|
Asbobsozlik
|
| bet | 5/6 | | Sana | 20.05.2024 | | Hajmi | 0,74 Mb. | | #246010 |
Bog'liq KURS LOYIHASI MahliyologPml =A+B log +log T (3)
Amalda ko’pincha suvni tekis yuzasiga yoki turli harakatlarga muz ustidagi to’yingan gaz bug’larini bosimi jadvalidan foydalinadi. Bu jadval 1 ko’rinishida keltirilgan.
Jadval 1 suvni tekis yuzasi ustidagi to’yingan bug’ning bosimi Jadval berilgan standart malumotnomada berilgan axborotlar namlikni xarakteristikalarini amalda qayta hisoblashlar uchun asoslangan. Buning asosida masalan malum absalyutnamlik va haroratdan nisbiy namlikni, shudring nuqtasini va bshqalarini, amalda gaz namligini har qanday harakteristikasini olish mumkin. Namlikni o’lchash asboblaridan eng ommaviy gazlardagi suv miqdorini aniqlovchi gidrometrlar hisblanadi. Qattiq jism va sochiluvchi jismlarni namligini o’lchashda ham shu gidrometrdan foydalinadi faqat namunani tahlilga tayorlashda namlikni gaz fazasiga aylantirib keyin tahlil qilinadi. Yana suyuqlik va qattiq jismdagi namlik miqdorini aniqlashni yadro magnit rezonansidan foydalanib aniqlash usuli ham mavjud. Bu tamoyil asosida yaratilgan asboblar ancha murakkab va qimmat va operatordan yuqori malakani talab qiladi.
Gigrometrlar mustaqil asbob kabi eng talab qilinadigan o’lchovhisoblanadi chunki undan mateorologlar anchadan beri maydalanib kelmoqdalar.Namlikni o’zgarishiga ko’ra shunningdek harorat va bosimni o’zgarishiga qarab ob-havoni oldindan aytib berish binolarda hayot faoliyatini yaxshi ekanligini nazorat qilish shuningdek turli tuman texnolgik jarayonlarni nazorat qilish mumnkin. Masalan elektrostansiyalarda, telefon stansiyalarida, poligrafiya ishlab chiqarishlarida va boshqalarda namlikni nazorat qilib ularni normal faoliyatini taminlashda asosiy o’rinni egallaydi.
Gigrometrlarga talablarni kattaligini turli asboblarni ishlab chiqib tayorlanishiga olib keldi. Ko’plab namlik o’lchagichlar indekatorga ega bo’lgan namlik datchiklaridan iborat bo’lib ular analog yoki raqamli shakldagi signallarni indikatori hisoblanadi. Ko’pincha indikator sifatida mexanik qurilmalar yoki elektir o’lchov asboblari bo’libular oldindan bo’lishlardan ko’rib chiqilgan edi biz bu yerda namlik datchiklarini ko’rib chiqamiz. Ular gidrometrlarni deyarli hamma funksional imkoniyatlarni aniqlaydi.
Gigrometrlar datchiklarini ishlash tamoyiliga ko’ra quyidagi sinflarga ajrtish mumkin:
Soch tolasidek datchiklar ularda soch tolsini namlikdan uzunlikni o’zgartirish xususiyatidan foydalaniladi;
Sig’mli dachiklar ularda namlikni o’zgarishi gigroskopik dielektrigi bo’lgan kondensatorni elektr sig’imini o’zgartiradi;
Rezistiv datchiglar ularda ustiga gigraskopik qatlam surtilgan o’tkazgichni qarshiligi o’zgaradi;
Pezosorbsiyali datchiklar ularda gigroskopik qoplama yutgan namlik pezokristalni xususiy tebranishi chastotasini o’zgartiradi.
Shudring nuqtasi harorati datchigi ularda harorat qayid etiladi va u metall sirtdan oynadan qaytgandek qaytgan o‘tishni diffuz o’tishga mos kelgandagi harorati.
Optik adsorbsiyalovchi datchik ularda yorug’likni yutilgan energiysini bir qismi qayd etiladiva u elektromagnit nurlanishni suv bug’laridagi yutilish kengligiga mos keladi.
Eng qadimiy va eng sodda, eng arzon namlik dachigi bo’lib oddiy soch tolasi hisoblanadi va u ikta purjina bilan tortib qo’yiladi. Bunda soch tolasini namlik tasirida uzunligini o’zgarishidan foydalaniladi. Bunday datchikni o’lchash asosida yotgan jarayonni fizika qonuniyatlari bilan aniqlanmasada hisoblashga mos bo’lmagan soch tolasiga asoslangan gigrometrlar ko’plab ishlab chiqarilgan. Hozirgi vaqtda sig’im dachiklari ko’plab ishlab chiqarishi bo’yicha soch tolasini datchiklardan ko’roq bo’lsada ular oddiyligi va arzonligi bo’yicha ularga yaqin. Ulchayotgan fizik kattalik kondensatorni sig’imi bo’lib bu shuni bildiradiki indikator sifatida yoki chiqish qurilmasi sifatida harqanday sig’im o’lchagichdan foydalanilsa bo’ladi. Kvartsdan yasalgan asosga alyuminiyni yuqa qatlami qoplanadi va u kondensatorni qoplamalaridan biri bo’ladi. Alyuminiy qoplamasi ustida Al2O3ni yuqa pilyonka hosil bo’ladi. Bu sirtga changlatish yo’li bilan metalldan ikkinchi elektrod qoplanadi u suv bug’ini bemalol o’tkazadi. Bunday ashyolar bo’lib palladiy, rodiy yoki platinani yuqa pilyonkasi bo’lishi mumkin. Tashqi parsimon elektrod kondensatorni ikkinchi elektrodi hisoblanadi.
Rezistiv namlikni dachigini tuzishni tegmagan ikta bir biriga tengmagan elektrodlardan iborat meandr bo’lib uning sirtiga gigroskopik dielektrikni yuqa qatlami qoplangan. Bu qatlam atrofmuhitdan namni yutib meandr elektrodlari oralig’ida qarshilikni o’zgartiradi. Namlik haqida qarshilkni o’zgarishi yoki elementni o’tkazuvchanligini o’zgarishiga ko’ra malumot olinadi.
Keyingi vaqtlarda gigrometrlar paydo bo’ladiki ularni ishlashi asosida fundamental fizika qonunlari yotadi elektromagnit nurlanishini yutilishi qonuni Lombert-Buger-Ber qonuni.
Bu qonunga ko’ra yutib qoluvchi yoki sotib yuboruvchi modda orqali intensevlikka ega bo’lgan nurlanish o’tadi va u
(4)
Ga teng bo’ladi bu yerda -yutib qoluvchi ustunga tushgan nurlanishni intensevligi. N- yutilgan atomlar konsentratsiyasi ( hajm birligidagi molekulyar soni) l-yutib qoluvchi ustun uzunligi, molekulyar konstanta bu soya yuzasiga teng, u bir atom tomonidan hosil qilinadi va tenglashish birliklarda namayon qilingan. Suv bug’lari yutilishni intinsif kengligiga infraqizil nurni spektr sohasida va 185 nm dan 110 nm bo’lgan ultrabinafsha nurni vakum sohasi deb ataladigan sohasiga ega. Infraqizil va ultrabinafsha optik namlik o’lchagichlarni alohida ishlanmalar mavjud va ularni hammasi ular bitta ijobiy xususiyatga ega bu oniy harakatga ega namlik o’lchagichlaridir. Bunda namunada analitik signal juda tez hosil bo’ladi va namuna yorug’lik manbasi va fotoqabulqilgich oralig’ida joylashtiriladi.
Optik datchiklarni boshqa xususiyatlari shunday aniqlanadiki infraqizilnur sohasida suv molekulalarini yutilishi aylanuvchi tebranishni erkin darajasiga mos keladi. Bu shuni bildiradiki o’tish ehtimoli va mos ravishda yutilishini kesimi Rambert- Buger- Ber qonuni bo’yicha obekt haroratiga bog’liq bo’ladi. Vakumli ultrabinafsha nur sohasida yutilish kesimi haroratga bog’liq emas. Shu sababli ultrabinafsha nurli namlik datchiklari afzalroq hisoblanadi ammo infraqizilnur texnikalari infraqizil nur namlik datchiklari ko’roq ishlaydi va ularni ishlatish ultrabinafsha nur tehnikasiga ko’ra osonroq. Optik datchiklarda bitta umumiy kamchilik bor bu ko’rsatgichlarga halaqit qiluvchi kompanentalardir. Infraqizil nur sohasida bu turli tomon molekulyar gazlar masalan uglerod, atom, oltingugirot oksidlari uglivodorodlar va boshqalar. Vakumli ultra binafsha nurlarda asosiy halaqit qiluvchi kompanent kislarod hisoblanadi. Shunday bo’lsa ham vakumli ultrabinafshada to’lqin uzunligini tomonlash lekin bunda kislarodni yutilishi minimal suv bug’larini yutilishi esa maksimal. Masalan qulay soha bo’lib to’lqin uzunligi A=121,6 km bo’lganvodarodni rezanans chiziqlarini nurlanishi hisoblanadi. Ushbu to’lqin uzunligida kislarodda tiniqlk darchasikuzatiladi shu vaqtda suv bug’lari sezilarli ravishda yutiladi. Boshqa imkoniyat to’lqin uzunligi 184,9 nm bo’lgan simob nurlanishidan foydalanilganda yuz beradi. Shu sohada kislorod nurlanishini yutmaydi va barcha yutilish signali suv bug’larini yutilishi bilan aniqlanadi. Optik namlik datchigini mumkin bo’lgan konstruksiyasi 4-rasmda keltirilgan. Darchasi magniy ftorididan ishlangan rezanans vodorod lampasinikidan qotadiushlangan fotoelementdan bir necha millimeter masofaga o’rnatiladi. Sezgirlikka ega to’lqin uzunliklarini bu diapazon (190 nm dan 110 nm gacha) vodorod lampasini sepektrida faqat 121,6 nm matizasiyasiz absalyut namlik o’lchanadi. 4-rasmdako’rsatilgan sxemada optik datchikda yana bitta alohidalik bor sezgirlikni o’zgartirish imkoniyati bu foto qabulqilgich bilan lampa orasidagi masofani o’zgartirish bilan bajariladi. Aslida masofa ortishi bilan harakteristikani og’ishi chiqish signalini konsentratsiyaga to’g’ri proporsionalligini lampa bilan fotodiod orasidagi kattalik bog’liqligidir. Optik datchikni zarur sifatlaridan biri Rombert-barr-Ber qonuni oqibatida bo’lib bu datchikni faqat bir nuqtaga kalibirlanishi bilan bog’liq. Agarda masalan suv parlarini bir aniq kansentratsiyasida signal aniqlansa bunda shkalani shunday gradirovka qilish kerakki uni lagarifimini o’zgarishi turli konsentrasiyalarga teng.
(5)
Bu yerda N- hajm birligidagi molekulalar konsentrasiyasi (soni) - yutilish kesimi, I- yutilayotgan oraliqni uzunligi.
Amalda ko’pincha absalut va nisbiy namliklarni o’lchash uchun ko’pincha psixrometr deb nomlangan asbobdan foydalaniladi. Psixrometr sheba bir xil termometrdan iborat bo’lib ulardan biri latta bilan o’raladi va unga suv shishdiriladi. Xo’l termometr quruq termometrga qaraganda pastroq haroratni ko’rsatadi, bunda nisbiy namlik 100% dan kam. Nisbiy namlik qancha kichik bo’lsa termometrlar ko’rsatishi orasidagi farq katta bo’ladi. Turli tuzilishiga ega bo’lgan psixrometrlar uchun pisixrometrik jadval deb atalgan jadval tuziladi va shunga ko’ra namlik harakteristikalari aniqlanadi. Pisixrometr ishlatish uchun uncha qulay emas uni ko’rsatgichlarini avtomatlashtirib bo’lmaydi yana lattani doimo ho’llab turish lozim bo’ladi. Shunga qaramasdan pisixrometr eng sodda va yetarli darajada aniq o’lchaydigan va namlikni ishonchli o’lchaydigan vosita hisoblanadi. Huddi shu psixrometrni ko’rsatgichiga ko’ra ko’pincha soch tolasini, sig’imli yoki rezistiv datchiklar gradirovka qilinadi. Yakunda suyuqlik va qattiq ashyolardagi namlikni o’chash usullari haqida boshqacha to’htalamiz. Eng ko’p tarqalgan usul bo’lib moddadan namlikni bug’latib yoki quritib chiqarib yuborgandan keyin uni tortib ko’rish usulidir.Odatda namuna shu darajada quritiladiki qachonki uning og’irligi o’zgarmay qoladi shu vaqtda ikta ruhsat etishga yo’l qo’yiladi. Birinchidan – barcha sortlangan va ximyaviy bog’langan kamchilik tallangan rejimda bug’latiladi va o’chib kettadi. Ikinchidan namlik bilan hech qanday kompanent o’chib ketmaydi. Ko’rinib turadiki ko’pchilik holatlarda bug’latish jarayonini korrekt bajarishi ancha murakkab. Namlikni o’lchashni universal usullaridan biri bo’lib (suyuqlik va qattiq jismlarda) qachonki ulardagi namlik qandaydir yopiq hajmda gaz fazasiga o‘tadi. Bu holda namuna tayorlashni uslubini standartlaydi, o’lchash esa yuqorida qayd etilgan gigrometrlarni biri yordamida bajariladi va u gaz fazasidagi namlikni o’lchashga mo’ljallanmagan bo’ladi. Ishonchli natijalarniolish uchun bunday qurilmalar namlikni standart namunalariga ko’ra kalibirlanadi.
|
| |
