30
2 –bob. Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarining asosiy
komponentlari
2.1. Axborot tizimlari tushunchasi
«Tizim» deganda bir vaqtning o’zida ham yagona yaxlit deb qaraladigan har
qanday ob’ekt, ham qo’yilgan maqsadlarga erishish manfaatlarida birlashtirilgan turli
elementlar majmui tushuniladi.
Ma’lumki, bugungi kunda ko’plab turli xil tizimlar yaratilgan bo’lib, ular o’z
tarkibi va bosh maqsadlari bo’yicha bir-biridan farqlanadi. Masalan, quyidagi
jadvalda bir necha tizimlarga namunalar keltirilgan.
2.1- jadval
Tizim
Tizim elementlari
Tizimning bosh
maqsadi
Firma
Odamlar,jixozlar,materiallar,binolar
va boshqalar
Tovarlar ishlab
chiqarish
Kompyuter
Elektron va elektr mexanik
elementlar, aloqa liniyalari va
boshqalar
Ma’lumotlarga
ishlov berish
Telekommuniktsiya
tizimi
Kompyuterlar, modemlar,
kabellar,tarmoq dasturiy ta’minoti
va boshqalar
Axborot uzatish
Axborot tizimi
Kompyuterlar, kompyuter
tarmoqlrai, odamlar, axborot va
dasturiy ta’minot
Professional
axborot ishlab
chiqarish
«Tizim» tushunchasi keng tarqalgan va juda ko’plab ma’nolarda qo’llaniladi.
Axborot tizimlariga nisbatan qo’llanilganda aksariyat hollarda
texnik vositalar va
dasturlar to’plami nazarda tutiladi. Kompyuterning faqat apparat qismini tizim deb
atash mumkin. Muayyan amaliy vazifalarni bajarish uchun hujjatlarni yuritish va
hisob-kitoblarni boshqarish jarayonlari bilan to’ldirilgan ko’plab dasturlarni ham
tizim deb hisoblash mumkin.
Har bir tizim to’rt asosiy qismdan iborat:
kiritish;
ishlov berish;
chiqarish;
teskari aloqa.
Kiritish
Ishlov berish
Chiqarish
teskari
aloqa
31
Axborot tizimining maqsadi – muayyan professional faoliyat bilan bog’liq
bo’lgan professional axborot ishlab chiqarish. Axborot tizimlari har qanday sohadagi
vazifalarni hal qilish jarayonida zarur bo’ladigan axborotni to’plash, saqlash, ishlov
berish, chiqarib berishni ta’minlaydi.
Axborot tizimi – qo’yilgan maqsadlarga erishish yo’lida axborotni to’plash,
saqlash, ishlov berish va chiqarishda foydalaniladigan vositalar, usullar va
xodimlarning o’zaro bog’liq majmui.
Bugungi kundagi zamonaviy axborot tizimi tushunchasi axborotga ishlov
berishning asosiy texnik vositasi sifatida shaxsiy kompyuterlardan foydalanishni
ko’zda tutadi. Yirik tashkilotlarda shaxsiy kompyuterlar
bilan bir qatorda axborot
tizimining texnik bazasi tarkibiga meynfreym yoki super elektron hisoblash
mashinalari kirishi mumkin. Bundan tashqari, agar ishlab chiqarilayotgan axborot
foydalanuvchisi bo’lgan va usiz bu axborotni olish va taqdim etish mumkin
bo’lmagan odamning roli hisobga olinmas ekan, axborot tizimi texnikaviy
timsolining o’zi hech qanday ahamiyatga ega bo’lmay qoladi.
Tashkilot deganda umumiy maqsadlar yo’lida birlashgan va umumiy moddiy
hamda moliyaviy vositalardan moddiy va axborot mahsulotlarini hamda xizmatlarini
ishlab chiqarish uchun foydalanadigan odamlar hamjamiyati tushuniladi. Matnda ikki
so’z - «tashkilot» va «firma» so’zlari teng ma’nolarda qo’llaniladi.
Kompyuterlar va axborot tizimlari o’rtasida farq mavjudligi ravshandir.
Kompyuterlar ixtisoslashgan dasturiy vositalar bilan jihozlangan bo’lib, axborot
tizimlari uchun texnikaviy baza va vosita hisoblanadi.
Kompyuterlar va
telekommunikatsiyalar bilan ish olib boradigan xodimlar har qanday axborot
tizimining majburiy tarkibi hisoblanadi.
Axborot tizimlarining qo’llanish sohalari turli-tumandir. SHuningdek, har bir
tizimga xos bo’lgan xususiyatlar va o’ziga xosliklar ham turli-tumandir. Muayyan
axborot tizimining xususiyatlari majmuini belgilovchi ko’plab omillar orasida uchta
asosiy omilni ajratib ko’rsatish mumkin, bular: tizimning texnik darajasi; ishlov
berilayotgan axborot xarakteri; axborotning
ishlatish maqsadlari, ya’ni ushbu tizim
hal qilishda yordam berishi mo’ljallangan vazifalar doirasi. Sanab o’tilgan omillar
ham tizimning o’zida, ham foydalanuvchilar uchun taqdim etiladigan axborot
shaklining, axborotga ishlov berish jarayonlari xarakterining va tizimning tashqi
muhit bilan o’zaro aloqasining, tizimning algoritmik va dasturiy ta’minoting tarkibini
belgilab beradi.
Texnika darajasi bo’yicha axborot tizimlari kuyidagi tizimlarga bo’linadi:
dastaki;
mexanizatsiyalashgan;
avtomatlashtirilgan;
avtomatlashgan.
Tizimni sanab o’tishi tartibi ular yaratilishining tarixiy ketma-ketligini aks
ettiradi.
Dastaki axborot tizimlarida axborotga ishlov berishning barcha jarayonlari
qo’lda bajariladi. Qo’lda ishlov beriladigan tizimlarning axborot massivlari hajmi
uncha katta bo’lmaydi, ma’lumotlar turli tipdagi eltuvchilarda saqlanadi. Bunday
tizimlarda axborotni qidirish uchun oddiy selektiv moslamalardan foydalaniladi.
32
Aslini olganda dastaki
axborot tizimlari tizim emas, balki ma’lum belgilar majmui
bo’yicha zarur axborotni qidirishni engillashtiruvchi qurilmalar hisoblanadi. Bu
qurilmalar arzon, ular bilan ishlash oddiy, ularni ishlatish uchun oliy malakali xizmat
ko’rsatuvchi xodimlar talab etilmaydi.
Mexanizatsiyalashgan axborot tizimlarida axborotga ishlov berish va qidirish
uchun turli mexanizatsiyalashgan vositalardan foydalaniladi, ular orasida hisoblash-
perforatsiya mashinalari eng keng tarqalgandir. Mexanizatsiyalashgan axborot
tizimlarida axborot eltuvchilari bo’lib, perfokartalar hisoblanadi. Bunday
mexanizatsiyalashgan tizimlarning texnik vositalari tarkibiga perforatsiya mashinalari
to’plami kiradi, ularning har biri muayyan bir vazifani bajaradi. Perforator yordamida
axborot dastlabki hujjatlardan perfokartalarga o’tkaziladi. Saralovchi umumiy
belgilarga ega bo’lgan perfokartalarni alohida guruhlar bo’yicha joylashtiradi.
Avtomatlashtirilgan va avtomatlashgan axborot tizimlaridagi axborotni
saqlash, unga ishlov berish va qidirish uchun hamda
kompyuterlarda axborotni
to’plash, tayyorlash va uzatish, shuningdek axborotni iste’molchiga chiqarib berish
bilan bog’liq operatsiyalarni bajarish uchun ham foydalaniladi. Bu tizimlar keng
funktsional imkoniyatlarga ega va axborotning juda katta hajmlarini saqlash hamda
ishlov berishga qodir. Bu erda axborot eltuvchilar kompyuterlarning xotira
qurilmalaridir.
Eng keng tarqalgan avtomatlashtirilgan axborot tizimlari (AAT) ishida
axborotga ishlov berish texnologik jarayonining turli bosqichlarida (axborotni
to’plash va uni kompyuterga kiritishga tayyorlash, qidirish jarayonida) odam ishtirok
etadi. Inson AAT ning tashqi muhit tomonidagi sherigi hisoblanadi va chiqadigan
axborot tizimi aynan unga mo’ljallangandir.
AATda barcha jarayonlar odam ishtirokisiz o’tadi. Odatda avtomatlashgan
tizimlardan
ancha yirik tizimlar tarkibida, masalan ob’ektlar va texnologik
jarayonlarni
boshqarishning
avtomatlashgan
tizimlarida
foydalaniladi.
Avtomatlashgan tizimlarning «sheriklari» robotlar, dastur vositasida boshqariladigan
stanoklar, texnologik jarayonlar, ishlab chiqarish ob’ektlari va boshqalar hisoblanadi.
Bunday tizimlarda kiritiladigan axborot signallar yoki biror-bir fizik kattaliklar
shaklida taqdim etiladi, chiqadigan axborotdan esa boshqarish va sozlash uchun
foydalaniladi.
Hozirgi vaqtda turli maqsadlarga mo’ljallangan ko’plab axborot-ma’lumot
tizimlari muvaffaqiyatli ishlab turibdi, ular foydalanuvchilarning axborot so’rovlarini
qondirish uchun yo’naltirilgan. Bunday tizimlarning o’ziga xos xususiyati shundaki,
ularda so’rovga muvofiq ravishda topilgan axborotdan aynan shu tizimning doirasida
bevosita foydalanilmaydi, balki foydalanuvchiga beriladi,
u olingan axborotdan
o’ziga zarur istalgan maqsadlarda foydalanadi. Aeroflot va temir yo’l transportida
joylarni oldindan band qilishning avtomatlashtirilgan tizimi ana shunday axborot-
ma’lumot tizimi uchun misol bo’lib xizmat qiladi. Bu tizimlar operativ tizimlarning
tipik misoli ham bo’la oladi, chunki tizimga deyarli har bir murojaat qilish axborot
fondining joriy holati o’zgarishiga olib keladi (joylar band qilinadi, yangi reyslar
qo’shiladi va h.k.).
Axborot-ma’lumot tizimi so’rovga muvofiq ravishda uning axborot fondida
saqlanayotgan ma’lumotlar ichidan zarur axborotlarni qidirish ishlarini amalga
33
oshiradi. Qidirish bunday tizimlarda asosiy operatsiyalardan biri hisoblanadi, shuning
uchun ular axborot-qidiruv tizimlari (AQT) hamdir.
