115
8 - bob Amaliy dasturlar paketlari
8.1 Amaliy dastur paketlarining tasniflanishi
Amaliy dasturiy ta’minot
foydalanuvchilarning aniq masalalarini hal etish
dasturlari majmuasidan iborat.
Amaliy dasturiy ta’minot: amaliy dasturlar, amaliy dasturlar paketi va
mutahassislik dasturlaridan tashkil topadi.
Amaliy dasturlar ixtiyoriy foydalanuvchining amaliy masalalarini hal etgan
holda boshqa amaliy dasturlar bilan aktiv aloqada bo’lmaydi. Ushbu dasturlardan
foydalanish texnologiyasi bir-biridan tubdan farq qiladi. Bunday dasturlaga Corel
Draw, Adobe Fotoshop, Winamp va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin [35].
Amaliy dasturlar paketi ixtiyoriy foydalanuvchining amaliy masalalarini hal
etgan holda boshqa ushbu dasturiy paketga mansub amaliy dasturlar bilan aktiv
aloqada bo’ladi. Ushbu paketga kiruvchi dasturlardan foydalanish texnologiyasi bir-
biridan deyarli farq qilmaydi. Bitta dasturiy paketga kiruvchi amaliy dasturlar
o’rtasida o’zaro aloqalar o’rnatish ham mumkin. YA’ni, bir amaliy dasturda
axborotni qayta ishlash natijasida olingan natijalar avtomatik tarzda boshqa amaliy
dasturda tayyorlangan hujjatlarda aks ettiriladi. Amaliy dasturlar paketiga misol
tariqasida hozirda keng omma tomonidan samarali qo’llanilayotgan Microsoft Office
paketini keltirish mumkin.
Mutahassislik dasturlari ma’lum soha (buxgalteriya, soliq, meditsina va
boshqalar) axborotini qayta ishlashga qaratilgan amaliy dastur hisoblanadi. Ushbu
dastur bir nechta modullardan tashkil topgan bo’lib, har bir modul soha bo’yicha aniq
bir masalani hal etishga qaratilgan. Ko’rinib turibdiki, mutahassislik dasturlaridan
faqat soha mutaxassislari foydalanishlari mumkin. SHu sababli ham mutahassislik
dasturlari mutahassisning avtomatlashtirilgan ish joyi deb ham ataladi. Bunday
dasturlarga misol tariqasida 1S-Buxgalteriya, Bank-Mijoz va boshqalarni keltirish
mumkin.
Amaliy dasturiy ta’minot foydalanuvchilarning aniq bir masalalarini ishlab
chiqish va bajarish uchun mo’ljallangan. Amaliy dasturiy ta’minot operatsion tizimlar
boshqaruvi ostida ishlaydi. Amaliy dasturiy ta’minot tarkibiga quyidagilar kiradi:
turli vazifalardagi amaliy dasturlar paketi;
foydalanuvchi va axborot tizimlari umumiy ish dasturlari.
ADP odatda maxsus tizimlar asosida quriladi va u bundan keyingi aniq
yo’nalishda rivojlanadi.
Amaliy dasturlar paketi - bu muayyan sinf masalalarini hal etish uchun
mo’ljallangan dasturlar majmuidir. Barcha amaliy dastur paketlarini uch guruhga
ajratish mumkin: operatsion tizimlar imkoniyatlarini kengaytiruvchi paketlar,
umumiy belgilanishdagi paketlar, avtomatlashtirilgan boshqarish tizimida ishlashga
mo’ljallangan paketlar.
Amaliy dasturlar paketi dasturiy ta’minlanishning eng dinamik rivojlangan
qismidir : Amaliy dasturlar paketi yordamida hal qilinayotgan masalalar doirasi
doimo kengaya boradi.
116
Hozirgi vaqtda o’z funktsional imkoniyatlari va amalga oshirish usullariga
ko’ra farqlanuv amaliy dasturlar paketlarining keng spektori mavjud.
Amaliy dasturlar paketlarining quyidagi turlari farqlanadi:
umumiy vazifadagi (universal);
uslubiy yo’naltirilgan;
muammoli yo’naltirilgan;
EHM global tarmoqlari;
hisoblash jarayonini tashkil etish (ma’muriylashtirish).
Amaliy dasturlar paketlarining tasniflanishi 8.1-rasmda berilgan.
8.1 -rasm. Amaliy dastur paketlarining tasniflanishi
ADP
umumiy
vazifadagi
uslubiy
yo’naltirilg
muammol
i
EXM
global
muxarrirlar
matematik
uslublar
korxonalar
uchun
kkompleksl
ar
xisoblash
jarayonini
tashkil
qilish
elektron
jadvallar
ststistik
grafik
integratsiya
lash
CASE
texnologiy
ekspert
tizim
nosanoat
korxonalar
ayrim
muammo
sohalar
117
Umumiy vazifali amaliy dastur paketlari - bu universal dasturiy mahsulotlar
bo’lib, axborot tizimlari va foydalanuvchilarning funktsional masalalarini ishlab
chiqishni va ishga solishni avtomatlashtirishga qaratilgan.
Integrallashtirilgan paketlar deb umumiy ishlarga mo’ljallangan amaliy dastur
paketlaridagi dasturlarning xususiyatlarini o’zida mujassamlashtirgan amaliy
dasturlar paketlariga aytiladi. Zamonaviy integrallashtirilgan amaliy dasturlar
paketlari o’z ichiga quyidagilarni kiritadi: matn tahrirlagichi, elektron jadval,
ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari, kommunikatsion (ulovchi) modulь va
boshqalar.
Integrallashtirilgan paketlarga qo’shimcha modulь sifatida fayllarning eksport-
import tizimi, kalkulyator, kalendarь, dasturlash tizimlarini kiritish mumkin.
Uslubiy yo’naltirilgan amaliy dasturlar paketlarining farqi shundaki, ularning
algoritmik asosi masala echimining qandaydir ma’lum bir iqtisodiy - matematik
usuliga asoslangandir. Bunday amaliy dasturlar paketlariga quyidagi usullarni kiritish
mumkin:
matematik dasturlash (chiziqli, dinamik, va bosh.);
tarmoqli rejalashtirish va boshqarish;
ommaviy xizmat ko’rsatish;
matematik statistika.
Uslubiy yo’naltirilgan paketlar qo’llanish sohasidan qatьiy nazar, masalaning
umumiy holdagi echimini beradi. Uning namunasi sifatida chiziqli dasturlash va
tarmoqli rejalashtirish paketlarini ko’rsatib o’tish joizdir. Masalan, tarmoqli
rejalashtirish amaliy dasturlar paketlari korxona, bo’lim, tsex, laboratoriya ish
rejalarini shakllantirish imkoniyatini beradi. U jadval shaklida ifodalanib, unda har
bir ish qachon boshlanib, qachon tugashi, ularni amalga oshirish uchun qancha va
qanday zaxiralar kerakligi ko’rsatiladi[19,20].
Muammoga yo’naltirilgan amaliy dasturlar paketlari - bu eng keng tarqalgan
amaliy dasturlar paketlardir. Umumiy holda muammoga ynaltirilgan amaliy dasturlar
paketlar deb halq xo’jaligi, fan va texnikaning biror bir sohadagi mavjud muammoni
echishga qaratilgan amaliy dasturlar paketlarga aytiladi. Bunday amaliy dasturlar
paketlarning juda ko’p turlari ichidan sanoatda va nosanoat sohasida boshqarish
funktsiyasini avtomatlashtirishga qaratilgan amaliy dasturlar paketlarni ko’rib
chiqamiz.
Hozirgi kunning eng dolzarb masalasi – integrallashgan axborot tizimlarni
yaratish masalasidir. Uning asosiy maqsadini qisqacha qilib «Mijoz-server»
(client\server) deb aytish mumkin. Uning asosiy ma’nosi mijoz-foydalanuvchi uchun
u istagan har qanday xizmat servisini bajo keltirishdir. SHu nuqtai nazardan
qaraganda, zamonaviy G’arb bozorida iqtisodiy ishlab chiqarish faoliyatini
avtomatlashtiradigan juda ko’p amaliy dasturlar paketlari mavjud. Ularni shartli
ravishda 4 guruhga ajratish mumkin.
Katta yoki o’rtacha korxonaning hamma faoliyatini avtomatlashtirishga
mo’ljallangan umumiy vazifalarga qaratilgan integrallashgan amaliy dasturlar
paketlar kompleksi. Bularga yuqori narxli ko’p funktsional mahsulotlar hisoblanuvchi
quyidagilar kiradi : R\3 (SAP), ORACLE, ADP «Galaktika» va boshqalar.
118
Ma’lum turdagi ishlab chiqarishni boshqaruvchi ilovalar komplekti. Ularga
quyidagilarni kiritish mumkin : EDWARDS, BAAN, PRIZM va hokazo.
Ixtisoslashgan dasturiy mahsulotlar: MMDS, MES ishlab chiqarishni
moslashuvchan qiluvchi, uni bozor talablariga moslashuvini tezlashtiruvchi, tsexlar
ishini nazorat qiluvchi amaliy dasturlar paketlar.
Mahsulot ishlab chiqarishni ta’minlovchi hamma jarayonlar buyum detallarini
loyihalashdan boshlab to foydalanuvga tayyor mahsulotni olguncha bo’lgan paytining
zanjirini boshqaruvchi amaliy dasturlar paketlar: ERP tizimlari va boshqalar.
Ko’pchilik muammoga yo’naltirilagn amaliy dasturlar paketlar kompleksining
narxi juda qimmat (ba’zan 1mln. dollardan ham yuqori). Lekin shunga qaramay,
ko’pgina G’arb firmalari o’z ish jarayonlarini avtomatlashtirish maqsadida
muammoga yo’naltirilgan kompleks amaliy dasturlar paketlardan unumli foydalanish
yo’lidan bormoqdalar.
Nosanoat sohasidagi muammoga yo’naltirilgan amaliy dasturlar paketlarga
qo’yiladigan talablar ham sanoat sohasidagi amaliy dasturlar paketlarga qo’yiladigan
talablarga ko’pchilik hollarda mos tushadi: ko’p satxli integrallashgan tizimlarni
yaratish.
Muammoga yo’naltirilgan amaliy dasturlar paketlari ma’lum bir sohadagi
muammoni amalga oshirishga mo’ljallangan. Masalan, buxgalteriya hisobi amaliy
dasturlar paketi EHM da quyidagi ishlarni amalga oshirishga imkon beradi: ish xaqi
hisobi, turli vedomostlarni shakllantirish, har bir xizmatchining har oyga hisob
kvitantsiyasini chop etish va hokazo.
SHaxsiy EHM ning ko’pgina amaliy dasturlar paketlari ham muammoga
yo’naltirilgan paketlar turkumiga kiradi. Paketning asosiy maqsadi biror muammoni
echishda foydalanuvchini EHM bilan «do’stona aloqa» muhitini yaratishdan iborat
bo’lib, u muloqot shaklida tashkil etilib, uning tezligi foydalanuvchini qoniqtiradigan
bo’lishi kerak.
Amaliy dasturlar paketlari alohida modullardan, etakchi dasturdan ko’pgina
«monitor» deb ataluvchi etakchi dastur amaliy dasturlar paketlarni modullar ishini
tashkil etadi. Foydalanuvchining ko’rsatmalariga ko’ra boshqaruvchi dastur kerakli
modullarni tanlaydi va ishchi dasturni shakllantiradi. Ishchi dastur to’g’ridan-to’g’ri
foydalanuvchi vazifasini bajaradi, chiqish sonlarini kerakli shaklda tayyorlaydi va
ularni foydalanuvchiga taxlil uchun chiqarib beradi. Kerakli amaliy dasturlar
paketlarni chaqirish va u yordamida kerakli axborotni qayta ishlash operatsion tizim
boshchiligida amalga oshiriladi.
Ayrim muammo sohaga tegishli amaliy dasturlar paketlariga AO Diasoft
firmasi mahsulotlari : buxgalteriya hisoboti, moliya menejmenti, xuquqiy tizimlar va
h.k. kiradi.
Moliyaviy menejment amaliy dasturlar paketlari firmalar faoliyatini moliyaviy
rejalashtirish va taxlil qilish zaruriyati orqasida paydo bo’ldi. SHu sinfga mansub
bo’lgan amaliy dasturlar paketlar EDIP (TSentrinvest Soft), Alьt moliyaviy (Alьt),
moliyaviy taxlil (Info-Soft) FOCCAL (TSentrinvest Soft) larni misol qilib ko’rsatish
mumkin.
Xuquqiy ma’lumotnomalar tizimlari amaliy dasturlar paketlari uzluksiz
ravishda to’lib boruvchi katta miqyosdagi qonunshunoslik axborotlari bilan unumli
119
ishlash uchun xizmat qiladi. Bunday amaliy dasturlar paketlarga «Konsulьtant
Plyus», «Garant», «Pravo» va boshqalar kiradi.
Keng qamrovli hisoblash tarmoqlarining asosiy vazifasi foydalanuvchining
xudud bo’yicha yoyilgan umumtarmoq zahiralariga ma’lumotlar bazasiga, axborot
uzatishga va boshqa ishlarga qulay, puxta erishish imkoniyatiga ega bo’lishdir.
Misol tariqasida keng qamrovli Internet tarmog’ida ishlatiladigan standart
amaliy dasturlar paketlarni keltirish mumkin:
to’g’rilash va kiritish vositalari - Nets Cape, Internet Explorer;
elektron pochta (Mail), masalan Eudora.
Bank faoliyatidagi halqaro tarmoqlarda ma’lumotlarni tayyorlash va uzatish
uchun quyidagi standart amaliy dasturlar paketlar keng tarqalgan: Swift, Sprint,
Reuters.
Hisoblash jarayonini ma’muriylashtirishni tashkil etishni ta’minlash uchun 50
% dan ortiq dunyo tizimlaridagi EHM larning lokal va global tarmoqlarida Bay
Networks (AQSH) firmasining amaliy dasturlar paketlaridan foydalaniladi, ular
ma’lumotlari, kommutatorlar, kontsentratorlar, marshrutizatorlar, xabarlar grafiklarini
ma’muriylashtirishni boshqaradi.
SHunday qilib, tizimli va amaliy dasturlar ta’minoti foydalanuvchining
dasturlari uchun axborotni qayta ishlash vositasi bo’lib xizmat qiladi. Undan tashqari
amaliyotda ba’zan shunday asl nusxa masalalar uchraydiki, ularni echish uchun
amaliy dasturlar paketlari qo’l kelmaydi. Bunday hollarda ushbu masalalarni echish
uchun masalani echish shartlarini inobatga oluvchi maxsus dastur tuziladi va EHM da
echiladi.
| 