95
- elektron tijorat (iste’molchi va va korporativ sektordagi elektron
tijorat
B2B biznes modeli, business-iste’molchi
B2C, iste’molchi-
iste’molchi
C2C, iste’molchi biznes uchun C2B va boshqalar);
- Internet xizmatlari (shu jumladan, moliyaviy xizmatlar –
Internet-savdo, internetbanking, internet sug‘urtasi; axborot xizmatlar
qidiruv tizimlariga kirish, elektron kataloglar, elektron pochta va
Internet-telefoniya; tibbiy,
transport, sayyohlik osmon, ta’lim va
maslahat xizmatlari);
- kontentli Internet xizmatlari (tarmoqli ommaviy axborot
vositalari, elektron gazeta, jurnal, radio va telekanallar);
- elektron firmalar faoliyati (
offshor
dasturlash texnologiyalari
bo‘yicha dasturiy ta’minotni ishlab chiqish, tizim ma’lumotlari
saytlarni belgilash, reklama qilish va ularga xizmat ko‘rsatish, xosting
va ro‘yxatdan o‘tkazish domenlar).
Internet muhitidagi asosiy biznes modellari
Internet muhitidagi asosiy biznes modellariga quyidagilar kiradi:
B2B – biznes biznes uchun modeli Internet-texnologiyalar
orqalikompaniyalar o‘rtasidagi o‘zaro aloqani o‘z ichiga oladi.
Masalan, firma tijorat takliflar uchun buyurtmani joylashtirishi
mumkin, yеtkazib beruvchilardan joriy narxlarni haqida ma’lumot
olish, shartnoma tuzish, to‘lovlarni olish yoki to‘lash, hujjatlarni taqdim
etish. Bu Internetdagi faoliyat turi mahalliy korxonalari uchun eng
istiqbolli hisoblanadi Bu model ishlab chiqaruvchilar o‘rtasidagi tijorat
aloqalarni yangi darajada va ular o‘rtasidagi hamkorlik munosabatlarni
o‘rnatish uchun qulay zamin yaratadi. Bozor yanada ochiq bo‘lib,
xorijdan materiallar va asbob-uskunalar
importidan va hamkorlarni
uzoq muddatli qidiruvdan ozod etadi. Elektron tijorat korxonaga jahon
bozorida yuqori faollik uchun ko‘proq imkoniyat yaratadi. B2B tizimi
bir vaqtni o‘zida oddiy foydalanavchilar ko‘ra oladigan va kirib
turadigan ochiq ham alohida hamkorlar yoki ishchi guruhlar uchun
yopiq bo‘lib, belgilangan texnologik vazifalarni bajaradi.
Funktsional jihatdan B2B resurslarida quyidagi guruhlarni
ajratish mumkin:
- Kataloglar. B2B turdagi saytning eng oddiy turi bolib, xaridorlar
belgilangan narx bilan mol sotuvchini topadi.
- Elektron birjalar. Kataloglarga qaraganda murakkabligi bilan
farqlanadi va funktsional jihatdan haqiqiy o‘xshash. Don, qog‘oz,
96
metall va boshqalar kabi asosiy iste’mol
tovarlari savdosi uchun
ishlatiladi
- Kim oshdi savdosi. Bunday saytlar funktsional jihatdan haqiqiy
kim oshdi savdosiga va virtual B2C kim oshdi savdosiga o‘xshashdir,
ammo B2B modelining o‘ziga xos xususiyatlari tufayli ko‘pincha
ortiqcha zaxiralarni sotish uchun ishlatiladi.
- Elektron hamjamiyatlar. Biznesni yuritish uchun doimo odatiy
bo‘lgan biznes operatsiyalarini bajarishni bildiradi. Biznesni olib
borishda ishtirok etishi mumkin bo‘lgan boshqa ko‘plab sohalardan
sheriklar bo‘lishini talab qiluvchi ko‘plab yo‘nalishlar mavjud.
Masalan, har xil tadqiqotlar, g‘oyalar almashish. Internet sa’y-
harakatlar va manfaatlarga birlashish uchun vosita.
B2C – biznes iste’molchilar uchun bugungi kunda eng ommabop
elektron tijorat shakli hisoblanadi. Bunday holda, faoliyat to‘g‘ridan-
to‘g‘ri oxirgi iste’molchiga sotishga qaratilgan. B2C
ning eng katta
namunalaridan biri bu
www.amazon.com
, Amerikada kitob savdosi
bilan shug‘ullanadigan sayt bo‘lib dunyo bo‘ylab 50 million mijozga
ega. Aynan shu sayt bir necha yil davomida Qo‘shma Shtatlardagi
oddiy bukinistik bozorini barbod bo‘lishiga muvaffaq bo‘ldi.
Internetga ulanish
muammolar mavjud mintaqalarda, xavfsiz
to‘lov tizimlar va yеtkazib berish xizmatlari ishonchli ishlashi
sharoitlardagina B2C modeli iste’molchi uchun tovarlar va xizmatlarni
yеtkazish nuqtai nazarifan yirik shaharlar va chekka mintaqalardagi
korxonalar o‘rtasidagi farqlarni yo‘q qilish
uchun samarali vosita
hisoblanadi. B2C iste’molchilarga dunyoning istalgan nuqtasidan
tovarlar va xizmatlarni yetkazib berishni osonlashtiradigan savdoning
yangi texnologiyani yaratadi. B2C ning yana bir ijobiy tomoni
vositachilarning minimal soni ishtirokida to‘g‘ridan-to‘g‘ri sotish.
Vositachilarsiz ishlash joylarda raqobatbardosh narxlarni belgilash va
hatto ularni oshirish (vositachilarning ulushi bundan istisno), bu tabiiy
ravishda foydaning o‘sishiga imkon beradi.
C2C
iste’molchi uchun iste’molchi, iste’molchilar jismoniy
shaxslar o‘rtasida tovarlar va xizmatlarni sotishdan iborat. Ushbu
holatda sayt xaridor va sotuvchi o‘rtasida vositachi vazifasini bajaradi.
Masalan,
yetakchi
amerikalik
www.ebay.com
va
www.molotok.ru har kim sotib olishi yoki sotishi mumkin bo‘lgan
Rossiyaning yetakchi kim oshdi savdosidan biri.
97
C2B
biznes uchun iste’molchi, iste’molchiga
kompaniyalar
tomonidan taqdim etilayotgan turli xil tovarlar va xizmatlarga narxini
mustaqil ravishda belgilash imkoniyatini beradi. Ushbu turdagi elektron
tijorat qolganlari bilan taqqoslaganda eng kam rivojlangan. Masalan,
Amerikaning www.priceline.com kompaniyasi, bu uning xaridoriga
narxni qo‘yishga imkon beradi. Shunday qilib, talab paydo bo‘ladi, bu
so‘ralgan narxda savdo bo‘ladi degani emas. Sotuvchi, hozirgi talab
ma’lumotlaridan
foydalanib, yakuniy qaror qabul qiladi. C2B sayti
broker vositachisi sifatida ishlaydi va xaridorlarning takliflari bilan
shakllanadigan narx boyicha sotuvchini ahtaradi.
