|
Article · March 022 citations reads 62 authorsBog'liq QASHQADARYOVILOYATILANDSHAFTININGSHAKLLANISHIDATABIIYKOMPONENTLAR-TOGJINSLARIVARELYEFNINGORNI Muhammad Yusuf________________________________________________________________
"Экономика и социум" №3(94) 2022 www.iupr.ru
Paleogen va neogen davrlarining tog‘ jinslari ohaktoshlar, dolomitlar, gips va
qumli – gilli konglometratlar, shag‘alltoshlar va lyossdan tashkil topgan. Baland va
o‘rtacha baland tog‘larda burmaga nisbatan ko‘ndalang cho‘zilgan vodiylarning
ko‘pligi ko‘zga tashlanadi. Bunday holat ayniqsa tog‘li mintaqaning janubi –
sharqida yaqqol ifodalangan bo‘lib, G‘uzordaryo, Langardaryo, Qizilsuv,
Tanxozdaryoning vodiylarini hosil qiladi. Burmaga nisbatan ko‘ndalang bo‘lgan
vodiylarning vujudga kelishini O.Y.Poslavskaya daryolarning antitsedentligi,
ayrim hollarda esa epigenetik joylashuvi bilan izohlaydi.
Qashqadaryo havzasining relyef hosil qiluvchi jarayonlari orasida fizikaviy
nurash jarayonlari muhim o‘rin tutadi. Bu jarayonlarning intensiv namoyon
bo‘lishining izlari barcha joylarda kuzatiladi. Landshaftlarning esa rivojlanishi
doimo bir biri bilan chambarchas bog’liq komponentlar va ularni shakllantiruvchi
omillarga bog’liq. Landshaftning dinamikasi tushunchasiga A.A.Krauklis qisqacha
qilib quyidagi ta`rif beradi: dinamika - bu ichki va tashqi kuchlar ta`sirida
landshaft holatining o`zgarishidir deb ta’kidlagan edi. G.D. Rixter esa tabiiy
jarayonlarning dinamikasi deb faqat jarayonlar jadalligining fasllarda o`zgarishini
tushunadi. Bunday o`zgarishlar asosan havo harorati yog`in-sochin va
bug`lanishning yil davomida o`zgarishi bilan bog`liqdir. Lekin bu qaysidir
tomonlama bir yoqlama fikrlilikni keltirib chiqaradi.
Masalan adirlar lyoss va lyossimon jinslar bilan qoplangan, yuzasi tekislangan
yassi tepa marjonlardir. Lyoss qoplamining qalinligi sharqda 2 – 5 m dan g‘arbda
10 – 15 m gacha etadi. Adirlarning zamini har xil kattalikdagi tosh bo‘laklari,
shag‘al va qum aralashmasi – konglomeratdan tashkil topgan. Bu esa nurashning
tog’ mintaqasidan boshlangan migratsiyasini davomi sifatida adir mintaqasida
namoyon bo’lishini anglatadi. Landshaft dinamikasi tushunchasining shunga yaqin
izohini biz V.V.Sochavaning geotizimlar va ularning dinamikasi kitobida ham
uchratamiz. Uning fikricha geotizimning dinamikasi deganda landshaftdagi bir
invariantga bo`ysungan o`zgaruvchan holatlar tushuniladi. Landshaftning
dinamikasiga landshaftning ma`lum bir tarkibi mavjud bo`lib, shu vaqt mobaynida
ro`y berishi mumkin bo`lgan o`zgarishlarnigina kiritish mumkin. Agar ichki va
|
| |
