|
Axborot kutubxona fondi haqida umumiy tushincha
|
| bet | 2/5 | | Sana | 16.05.2024 | | Hajmi | 47,92 Kb. | | #237176 |
Bog'liq Axborot KutubxonaAxborot kutubxona fondi haqida umumiy tushincha
Respublikamiz aholisini axborot kutubxona resurslari bilan ta’minlashda Axborot kutubxona markazlari hamda Axborot resurs markazlari tashkil etlgan bo‘lib, ularning xizmat ko‘rsatish 123 ko‘lamiga ko‘ra, axborot-kutubxona fondlarining mazmuni va belgilangan maqsadiga ko‘ra universal hamda maxsus axborotkutubxona muassasalariga bo‘linadi.
Universal axborot-kutubxona muassasalari axborot-kutubxona fondlarini bilimning turli sohalari bo‘yicha shakllantiradi va turli toifadagi foydalanuvchilarning axborotga bo‘lgan ehtiyojlarini qanoatlantiradi. Maxsus axborot-kutubxona muassasalari axborot-kutubxona fondlarini bilimning bir yoki bir necha turdosh sohalari bo‘yicha shakllantiradi va ayrim toifadagi foydalanuvchilarning axborotga bolgan ehtiyojlarini qanoatlantiradi. Axborot-kutubxona fondini shakllantirish axborot-kutubxona muassasasining maqsadlari va vazifalariga muvofiq uni jamlash, hisobga olish, ishlovdan o‘tkazish, joylashtirish va saqlash orqali amalga oshiriladi1.
Har xil turdagi kutubxonalar fondini to‘ldirishda umumiy xususiyatlar mavjud. To'ldirishning prinsiplari, ilmiy asoslangan shart-sharoitlari, turi va usullari hamma kutubxonalar uchun umumiy sanaladi. Lekin har bir turdagi kutubxona fondini to‘ldirishda o‘ziga xos xususiyatlarga amal qiladi. Kutubxona fondini to‘ldirish va uni tashkil qilish nazariyasi va amaliyotida kitobxonlar tarkibini belgilaydigan kutubxona tipologiyasi (turi) dan kelib chiqiladi. Masalan: universal kutubxonalar o‘z fondini keng kitobxonlar doirasiga mo‘ljallasa, ilmiy va maxsus kutubxonalar asosan ilmiy xodimlar, mutaxassislarga mo‘ljallab kitob olishga harakat qiladi. Kutubxonaning turi fondning miqdori va tarkibini, ular oladigan nashr turi va tipini belgilab beradi. Masalan: universal kutubxonalar ilmiy-ommabop, badiiy adabiyot, darsliklar, texnika adabiyotlar ini olsa, ilmiy kutubxonalar fondida monografiyalar, maxsus nashrlar, xorijiy tildagi kitoblar mavjud bo‘ladi. Har xil turdagi kutubxonalar o‘z fondi uchun kitoblar tanlashda ham farq qiladilar.
Tanlab to‘ldirish fonddan foydalanish darajasini oshiradi. Masalan, respublika kutubxonalari yerli xalq tilidagi kitoblarni, viloyat kutubxonalari o‘lkashunoslik adabiyotlarini, tibbiyot kutubxonalari tibbiyotga doir kitoblarni to‘liq olishga harakat qiladi. Adabiyotlarni tanlashda har bir tip va turdagi kutubxonalar turli tashkiliy-uslubiy usullarni qo‘llaydilar. Yirik kutubxonalar, AKM, oliy oquv yurtlari ARMlarida bu ish bilan alohida bo‘lim va bo‘limchalar stiug‘ullansa, kichikroq ARMda bu ishni bir odam, ya’ni mudir bajaradi. Adabiyotlarni takroriy tanlashda ham o£ziga xos xususiyatlar mavjud. Ilmiy kutubxonalar takroriy tanlashni amalga oshira borib kitoblarni uzoqroq saqlashni hisobga olsa, AKMlar takroriy saralash orqali fondini tezroq yangilashga harakat qiladi. Ilmiy kutubxona o'qilmaydigan kitoblarni depozitar kutubxonaga topshirsa, AKM va ARMlar uni tezroq hisobdan chiqarishga harakat qiladi. Fondni to‘ldirish manbalari jihatidan ham ancha farq seziladi. Yirik ilmiy kutubxonalar uchun majburiy nusxa (pullik yoki bepul) asosiy manba bo‘lib hisoblansa, boshqa kutubxonalar kollektor yoki kitob do‘konidan oladilar.
Respublikamizda eng ko‘p tarqalgan kutubxonalar bu Universal axborot-kutubxona muassasalaridir. Kitobning o‘rtacha aylanishi umuman 1,5 marta, qishloqda esa 1,7 ni tashkil etadi. Ushbu kutubxonalarga asosan yosh boladan tortib keksalargacha a’zo bo‘lib, aholining barcha qatlamlarini o‘z ichiga oladi. Bu kutubxonalarning maqsadi va vazifasi ushbu toifa kitobxonlarining xilma-xil talablariga javob berishdir. Shuning uchun ham uning fondida xilma-xil sohalarga oid kitoblar bo‘lishi lozim. O‘zbekiston Universal axborot kutubxona muassasalari aholini kitobga bo‘lgan xilma-xil talablarini bajarishdan tashqari asosiy axborot markazi vazifasini ham bajaradi. Demak, ushbu omillarni hisobga olgan holda ishbilarmonlarni, xilma-xil sohalarda faoliyat ko'rsatayotgan kishilarni, matbuotga bo‘lgan talab va qiziqishni qondirishni ham o‘ylab kitoblar tanlash lozim. Bundan tashqari ilm va fanning turli sohalari, ishlab chiqarishning ilg‘or texnologiyasiga oid kitoblar ham fondda bo‘lishi lozim, chunki ilm va fanni rivojlantirmay biron-bir natijaga erishish mumkin emas.
Kutubxona fondini shakillantirish mazmuni va maqsadi. Kutubxona fondini shakllantirishdan maqsad uni kutubxonaning vazifalariga moslashtirish, kutubxonalarning talab va ehtiyojlarini to‘liq qondirishdan iborat. Chunki har xil davrda kutubxonalar oldiga alohida vazifalar qo‘yiladi. Masalan, 1920—1930-yillarda targ‘ibot va tashviqot, savodsizlikni tugatish, 40-yillarda urushga qarshi kurash va hokazo. Kutubxona oldiga qo‘yilgan vazifa bilan kitobxon talabi o‘rtasida qarama-qarshilik boMmasligi lozim. Kutubxona turli tabaqa kitobxonlari qiziqishi va talabi, ehtiyojini hisobga olgan holda o‘z fondini shakllantiradi.
Kitobxonning qiziqishi, talabi ijtimoy-demografik (yoshi, jinsi, ma’lumoti kabi) va shaxsiy o‘ziga xos xususiyatidan kelib chiqadi. Shuning uchun kitobxonning qiziqishi uning kitobga bo‘lgan talabida aks etadi. Kutubxonaning fondi mazkur kitobxonlar qiziqishi va talablariga iloji boricha javob bermog‘i kerak. Fondni butlashda kitobxon talabiga befarq qarash — bu kutubxona ta’sir doirasining pasayishiga va, aksincha, faqat kitobxonlar talabi asosida butlash fondning sifati va mazmuniga salbiy ta’sir etishi, madaniy rivojlanishiga to‘siq bo‘lishi mumkin.
Kutubxona fondini kutubxona vazifasiga, kitobxonlarning talabiga moslab shakllantirish faqatgina hozirni (qisqa davrni) mo‘ljalga olmay, talablarni o‘rganish bilan birga, xilma-xil usullar bilan ularni o‘stirishga, takomillashuviga harakat qilinadi. Talab va butlash qonunining buzilishi kutubxonachining ma’lumoti pastligidan, fond bilan ishlay olmasligidan darak beradi. Kitobxon qiziqishining umumiy, xususiy va alohidalikka bo'linishi konsepsiyasi kutubxona fondini shakllantirishning nazariy asoslaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Bunday xilma-xillik o‘rtasida chegara vaqtinchalik xarakterga ega Shunga qaramasdan har bir kutubxona o‘z fondini shakllantirayotganda umumiy va xususiylikka etibor beriladi. Boshqacha aytganda, universal kutubxona ko‘pchilik talabini hisobga oladi, alohida talabni boshqa kutubxonalar hisobiga bajarishga harakat qiladi. Umumiylik, xususiylik, alohidalik tushunchasi qiziqish borasida nisbiydir, bir kutubxona uchun umumiy va xususiy bo‘lgan narsa boshqa kutubxona uchun alohida bo'lishi mumkin va, aksincha. Shunday qilib, fondni shakllantirishni moslashtirish qonuni kutubxonachidan malakali bo'lish va kutubxonaga xizmat ko‘rsatadigan vazifalarni, muammolarni, kitobxonlar tabaqalari talab va ehtiyojlarini, qobiliyat va imkoniyatlarini, kitobni bilishini talab qiladi. Fondni shakllantirishda faqat intuitsiya bilan emas, balki matematik hisob-kitob birgalikda olib borilishi lozim.
Kutubxona fondini shakllantirish uchun kitobxonlarning axborotga bo‘lgan ehtiyojini o‘rganish lozim, biroq bu soha bizda hali rivojlanmagan. Shuning uchun kutubxonachilar kitobxonning axborotga bo‘lgan ehtiyojini qiziqish va talabga tenglashtiradi. Bu esa noto‘g‘ri.
Kutubxona fondini shakllantirishda bir-biriga qarama-qarshi bo‘]gan ta’sir etuvchi kuchlar bo‘lib, ular quyidagilardan iborat:
a) Kutubxona fondi va tashqi muhit.
b) Kutubxona fondi va kutubxonaning boshqa tuzilmalari.
d) Kutubxona fondi va uning ichki qarama-qarshiligi.
Ularning ichidagi eng xavflisi kutubxona fondi va tashqi muhitning tez-tez o‘zgarib turishi kutubxona oldiga yangi-yangi vazifalarni qo‘yadi. Kutubxona fondi mamlakatda chiqayotgan barcha hujjatlarni ololmaydi, chunki bu mablag4 bilan bog‘liq. Bundan tashqari kutubxonaning tarmog‘i, binosining imkoniyati, saqlash kabi faktlar to'siqlik qiladi. Kutubxona jismoniy va ma’naviy eskirgan kitoblarni passiv fondga o‘tkazish yoki chiqarib tashlash haqida ham o‘ylashi kerak bo‘ladi. Yuqoridagi qarama1 Y o‘ldoshev E, Rahimova. Hujjat fondlari. 131 qarshiliklarni ishlatish, fondni kitobxon talabiga moslashtirish kutubxonaning asosiy vazifasi va kelajagi hisoblanadi.
Kutubxona fondining kutubxona xodimlari bilan qaramaqarshiligi shundaki, kutubxona fondini shakllantirishni tashkil qilish uchun kutubxonachi doimo o‘z malakasini oshirib borishi lozim. Kutubxonachi o‘z fondini doim mukammal to£ldirib borishi va ularni yaxshi saqlash uchun binoni kengaytirishi, xonalarning yetarli bo‘lishiga erishishi lozim.
|
| |
