Internet saytlari
11. www.gov.uz – O‘zbekiston Respublikasi hukumat portali.
12. www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi.
13.www.ziyonet.uz– O‘zbekiston Respublikasi ta’lim portali.
14.www.pedagog.uz - O‘zbekiston Respublikasi ta’lim portali.
15.www.yedu.uz- O‘zbekiston Respublikasi ta’lim portali.
2 - МАВЗУ: ИЖТИМОИЙЛАШУВ ОМИЛЛАРИ ВА ВОСИТАЛАРИ
Asosiy tayanch tushunchalar: Ijtimoiylashuv, ijtimoiylashuv jarayoni, ijtimoiylashuv vositalari, ijtimoiylashuv agentlari, ijtimoiylashuv mexanizmlari, ijtimoiylashuv omillari, mega, makro, mezo va mikro omillar.
2.1. Ijtimoiylashuv tushunchasi va ijtimoiylashuv jarayoni
Ijgimoiylashuv tushunchasi. “Ijtimoiylashuv” so‘zi dastlab siyosiy iqtisodiyotdan kelib chiqqan. U siyosiy iqtisodiyotda yer va ishlab chiqarish vositalarining umumlashuvi ma’nosini anglatgan.
Режа
Ижтимоийлашув тушунчаси ва ижтимоийлашув жараёни.
Ижтимоийлашув воситалари, агентлари, механизмлари.
Ижтимоийлашувга таъсир этувчи омиллар.
Шахс ижтимоийлашувига сиёсий, иқтисодий, экологик омилларнинг таъсири.
“Ijtimoiylashuv” atamasini birinchi bo‘lib amerikalik sosiolog F. G. Keddings insonlarga nisbatan qo‘llagan. U “Ijtimoiylashuv nazariyasi” (1987) kitobida hozirgiga yaqin ma’noda “ijtimoiy tabiat yoki individ xarakterini rivojlantirish, insonni ijtimoiy hayotga tayyorlashdir” degan fikrni bildiradi.
XX asr o‘rtalarida ijtimoiylashuv inson rivojlanishini butun umri mobaynida o‘rganuvchi hamda fanlararo bog‘lanuvchi mustaqil ilmiy sohaga aylandi. Ijtimoiylashuvning turli konsepsiyalarini tahlil qilish uni, shartli ravishda, ikki asosiy yondashuvga ajratish imkonini beradi.
Sub’yektiv-ob’yektiv. Unda insonga jamiyat ta’sirining sust iste’molchisi sifatida qaraladi (E. Dyurkgeym, T. Parsons). Sub’yektiv-sub’yektiv. Bunda ijtimoiylashuv jarayonida insonning faol o‘rni, uning hayotiy holatlarga ta’sir etish qobiliyati nazarda tutiladi. Jamiyat va ijtimoiy moslashuv jarayonlarini tushunishning hozirgi talablariga ikkinchi yondashuv ko‘proq mos keladi, chunki zamonaviy fanda ijtimoiylashuv insonning madaniyatini o‘zlashtirish jarayonidagi rivojlanishi va o‘zgarishi bilan belgilanadi.
Ijtimoiylashuv jarayoni. Bolaning ijtimoiylashuvi, xususan, insonning ijtimoiy moslashuvi uning bilishga bo‘lgan ob’yektiv ehtiyoji jarayonida paydo bo‘ladi. Biroq bu bilan uzviy ravishda bolada boshqa bir ob’yektiv ehtiyoj - o‘ziga xoslikni namoyon qilish hissi ham shakllanadi. Bola uni yuzaga chiqarish uchun turli usul va vositalarni qidira boshlaydi va buning natijasida uning individuallashuvi ro‘y beradi. Shaxsning faqat o‘ziga tegishli bo‘lgan ijtimoiy ahamiyatga ega xislatlari individual tarzda namoyon bo‘ladi, uning ijtimoiy xulq-atvori esa takrorlanmas jihatlarga ega bo‘ladi.
Bolaning ijtimoiy rivojlanishi o‘zaro bog‘liq bo‘lgan ikki yo‘nalishda olib boriladi: moslashuv (ijtimoiy madaniy tajriba, madaniyatni o‘zlashtirish) va individuallashuv (mustaqillik, nisbatan o‘ziga xoslikka ega bo‘lish). Shunday qilib ijtimoiylashuv tushunchasi zamonaviy fanda inson shaxsining moslashuvi va individuallashuvi jarayonlarini o‘zaro bog‘laydi. Inson (bola)ning aniq bir jamiyat sharoitlariga moslashuvi yoki undan ajralib chiqishi (individuallashuvi) ijtimoiylashuv jarayonining mazmunini tashkil qiladi. Moslashish sub’yekt va ijtimoiy muhitning o‘zaro faol yaqinlashuv jarayoni va natijasidir. (J. Pia Je, R. Mertoj).
Ijtimoiy moslashuv esa ijtimoiy muhit talablariga insonning munosabat bildirishidir. Shunday qilib, ijtimoiylashuv (moslashuv) individning ijtimoiy mavjudotga aylanish jarayoni va natijasidir.
Individuallashuv insonning ob’yektiv ehtiyojlar bilan bog‘liq holda jamiyatda ma’lum darajada alohidalikka intilishi bo‘lib, uning yoshligidayoq o‘z-o‘zini namoyon qilishga bo‘lgan harakatlarida paydo bo‘ladi. Bu ehtiyoj quyidagicha namoyon bo‘ladi:
a) o‘z qarashlariga ega bo‘lish;
b) o‘ziga xosliklarga ega bo‘lish;
v) o‘ziga tegishli bo‘lgan masalalarni o‘zi hal qilish;
g) o‘z mavqeini aniqlab olishiga xalaqit beradigan hayotiy holatlarga qarshi turish.
Agar shaxsning jamiyatga kirishida moslashuv va individuallashuv jarayonlari o‘rtasida tenglik yuzaga kelsa, insonning jamiyatga yaqinlashuvi ro‘y beradi. Shu bilan birga, bunday hollarda shaxs va muhitning o‘zaro ta’sir etishi ham sodir bo‘ladi.
Shunday qilib, muvaffaqqiyatli ijtimoiylashuv moslashuv va individuallashuv o‘rtasida muvozanat saqlangandagina amalga oshishi mumkin. Bu jarayon uch asosiy sohada amalga oshadi:
Faoliyat turlarining kengayishi, uning shakl va vositalarini qo‘lga kiritish, erkin mo‘ljal olish.
Muloqot doirasini kengaytirish, uning mazmunini chuqurlashtirish, xulq-atvor me’yorlarini o‘zlashtirish.
Shaxsiy “Men” obrazini faoliyatning faol ishtirokchisi sifatida shakllantirish, o‘z ijtimoiy mansubligi va o‘rnini anglash, o‘ziga baho berishni shakllantirish.
2.2. Ijtimoiylashuv vositalari, agentlari, mexanizmlari
Inson ijtimoiylashuvi u yoki bu jamiyat ijtimoiy qatlamlariga xos bo‘lgan universal vositalar orqali amalga oshiriladi. Ularga quyidagilar kiradi: go‘dakni emizish va g‘amxo‘rlik qilish usullari, maishiy va gigiyenik yurish-turish qoidalari, insonni o‘rab turuvchi moddiy madaniyat mahsulotlari, ma’naviy madaniyat unsurlari (alladan boshlab ertaklargacha), muomala usuli va mazmuni, ijtimoiy muloqoti, oilada jazolash va mukofotlash uslublari, insonning hayotiy faoliyatidagi ko‘p sonli munosabatlari: muloqot, o‘yinlar, ma’naviy-amaliy faoliyat, sport bilan shug‘ullanish.
Har bir jamiyat, davlat, ijtimoiy guruh ijobiy va salbiy, rasmiy va norasmiy qarorlar, ta’qiqlashlar, ruxsat berish, majburlash kabi chora-tadbirlarni ishlab chiqadi. Bu choralar yordamida inson xulq-atvori shu jamiyatda qabul qilingan me’yoriy qadriyatlarga moslashtiriladi.
Bola ijtimoiylashuvining yetakchi vositalari: muloqot (ota- onalar, tengdoshlar va boshqalar bilan) hamda faoliyat (o‘yin, o‘qish, ijod, sport). Psixologik-pedagogik tadqiqotlar jarayonida turli yosh davrlariga xilma-xil faoliyat turlari mos kelishi aniklangan.
Bolaning barqaror rivojlanishining eng muhim shartlaridan biri muloqotdir. Muloqot va faoliyatning yetakchi turlariga nisbatan quyidagi yosh davrlari qo‘llaniladi:
go‘daklik davri - bevosita hissiy-ruhiy;
go‘daklikdan keyingi davr - predmetli faoliyat;
maktabgacha davr - rolli o‘yinlar;
ilk maktab davri - o‘quv faoliyati;
o‘smirlik davri - kasb ta’limi faoliyati;
o‘spirinlik davri - shaxsiy muloqot faoliyati.
Ijtimoiylashuv agentlari. Insonning voyaga yetishida va shakllanishi jarayonida u bilan bevosita munosabatda bo‘lgan kishilar muhim o‘rin tutadilar. Ularni ijtimoiy pedagogikaga oid adabiyotlarda “ijtimoiylashuv agentlari” deb ham nomlanadi. Turli yosh davrlarida agentlarning tarkibi turlicha bo‘ladi. Bolalar va o‘smirlar uchun ota-ona, aka-uka, opa-singillar, qarindoshlari, tengdoshlari, qo‘shnilar agent bo‘lishlari mumkin. Yoshlik davriga kelib, agentlar qatoriga turmush o‘rtog‘i va hamkasblari ham qo‘shilishlari mumkin. Ijtimoiylashuvdagi tutgan o‘rniga, inson uchun ahamiyatiga qarab agentlar faol ta’sir etuvchi va faol ta’sir ko‘rsatmaydigan agentlarga farqlanadi.
Ijgimoiylashuv mexanizmlari. Insonning ijtimoiylashuvi turli omillar, agentlar bilan hamkorlikda va bir qator mexanizmlar asosida amalga oshadi. Fransuz olimi Gabriel Tard, amerikalik Uri Bronfenbrener, rus olimlaridan V. S. Muxina va A. V. Petrovskiylarning tadqiqotlarida ijtimoiylashuv mexanizmlariga turlicha yondashuvlar keltiriladi. Mavjud ma’lumotlarning umumlashtirilishi quyidagi mexanizmlarni alohida ajratib ko‘rsatish imkonini beradi.
I. P. Podlasiy tasnifi bo‘yicha, ijtimoiylashuv mexanizmlari quyidagilardan iborat.
Bostirish mexanizmi. Uning mazmuni muayyan g‘oya, fikr, xohish, istaklarni ongdan chiqarib tashlashdan iborat. Bu mexanizmning tashqi va ichki turlari mavjud. Ichki mexanizm ham o‘z o‘rnida ixtiyoriy va g‘ayri ixtiyoriyga bo‘linadi. Gʻayri ixtiyoriy mexanizm unutishdir. Ixtiyoriy bostirish mexanizmi iroda kuchi bilan amalga oshiriladi. Tashqi bostirish mexanizmi tarbiyaning keng tarqalgan usulidir.
Ajratish mexanizmi. Bu mexanizm ijtimoiylashuv mexanizmi sifatida inson o‘zi uchun yomon taassurotlardan voz kechishi bilan bog‘liq. Ajratish mexanizmi, odatda, nizolarni hal qilishda kuzatiladi.
O‘z-o‘zini cheklash mexanizmi. Bu mexanizm ijtimoiylashuv jarayonida muhim o‘rin tutadi. Agar tarbiyalanuvchiga uning yutuqlari do‘stlarinikidan ko‘ra ahamiyatsizroq tuyulsa, uning o‘ziga nisbatan hurmati pasayadi, yomon o‘qiy boshlaydi. Bu esa uning o‘z “Men”ini cheklab qo‘yishi va qiyinchiliklar oldida ojiz qolishi, demakdir. Ba’zi hollarda o‘z-o‘zini cheklash mexanizmini qo‘llashni oqlasa bo‘ladi. Chunki bu holatda moslashuv sodir bo‘lishi mumkin. Biroq uzoq muddatli o‘z-o‘zini cheklash o‘z-o‘ziga baho berishning pasayishiga olib keladi.
Oqibatda bola o‘z salohiyatini bilmay turib, ilk muvaffaqiyatsizlikdan so‘ng boshlagan ishini tashlab qo‘yib, oqimga qarab suza boshlaydi.
Loyihalash mexanizmi. Loyihalash mexanizmining mohiyatini o‘z kamchiliklarini boshqalarga tegishli, deb hisoblash tashkil qiladi. O‘ziga yoki boshqalarga qarshi qaratilgan salbiy hissiyotlar yordamida inson o‘ziga bo‘lgan hurmatni saqlab qoladi. Shubhali inson boshqalardan gumonsiraydi, xudbin hammani xudbin deb hisoblaydi.
Identifikasiyalash mexanizmi. Identifikasiyalash ijtimoiylashuvning yana bir asosiy mexanizmidir. Identifikasiya jarayonida tarbiyalanuvchi xayolan o‘zini o‘rtoqlari bilan qiyoslaydi. Identifikasiya ob’yekti nafaqat real insonlar, balki tasavvurlardagi insonlar ham bo‘lishi mumkin. Identifikasiyaning to‘liq, qisman, ongli, ongsiz turlari mavjud.
Identifikasiya mexanizimi introyeksiya mexanizimi bilan juda bog‘liq. Bunda boshqalarning xislatlari, go‘yoki “ketma-ket terilganday” maxsus o‘zgartirilmagan holda bola ongida o‘zlashtirib olinadi. Garchi bu myexanizm xayolan amalga oshirilsada, uning natijalarini anglab olish unchalik murakkab emas.
Empatiya mexanizmi boshqa odamning hissiy holatiga hamdard bo‘lish. Bu mexanizm hissiyotga boy shaxslarning ijtimoiylashuvida muhim ahamiyatga ega.
Intellektuallashuv mexanizmida katta yoshdagi tarbiyalanuvchi abstrakt fikrlay boshlaydi va vaziyatdan chiqib ketish yo‘lini o‘zi uchun emas, go‘yoki boshqa odam uchun qidiriyotgandek tuyuladi. Bu mexanizm tarbiyalanuvchi hayotiy muhim muammolarga (kasallik, boshqa maktabga o‘tish, institutga kirish) duchor bo‘lganda namoyon bo‘ladi.
Harakatlarni bekor qilish mexanizmi fikr, xissiyot, harakatlarni susaytirish uchun qo‘llaniladi. Tarbiyalanuvchi kechirim so‘raganida, uning xatolarining kechirilishi va sof vijdon bilan faoliyatini davom ettirishiga ishonadi. Ko‘pchilik shu tarzda komillikka erishadi.
I. V. Mudrikning fikricha, u psixologik va ijtimoiy psixologik mexanizmlarga quyidagilarni kiritish mumkin deb hisoblaydi.
Imprinting (xotirada saqlab qolish) - insonning unga ta’sir qiladigan hayotiy muhim ob’yektlarni eslab qolishi. Bu mexanizm, odatda, go‘daklik davrida ko‘p qo‘llaniladi. Biroq keyingi yosh davrlarida ham imprintingni kuzatishimiz mumkin.
Ekzistensial bosim mexanizmi - tilni o‘zlashtirish va o‘zaro munosabatga kirishganda kerak bo‘ladigan ijtimoiy xulq- atvor me’yorlariga anglamagan holda ega bo‘lish.
Taqlid biror-bir “namuna”ga o‘xshash uchun harakat qilish. Bu holat insonning ijtimoiy tajriba to‘plashining ixtiyoriy va asosan ixtiyorsiz yo‘llaridan biridir.
Refleksiya mexanizmi - ichki suhbat. Unda inson jamiyatning turli institutlari, oila, tengdoshlar jamoasi, obro‘-e’tiborli shaxslarga xos xususiyatlarga baho beradi, ularni ko‘rib chiqadi yoki inkor etadi. Refleksiya insonning turli “Men” obrazlari orasidagi real va xayoliy shaxslarning ichki suhbatidir. Bu mexanizm yordamida insonning shakllanishi ro‘y beradi.
Bundan tashqari, ijtimoiylashuvning ijtimoiy pedagogik mexanizmlariga an’anaviy va institusional myexanizmlarni ham kiritsa bo‘ladi.
An’anaviy mexanizm inson tomonidan oila, atrof-muhit, qo‘shnilar, o‘rtoqlariga xos me’yor, qarash steriotiplarini o‘zlashtirishni ko‘zda tutadi. Bu o‘zlashtirish ongsiz ravishda amalga oshirilib, taassurotlar yordamida sodir bo‘ladi.
Institusional mexanizm insonning jamiyat institutlari va turli tashkilotlar bilan o‘zaro munosabati jarayonida kuzatiladi. Bu jarayonda inson turli bilim va tajribalarni to‘plashi mumkin.
Ijtimoiylashuvga ta’sir etuvchi omillar.
Ijtimoiylashuv omillari: ijtimoiylashuv bolalar, o‘smirlar, yoshlarning rivojlanishiga ta’sir qiluvchi ko‘p sonli shart-sharoitlar bilan o‘zaro munosabat jarayonida yuzaga keladi. Insonga ta’sir qiluvchi bu sharoitlar omil deyiladi. Hozircha ularning hammasi ham aniqlanmagan bo‘lib, ular haqidagi bilimlar yetarli emas. Ijtimoiylashuvning omillari ikki guruhga bo‘linadi: tashqi va ichki.
Tashqi omillarga quyidagilar kiradi.
Megaomillar (mega - eng katta) - kosmos, yer shari va planetar jarayonlar.
Makroomillarga (makro - katta) - davlat, xalq, jamiyat, shuningdek, bularga demografik, ijtimoiy, siyosiy, ekologik, ya’ni yerning barcha aholisining ijtimoiylashuviga ta’sir ko‘rsatadigan omillar kiritiladi.
Mezoomillar (mezo - o‘rta) - hudud va yashash joyidagi ommaviy aloqa tarmoqlari, u yoki bu submadaniyatga tegishliligiga ko‘ra ajratilgan guruhlarning ijtimoiylashuvi shart-sharoitlari. Mezoomillar etnik qurilmalarni shakllantirish jarayoniga, mintaqaviy sharoitlarga hamda shu hududning OAVlariga ta’sir qiladi.
Mikroomillar, ya’ni muayyan shaxslarga ta’sir qiluvchi omillar bo‘lib, bunga oila, qo‘shnilar, tengdoshlar guruhlari, tarbiya muassasalari, turli ijtimoiy, diniy, davlat, xususiy tashkilotlar kiradi.
Shaxs tug‘ilganidan boshlab rivojlanadigan muhit sosium yoki mikrososium deyiladi.
Tashqi ijtimoiy omillardan tashqari, ichki biologik omillar ham mavjud. Ularni bir-biridan mustaqil o‘rganishning iloji yo‘q. Shu sababli zamonaviy ilmiy nazariyalarda shaxs rivojlanishining asosiy omillari sifatida biologik va ijtimoiy omillar, ularning o‘zaro munosabati kuzatiladi.
Biologik omillar. Biologik irsiyat insonni inson qiluvchi umumiy jihatlarni aniqlaydi. Irsiyat deganda ota-onalardan bolalarga turli belgi, o‘xshashlik, xususiyatlarning o‘tishi tushuniladi. Irsiyatga ko‘ra, bolaga ota-onasidan inson organizmi, asab tizimi, miya va his-tuyg‘u organlari, shuningdek, qomat tuzilishi, soch, teri rangi o‘tadi. Bular insonni boshqa insonlardan ajratib turuvchi tashqi omillar hisoblanadi. Shuningdek, irsiyat bo‘yicha nerv faoliyatini rivojlantiradigan nerv xususiyatlari ham o‘tishi mumkin. Irsiyat bolaning tabiiy xususiyatlari asosida biror-bir faoliyat sohasida muayyan qobiliyatlarining shakllanishini ko‘zda tutadi. Psixologik ma’lumotlarga ko‘ra, qobiliyat insonning tabiiy xususiyati bo‘la olmaydi. Bola qobiliyatlarining namoyon bo‘lishi uning hayoti, ta’lim-tarbiya jarayonlariga bog‘liq.
Ota-onadan bolaga o‘tuvchi bir qator kasalliklar mavjud. Masalan: qon kasalliklari, shizofreniya, epilepsiya, daun kasalligi va boshqalar. Bu kasalliklarni gyenetika fani o‘rganadi.
Ma’lumki, bola rivojlanishiga ekologik muhit, atmosfera va suv xavzalarining ifloslanishi kabi tashqi omillar ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Buning natijasida jismoniy nuqsonli tug‘ilayotgan bolalar soni borgan sari ko‘paymoqda. Bunday bolalarning boshqalar bilan muloqotga kirishishi va faoliyat yuritishi nihoyatda og‘ir kechadi. Shu sababli ular uchun o‘qitishning yangi metodlari joriy qilinmoqda. Bu metodlar, ularning aqliy rivojlanishda tengdoshlariga yetishishlari uchun yordam beradi. Jismoniy nuqsonli bolalar bilan maxsus pedagoglar shug‘ullanadilar. Bu bolalar o‘z tengqurlari bilan muloqotga kirishganlarida jiddiy muammolarga duch kelishadi. Bu esa ularning jamiyatga integrasiyalashuvlarini ma’lum darajada qiyinlashtiradi. Shuning uchun ham bunday bolalar bilan ijtimoiy pedagogik ish olib borishning asosiy maqsadi bolaga tashqi olam bilan aloqa qilish kanallarini ochishdir.
Ijtimoiy omillar. Insonning biologik mavjudotdan ijtimoiy sub’yektga aylanishi uning ijtimoiylashuvi jamiyatga integrasiyasi natijasida sodir bo‘ladi. Bu jarayon shaxsning ijtimoiy ahamiyatga ega xislatlari asosida shakllanadigan qadriyat, ijtimoiy me’yor hamda xulq-atvor namunasi orqali amalga oshiriladi.
Ijtimoiylashuv insonning butun hayoti davomida kechadigan ko‘p qirrali jarayondir. U, ayniqsa, bolalik va yoshlik davrlarida nihoyatda jadallik bilan kechadi. Chunki shaxs tomonidan aynan bolalik davrida asosiy ijtimoiy me’yorlar o‘zlashtiriladi.
Bola ijtimoiylashuvida sosium muhim ahamiyatga ega. Bu ijtimoiy muhitni bola asta-sekinlik bilan o‘zlashtiradi. Agar bola tug‘ilgandan keyin, asosan, oilada rivojlansa, uning keyingi rivojlanishi turli muhitlar maktabgacha ta’lim muassasalari, maktab, maktabdan tashqari tarbiya muassasalari, turli ko‘ngilochar maskanlarda kechadi. Bola o‘sib borgan sari, uning ijtimoiy muhiti “hududi” kengayib boradi. Bola qanchalik ko‘p muhitlarni o‘zlashtirsa, u shunchalik keng doira hududini egallashga harakat qiladi. Bola doimo o‘zi uchun qulay bo‘lgan, uni yaxshi tushunadigan va unga hurmat bilan munosabatda bo‘ladigan muhitni izlashga urinadi. Shuning uchun u bir muhitdan boshqa muhitga ko‘chib yurishi mumkin. Muhit bolaning ijtimoiylashuv jarayoni va ijtimoiy tajriba to‘plashida muhim ahamiyatga ega. Muhit tushunchasi turli fan vakillari sosiologlar, psixologlar, pedagoglarning o‘rganish ob’yekti hisoblanadi. Ular muhitning bunyodkorlik salohiyati va bola shakllanishi, rivojlanishidagi ta’sirini o‘rganadilar.
Ijtimoiylashuv jarayonida muhitning o‘rni. Ijtimoiy pedagogikada jamiyat, ijtimoiy muhit, avvalambor, bolaning yangi muhitga integrasiyalashuvi nuqtai nazaridan o‘rganiladi. Bunda inson va unga ta’sir qiluvchi tashqi omillarning jamiyatdagi o‘zaro munosabati hamkorlik tavsifiga ega ekanligi muhimdir. Muhit inson kirib borishi, o‘zini qulay sezishi uchun qayerda joylashganini bilishi yetarli bo‘lgan ko‘cha, uy va shu kabi narsalar emas. Balki muhit bu alohida o‘zaro munosabatlar tizimi va qoidalari bilan tavsiflanadigan inson jamoalari hamdir. Shuning uchun ham inson muhitga yangilik kiritadi, muayyan darajada ta’sir qiladi, o‘zgartiradi va o‘z o‘rnida muhit ham insonning oldiga o‘z talablarini qo‘yadi. U insonni, uning xatti-harakatlarini qabul qilishi ham, inkor qilishi ham mumkin. Muhitning insonga munosabatini insonning yurish-turishi, uning talablariga qanchalik javob berishiga qarab aniqlasa bo‘ladi. Insonning xulq-atvori uning jamiyatda tutgan o‘rni bilan belgilanadi. Bolaning ijtimoiylashuviga ekologik faktorlar: suv, havoning ifloslanishi ham ta’sir ko‘rsatadi. Bugungi kunda salbiy ekologik faktorlar tayanch apparatining buzilishini, shizofreniya, qon kasalliklari kabi kasalliklarga olib kelmoqda, bolani ijtimoiylashish jarayonida bularning hammasini hisobga olish talab qilinadi.
Umuman olganda, bolaning shaxs sifatida rivojlanib, kamol topishida 3 turdagi omillar ya’ni, faktorlar ta’sir qiladi: mikro faktorlar, makro faktorlar, mezofaktorlar.
Ijtimoiylashuv (sosializasiya) - uzluksiz va ko‘p qirrali jarayon. Bu jarayon ayniqsa, bolalik va o‘smirlikda jadal kechadi. Agar bu jarayonni obrazli qilib uy qurilishi deb tasavvur qilsa, unda aynan bolalikda butun binoga poydevor qo‘yiladi va quriladi. Keyinchalik butun umr davomida faqatgina pardozlash ishlari olib boriladi.
O‘sib kelayotgan avlod va talaba yoshlarni umummadaniy saviyasini oshirish vazifalari, o‘quvchi shaxsidagi individiual psixologik, intellektual kasbiy kommunikativ o‘ziga xos xususiyatlarni hisobga olishni talab etadi1. Muloqot, ijodga intilish, etika normalariga rioya qilish, shaxs rivojlanadigan mikro, makro muhit normalariga ko‘nikish, moslashish, hamkorlik qobiliyatlari va tayyorgarlik, tolerantlik kabi fikrlar atrofidagi tushunchalar shular jumlasidandir.
Shunday qilib ijtimoiy munosabatlar muhit ta’sirida rivojlanib boradi. Ijtimoiy munosabatlar ob’yektivdir. Kishilar o‘z xohish-irodalariga bog‘liq bo‘lmagan holda hayotiy maqsadlari va manfaatlari taqozosi bilan o‘zaro munosabatga kirishadilar.
Ijtimoiy madaniy munosabatlar insonlrning birgalikda faoliyat ko‘rsatishini tashkil qiluvchi usuldir. Avvalo, ular moddiy ne’matlar ishlab chiqarish uchun o‘zaro munosabatga kirishishga majbur bo‘ladilar. Ijtimoiy muhit, ijtimoiy madaniy munosabatlar jamiyatda regulyativ, kommunikativ va tashkiliy vazifalarni bajaruvchi ijtimoiy institutlar mazmunini tashkil etadi.
Ijtimoiy institutlar mazmunida oila muhtining ta’siri kuchli bo‘ladi. Oila ijtimoiy hayotning abadiyligini, avlodlarning davomiyligini, tarbiyaning uzluksizligini ta’minlaydigan, kelajak nasl qanday bo‘lib yetishishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadigan ijtimoiy makon va pedagogik omil vazifasini o‘taydi. Insonlar oila muhitida shakllanadi, ijtimoiylashadi va jamiyatga moslashib boradi. Aynan shu qadriyatlarga har bir rivojlangan jamiyat suyanadi. Muhit ta’sirida inson o‘zining amaliy va nazariy yaratuvchilik faoliyati jarayonida uni o‘rab turgan olamni o‘zgartirib, o‘zining qobiliyati va ehtiyojini, bilim, ko‘nikma, malakasini va hissiyotlarini shakllantiradi.
Muhit ta’sirida inson hayoti jarayonida ega bo‘lgan kuch-quvvatlari va qobiliyatlarini (bilim, ko‘nikma va malakalarini, intellektual, estetik va axloqiy kamoloti, dunyoqarashini) ham o‘zida ifodalaydi.
|
