidaĵon por precipiti koloidojn; alia afero estas sali manĝaĵon;

6.5.2. apliki metodon de iu, ekz. pasteŭrizi, rentgenizi.
Restas demando, ĉu -izi por tiom specialaj kaj samtempe diversaj signifoj estas nepre necesa. Ĉu ne sufiĉus: sali, pas­teŭri, rentgeni (Cs: rentgenovati, ne rentgenizovati) ktp.? A­liflanke en geologio tute bone eblus utiligo de la verbaj su­fiksoidoj -igi kaj -iĝi anstataŭ la originalaj -iz-. Cs: kalcitizace, De: Kalzitisierung, En: calcitization, Eo: kalci­tigo aŭ kalcitiĝo, laŭ kunteksto, Fr: calcitisation, Pl: kal­cytyzacja. Internacieco de la terminoj ne tre difektiĝus pro la du Eo-sufiksoidoj.
7. Prefiksoidoj
El la (pseŭdo)prefiksoidoj adverbaj, scienc-terminologie povas servi ekz. dis- (disloki, dissekci, dissemi, sed: dis­persi, distribui, diskordanco); re- (redeponi, reformi, re­frakto, regreso), retro- (neoficiala, en la senco: kontraŭe al la kutima direkto, ekz. en geologio: retrogranda metamorfozo). El la (pseŭdo)prefiksoidoj prepoziciaj ofte utilas de-, inter-, per-, post-, sub-, super-, trans-. Kompare kun la prefiksoidoj adverbaj ili ne alportas tiom da morfologiaj problemoj. Ĝene­rale dirite, ili estas sufiĉe internaciaj por grave konsistigi sciencan terminologion.
8. Konkludoj

Eblis nur supraĵe tuŝi la problemoriĉan kampon de la scienca leksikologio. Devus sekvi pli detalaj statistikoj. Tamen eĉ sen tiaj oni povas aserti, ke en la sciencaj terminologioj la vortelementoj, rolantaj kiel Eo-afiksoj, partoprenas etpro­cente, dum la samaj vortelementoj radikpartaj forte superregas. Tiu ĉi fakto estu averta adrese al eksperimentemaj esperantis­toj, kiuj dezirus inventi kaj oficialigi pluajn afiksojn. Laŭ­okazaj proponoj ne vekis favoran reeĥon. Sufiĉas foliumi mal­novajn jarkolektojn de SCIENCA REVUO, PLENAN ANALIZAN GRAMATIKON, PLENAN ILUSTRITAN VORTARON k. a. gravajn publikigaĵojn.

Komparo kun la freŝdata terminprovizo de faklingva Esperanto instruas nin, ke preskaŭ ĉiu specialisto sentas tre for­tan afinecon al siafaka terminologio, pli malpli kodigita de internaciaj instancoj. Al esenca reformado (plibonigado, raciigado) de tiu terminologio helpe de Eo-afiksoj li apenaŭ inkli­nas. (Vd. la notojn de la red.).
9. Referencoj
Broczkó, P. (1983): Mikro-komputilo. - INTERNACIA KOMPUTADO. Bu­dapeŝto.

Halvelik, M. (1965): Normlingva Esperanto. 14 p. - Stencilita manuskripto. Borgerhout.

Kavka, J. (1981): Onomastiko en fakterminoj konsidere ilian esperantigon. - Kolekto de la referaĵoj de konferenco APLIKO de ESPERANTO EN SCIENCO KAJ TEĤNIKO, vol. l, p. 6 - 14. Žili­na.

Kavka, J. (1982): Fonolitoj kontribuas al ŝparado de energio.­Kolekto de la referaĵoj el la internacia SEMINARIO PRI APLIKO DE ESPERANTO EN SCIENCO KAJ TEĤNIKO, p. 29 - 35. České Budějovice.

PLENA ILUSTRITA VORTARO de ESPERANTO (1970). Ĉefredaktoro G. Waringhien. - Sennacieca Asocio Tutmonda. Paris.

POŜATLASO DE LA MONDO (1971). - Kartografie, n.p., Prago.

Reiersřl, O. (1982): Matematikaj kaj statistikaj terminoj en Esperanto (Suplenento al PIV). - Statistical Memoirs, l,l-33. Institute of Mathematics, Univeisity of Oslo.

Verloren van Themaat, W. A. (1978): Internacia vortaro kaj ĝia signifo por la dezirinda formo de planlingvo. - SCIENCA REVUO, 99 - 117. Ĉapeko.

Werner, J. (1981): Dekduo da fakaj vortoj por praktika uzo /1/. STARTO, 3, 14 - 15. Prago.

Alvenis: 1984.02.06.

Akcepto de la postulo "ne oficialigi novajn afiksojn" es­tus tute pereiga por la apliko de Eo en kelkaj evoluintaj fa­koj. Ekz. la moderna sistema ĥemia nomenklaturo, precipe en or­ganika ĥemio, estas jam neimagebla sen granda arsenalo de pre­fiksoj kaj sufiksoj kun precize difinitaj signifoj. Tiu nomen­klaturo estas siaspeca aglutina "sublingvo" funkcianta eĉ en neaglutinaj naciaj lingvoj. Sed la evoluo direktiĝas al la afi­ksa nuancigo de la signifoj de vortoradikoj ankaŭ en aliaj sci­encoj, ekz. fiziko, biologio. Estu nur menciitaj vort-grupoj kiel: absorb(ad)o - absorb/anco, indukt/o - indukt/anco, rezis­t/o - rezist/anco, resp. lili/o - lili/aco, roz/o - roz/aco.

"Naturalisma" transprenado de ĉiuj novaj terminoj kiel unu solan nedisigeblan vortoradikon estas neimagebla kaj cetere en la malakordo kun la ĝenerala evoluo. Kompreneble, la transprenado de novaj afiksoj devas esti kritikema kaj kreema adaptado, dum kiu oni devos observi la planecon kaj regulecon de Eo.

Principoj de Esperanto
Karolo Piĉ, akademiano
Principoj de Esperanto estas tio, kion iom vage oni nomas la spirito de la lingvo, sed kion ĝis nun oni neniam klare formulis kaj difinis. Kelkfoje la principojn de la lingvo oni identigas kun la Fundamento de Esperanto. Tamen ankaŭ tio ne es­tss preciza. Ĉar fakte la principoj de Esperanto estas la in­terna. programo de la lingo, tiu ena komputila meĥanismo, kiun ni senĉese aludas ĉi tie. La principoj iom tiom respondas al la gramatiko de la lingvo. Bedaŭrinde ankaŭ tiu komparo estas nur proksimuma. Ĝi validus erst kiam ni posedus Kibernetan Gramatikon de Esperanto.
La ĉefaj principoj de ia lingvo estas:

1) severa komputilismo,

2) reciproka kunrespondo: rilato - kodindiko,

3) absoluta semantemismo,

4) variivo de elementoj.
1) Rilate al Esperanto oni povas paroli preskaŭ pri atomismo. Ĉar la tuta Esperanto konsistas el bazaj, ne plu divideblaj unuoj, kiuj senĉese eniras en la plej buntajn kaj variajn interagojn kaj interaktojn. La sola limigo ĉi tie estas la lingva programo kaj la logiko de la sistemo mem. La lingva programo iam ne allasas iujn kunmetojn. Tiel ekzemple kutime ne eblas kunigi adjektivkategorian vorton kun adjektiviga sufik­so: blankebla. Aliflanke la propra logiko de la sistemo iam ne akordiĝas kun ia ordinara logiko. La sistemo tial permesas jen eĉ kalsonino, ŝtrumpino, koksino, mamino, buŝino. Entute Esperanto ebligas preskaŭ senfinan liberan-kunmetadon kaj dismeta­don. Ja ŝajnas, ke ĝuste tio estas unu el ĝiaj plej elstaraj ecoj: neniel limigitaj kombineblo kaj kombinivo.
2) La severnn kunrespondon rilato - kodindiko ilustras ekzemple la esperantaj pluraloj: homo - homoj, malsimilaj al la Idaj: homo - homi. Tiu kunrespondo estas unu el la aliaj principoj de Esperanto. Ĝi koncernas la bazajn gramatikilojn: ‑as,

‑is, ‑n, ‑ant' kaj la aliajn. Ĝi ne allasas esceptojn. Kaj ĝi validas ankaŭ pri la fonetiko.

Esperanto estas idiomo diakrita. Ĝi distingas molajn konsonantojn ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ kaj la duonvokalon ŭ. Ĝi ne distingas longajn kaj mallongajn vokalojn. Unue, tia distingado, en internacia skalo, tute ne estas ĝenerala. Due, longaj kaj mallongaj vokaloj diferencas de lingvo al lingvo. Tial la longon la esperanta sistemo saĝe tute ignoras, ne indikante ĝin. Se aŭtem, ial, tamen ĝi volus fari tion, ankaŭ tiam ĝi devus uzi diakritan signon, eble ian ': fíno - malkomenco; Fino - Suomo. Nepre ĝi ne povus uzi duoblan literon: aa, nn, kiel en Izaako aŭ Finno, se ne paroli pri tio, ke jen unufoje la duobligo lon­gigas la vokalon (a en Izaako), dum alifoje ĝi mallongiĝas ĝin (i en Finno). Duoblaj literoj do estas ne nur ŝoko antifundamentaj, preskaŭ kaprice arbitraj, kaj kopiitaj al tute alia sistemo, sed ĉefe absolute neakcepteblaj por la kiberneta kodo de Esperanto.

3) Morfemoj (formaloj) kaj semantemoj (sencaloj) estas la bazaj elementoj de la lingvo. Esperanto tamen ne kontentiĝas per iaj ajn formaloj kaj sencaloj. Principe ĝi preferas ĉiam nur la ne plu divideblajn morfemojn kaj semantemojn. Tial jen kosmonaŭto estas por ĝi ordinara vorto kunmetita el semantemoj kosm' kaj naŭt', kiuj retre liveras naŭti, naŭtadi, naŭtino, naŭtiko, akvonaŭto, aeronaŭto, spaconaŭto kaj aliajn. Simile petrografio donas petro (roko), petrologo, petrologio, sed eĉ petroleo (petrolo; ĉi tie komparu ankaŭ gasoleo - gasojlo!), petroĥemio, petrodolaroj.

En ambaŭ kazoj praktike temas pri retroderivado. Sed retroderivado estas nenio alia ol konsekvenca aplikado de la dua parto de la 15-a regulo.

La absoluta semantemismo igas Esperanton eksterordinare riĉa, tamen samtempe ankaŭ maksimume simpla. Ĉar la esenco mem de tiu proceso estas resimpligado, reordigado, resĥemigado. Ti­al paŭperismo liveras jen paŭpera (malriĉa), jen paŭperizi, paŭperulo. Pitekantropo donas piteko (simio) kaj antropo (homo).

Kaj Esperanto tiametode atakas pli malpli poiome ĉiujn pseŭdoradikojn, kiujn ĝi dismembrigas serĉante la bazajn elementojn, kiuj konsistigas ilin. Tiamaniere ĝi tre simpliĝas. Kaj en la daŭro de tiu proceso sammezure ĝi eĉ aŭtentiĝas kaj viviĝas.

Ĉar lingvo vivanta ne povas konsisti el nuraj fremdaj vortoj. Tion sciis kaj scias ĉiuj lingvistoj. Tion scias eĉ niaj kleraj kontraŭuloj. Tia1 iliaj paroloj pri senviva kodo, maŝi­no senanima, barbara miksaĵo. Tiuj paroloj tute ne estas sen­bazaj teorie. Ili estas senbazaj praktike! Ĉar en la sĥemisma Esperanto fremdaj estas ĝuste ĉiuj imitismaj formoj naturalis­maj, dum naturaj estas ĉiuj formoj plene kaj aŭtente sĥemismaj! Tio respondas al la logiko de la afero! Tion krome konfirmas eĉ ĉiuj, kiuj ĉiutage okupiĝas pri Esperanto. Kaj tion, cetere, konscias ak la lingvo mem. Tial, iom post iom, ĝi komencas a­taki interalie eĉ plurajn latindevenajn verbojn kunmetitajn, el kiuj ĝi retroderivas la protoradikajn trahi (tiri), pliki (ple­kti), spekti (rigardi), klami (voki), gresi (paŝi), stitui (starigi), strui (meti, starigi), kludi (formi), poni (meti), sisti (starigi, firmigi, haltigi), kaj aliajn. Ĝis nun, tamen, ĉio ĉi estas pli tendenco ol preta fakto, kaj longdaŭra proce­so pli ol fermita evolustadio. Sed la ĵus cititaj protoradikoj ekzistas kaj nenio plu strekos ilin for. Tiom pli, ke ankaŭ la lingvo mem ne rezignos pri ilia funda ekspluato. Cetere severa sistemigado kaj resistemigado estas la ĉefa tendenco de la kiberneta Esperanto, tendenco kiu ne permesas al la lingvo toleri elementojn, kiuj iel ne akordiĝas kun la sistemo. Tiurilate Esperanto estas altgrade imunologia.

Sed tie ĉi kunefikas ankoraŭ unu cirkonstanco: profunda ekonomieco de la sistemo. Iom tiom ekonomiaj estas ankaŭ lingvoj naciaj. Ilia ekonomieco aŭtem estas pure hazarda, pli mal­pli sporada kaj nur deala. En Esperanto kontraŭe la ekonomieco estas rekte parto de la ĝenerala komputilismo de la lingvo. Ĉar absolute komputila parolilo fakte eĉ ne povas esti neekonomia. Ekonomiecon grave bremsas naturalismo - imitismo. Sed imitismo ne estas tendenco. Imitismo estas nur interlingvista herezo kaj eraro, kaj afero de kelkaj okcidenteŭropanoj. Germanling­vanoj kaj slavoj ne akceptas ĝin. Kaj miliardopaj amasoj aziaj kaj afrikaj rekte ĝin rifuzas. Ĉar en la komputila epoko havas ŝancon nur la same komputila Esperanto. Kaj imitismo estas kom­plika, eksmoda, aracia kaj malmoderna.

4) La atomismo kaj semantemismo de Esperanto kuntrenas u­nu interesan fenomenon: variivon de elementoj. Iuj elementoj, almenaŭ provizore, estas nedefinitivaj. Tiurilate Esperantaj vortoj similas al atomoj. Ankaŭ ili disfalas. Tamen ankaŭ ĉi tie eblas previdi nek kiuj vortoj disfalos, nek kiam tio oka­zos. Tio signifas, ke oni ne konas la tempon de la respektiva disfalo. Oni konas ĝiajn cirkonstancojn! Ĝi okazos, kiam ekzis­tanta elemento renkontos alian elementon, kun kiu ĝi povos eniri en interakton. La apero de la Ilustrala prepozicio pre tiel nuligis unuflanke la ĝisnunan preleg‑o, el kiu ĝi faris pre‑­leg‑o, aliflanke tamen ĝi samtempe ebligis la naturalisman pre­sid‑ent‑o, kiu subite fariĝis aŭtente sĥemisma. Simile la Ilu­strala sufikso -al' disfaligis katedral-o (katedra preĝejo) al katedr‑al‑o. Malan proceson travivas ĵurnal-o, kiu naskas ĵurn‑­al-o. Sed al tago, retre, tuj kreiĝas la propra analoga tag‑al‑­o, signifanta tamen ne nur "gazeto", sed eĉ "taglibro"kaj "kontlibro". Tamen anal-o restas anal-o, ĉar la retroderivo an‑al‑o la lingvon ne logas. La kialo klaras. An‑al‑o ja liverus ano. Sed la homonimeco de ano (membro, jaro) estus tro konfuza. La lingvo tial rezignas pri la ebla riĉiĝo. Tamen tuj ĝi kom­pensas sin aliloke. Al analo ĝi kreas la propran jar‑al‑o.

La variivo de elementoj estas proceso, kiu senĉese deru­liĝas. Kutime ĝi ŝanĝas la internan strukturon de la vorto: ka­tedr‑al‑o. Ĝi ne ŝanĝas la vorton mem: katedralo. Ĉar ankaŭ ĉi tie efikas la interna kibernetismo de la lingvo. Fakte katedr‑­al‑o anstataŭ katedral‑o estas nur pliprecizigo, alsimiliĝo al la interna kodo, kaj parto de la daŭra kribrado de la alte spe­cialigita materialo, kiu konsistigas la lingvon.

La kosmoglotiko de la pasintaj jarcentoj revis eĉ ne tiom pri universala idiomo, kiom ĝuste pri lingvo absoluta. Esperan­to estas enkorpiĝo de tiu idealo.

Sed absoluta lingvo havas eĉ iajn parametrojn. Tial oni ne povas lasi sen atento duoblajn literojn, pseŭdoradikojn kun falsaj kaj miskomprenigaj pseŭdoprefiksoj kom‑, kon‑, ko‑, eks‑, im‑, in‑, estanto anstataŭ estanteco kaj aliajn, ĉar ĉio ĉi estas atencoj kontraŭ la sistemo. Se oni ne likvidus ilin, ili iom post iom amasiĝus tiom, ke ili fine strangolus la sistemon: Eperanto fariĝus la plej malfacila lingvo de la mondo.

Esperanto estas teĥnika planlingvo. Tial ĝin devas regi antaŭ ĉio planistiko kaj teĥniklingvistiko.

Sed ekzistas ankoraŭ unu kaŭzo, kial oni devas adiaŭi la duoblajn literojn, la ĵus aluditajn kom-, kon-, kaj la aliajn monstrojn.

Tuj kiam Esperanton ekuzos milionopaj amasoj, ili komencos paroli absolute sĥeme, ĉar sĥemismo estas antaŭ ĉio eĉ ekonomiismo, t.e. tempoŝparo kaj pensadŝparo. Kaj tial do en la lingvo eksvarmos aŭtentaj vortoj kiel inologio (ginekologio), nomistiko (onomastiko), presidento (prezidanto), klepti (ŝte­li) kaj aliaj. Oni malkovros, ke la angla -er estas uzata ak por nomi la plej banalajn iletojn (hattle opener) ak por signifi la plej komplikajn aparatojn (computer, ekzemple), ke ĝi do funkcias tute same kiel la esperanta -il'.

Sekve enkondukante pseŭdoradikojn, neĝustajn kaj netaŭgajn novismojn, kaj aliajn misajn formojn, ni ne nur balastigas la vortaron, sed eĉ elkreas morgaŭajn problemojn.

Ŝajnas, ke jam jarojn tiriĝas embuska Okcidental-sĥismo. Na­turalismo tamen ne estas solvo. Naturalismo estas nur trompo kaj vaglumo. Tion necesas konscii. Tiom pli, ke Esperanto nun troviĝas en la plej danĝera punkto de sia evoluo, en ia transira stadio, en amorfa stato de la prematuriĝo literatura, scienca, artisma kaj lingvistika, en kvazaŭa preŝtupo de ĝeneralaj firmiĝo kaj definitiviĝo. La internaj aglutinaj, sĥemismaj kaj kiberrnetismaj fortoj de la lihgvo vekiĝas kaj ekas efiki kaj funkcii. Malfermiĝas la tempo de granda reordigado kaj purigado. Ĉar kio eblis en la naŭcentradika Esperanto, tio ne plu eblas en la dudekmilradika, en kiu ĝi jam nun kaŭzas nur konfliktojn kaj karambolojn! Kaj en la centmilradika Esperanto la naturalisma miŝmaŝo estos absolute elkludita.