AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda

Son on il ərzində Azərbaycan dünyada ənsürətli templərlə inkişaf edən dövlət kimi tanınır. Bunun başlıca səbəbi elmi əsaslara söykənən iqtisadi islahatların siyasi islahatlarla tamamlanması, uzlaşdırılmasıdır. Azərbaycanın bu təcrübəsi dünyada maraqla qarşılanır və öyrənilir. Dövlətimizin başçısının qarşıya qoyduğu ən mühüm vəzifələr sırasında sosial-iqtisadi inkişafın innovativ və kreativ vasitələrlə sürətləndirilməsi mühüm yer tutur. İnnovasiya hadisələrinin intensivliyinin artması hazırda qlobal iqtisadi sistemdə baş verən dəyişikliklərin mühüm istiqamətlərindəndir. İnkişaf etmiş ölkələrdəÜDM-in artımının 75-90 faizi, MDB ölkələrində isə 10 faizi innovasiya sektoru hesabına təmin olunur. Mövcud qiymətləndirmələrə əsasən, MDB-ölkələri innovasiya sahəsindəki gerilik nəticəsində ildə orta hesabla 1,214 milyard dollar vəsait itirir.

Əgər ölkə yeni dünya bazarlarına çıxışı planlaşdırırsa, onda məhz innovativ iqtisadi artım ona belə imkanı təmin edə bilər, çünki innovasiyalar yeni malların yaradılmasını təklif edir, buhalda sərt rəqabətlə artıq mövcud olan bazarlarda möhkəmlənməyə calışmaqdansa yeni bazarların yaradılması və onlarda lider mövqeləri tutmaq daha məqsədəuyğundur. Milli muəssisələrin və iqtisadiyyatın rəqabətə davamlılığının artırılması məqsədi ilə ölkəmizin istehsal və innovasiya texnologiyalarının tətbiqi sahəsində başqa aparıcı ölkələrdən geriliyini minimuma endirmək əsas hədəflərdən biridir. Bununla əlaqədar olaraq-innovasiya fəaliyyətinin inkişafının stimullaşdırılmasına yönəldilmiş müxtəlif tədbirlər işlənməli və tətbiq edilməlidir.

İnnovasiya muhiti üçün əlverişli şəraitin yaradılması prosesi olduqca mürəkkəb və resurs həcmlidir və burada tənzimləyici rol dovlətə məxsusdur.Buna görə innovasiya fəaliyyətinin stimullaşdırılması üsullarından biri əlverişlivergi mühitinin yaradılmasıdır.

İnnovasiya fəaliyyətinin subyektləri aşağıdakılardır:

• 
  innovasiya fəaliyyəti ilə məşğul olan huquqi və fiziki şəxslər;
  
• 
  müxtəlif mülkiyyət formalarına malik olan innovasiyanı həyata keçirən innovasiya müəssisələri;
  
• 
  innovasiya prosesində reallaşdırılan intellektual mülkiyyət sahibləri: ixtira, kəşf, sənaye istehsalın nümunəsi, layihə, qurğu, texnoloji hadisələr,“nou-hau”, dizayn müəllifləri;
  
• 
  innovasiyanın həyata keçirilməsinə investisiya yonəldən investorlar: banklar, fondlar, lizinq firmaları,vencurlar və s.;
  
• 
  innovasiya prosesinə xidmət gostərən və onun infrastrukturunu təmin edən vasitəcilər: konsaltinq və injinirinq firmaları, texnoparklar, texnopolislər, texnoloji inkubatorlar, texnoloji mərkəzlər, məlumat mərkəzləri və s.;
  
• 
  innovasiya fəaliyyətinin idarə edilməsində, koordinasiya edilməsində, tənzimlənməsində iştirak edən dövlət və yerli özünüidarəetmə təşkilatları.
  

• 
  innovasiya layihələri;
  
• 
  müəyyən sosial-iqtisadi, ekoloji səmərəni təmin edən istehsalda mənimsənilmiş texnoloji hadisələr;
  
• 
  elmi-texniki nailiyyətləri, nəticələri olan – prinsipcə, yeni və ya yaxşılaşdırılmış məhsullar (xidmətlər) və s.
  

Qeyd olunan məqsədə nail olmaq üçün aşağıdakı vəzifələr qarşıya qoyulmuşdur:

• 
  biznesin rəqabət üstünlüklərinin təmin edilməsində innovasiya prosesinin yerini və rolunu müəyyənləşdirmək;
  
• 
  innovasiya layihələrinin tərtibi və qiymətləndirilməsinin nəzəri-metodoloji aspektlərini tədqiq etmək;
  
• 
  Azərbaycan iqtisadiyyatında innovasiya layihələrinin tətbiqinin mövcud vəziyyətini qiymətləndirmək;
  
• 
  innovasiya layihələrinin iqtisadi səmərəliliyinin artırılmasının təşkilati-iqtisadi amillərini müəyyən etmək;
  
• 
  rəqabət qabiliyyətli innovasiya layihələrinin reallaşdırılmasının strateji idarəetmə mexanizmlərini tədqiq etmək;
  
• 
  innovasiya bazarında effektiv layihələrinin reallaşdırılmasının stimullaşdırılması mexanizminin təkmilləşdirilməsinə dair təklif və tövsiyyələr vermək;
  
• 
  biznesin strateji idarə edilməsində innovasiya layihələrinin iqtisadi səmərəliliyinin artırılmasının rolunu əsaslandırmaq;
  
• 
  sahibkarlıq sistemində innovasiya layihələrinin maliyyələşdirilməsi mexanizminin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı təklif və tövsiyyələr işləyib hazırlamaq.
  

1. 
   Biznesdə innovasiya fəaliyyətinin nəzəri əsasları
   

əsas məqsədlərindən biri xarici investisiya cəlb etməkdir.

1997-ci ildə qəbul edilmiş “Patent haqqında Azərbaycan Respublikasının

qanunu“ sənaye mülkiyyəti obyekti - insanın əqli fəaliyyətinin nəticəsi olan

ixtira, faydalı model və sənaye nümunəsi, ixtira - sənayenin və təsərrüfatın

digər fəaliyyət sahələrində konkret problemin praktik həllinə imkan verən,

patent qabiliyyəti şərtlərini ödəyən yeni həll, faydalı model - istehsal

vasitələrinin və istehlak əşylarının, yaxud onların tərkib hissələrinin

konstruktiv həlli, sənaye nümunəsi - məmulatın yeni zahiri görkəmini müəyyən

edən bədii və ya bədii-konstruktiv həlli, patent - ixtira, faydalı model və sənaye

nümunəsi üçün müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən verilən mühafizə

sənədidir.

Sənaye mülkiyyəti obyektlərinin hüquqları dövlət tərəfindən qorunur və

patentlə təsdiq edilir. Patent, sənaye mülkiyyəti obyektinə müəllifliyi və

ilkinliyi təsdiq edir və onlardan istifadə etmək üçün müstəsna hüquq verir.

İctimai mənafeyə, humanizm və əxlaq prinsiplərinə zidd olan ixtira, faydalı

model və sənaye nümunəsi patentlə mühafizə edilmir.

Azərbaycan Respublikasının sənaye mülkiyyəti sahəsində müvafiq icra

hakimiyyəti orqanı sənaye mülkiyyəti obyektlərinin mühafizəsi sahəsində

dövlət siyasətini həyata keçrir, sənaye mülkiyyəti obyektləri barəsində hüquqi

və fiziki şəxslərdən iddia sənədlərini qəbul edir, onları ekspertizadan keçirir,

sənaye mülkiyyəti obyektlərini Dövlət reyestrində qeydə alır, patent verir,

rəsmi məlumatları nəşr edir, patent müvəkkillərinin attestasiyasını və

qeydiyyatını aparır.

Ölkə qanunvericiliyinə görə, müvafiq icra hakimiyyəti orqanının vəzifəli

şəxsləri öz vəzifələrini yeriə yetirərkən və həmin orqanla əmək

münasibətlərinə xitam verildikdən sonra 1 il ərzində patent barəsində iddia

sənədi verə bilməzlər.

Sənaye mülkiyyəti obyekti barəsində iddia sənədinin verilməsi, onun

ekspertizası, patentin veriləsi, həmçinin patent müvəkkillərinin attestasiyası,

qeydiyyatı və fəaliyyəti ilə bağlı mübahisələrə müvafiq icra hakimiyyəti

orqanının Apellyasiya komissiyasında baxılır. Apellyasiya komissiyasının

qərarından qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada məhkəməyə şikayət

verilə bilər.

“Patent haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 6-cı

maddəsinin 1-ci bəndinə əsasən Azərbaycan Respublikası ərazisində daimi

yaşayan, ali təhsili olan, Azərbaycan Respublikasının dövlət dilini bilən,

patent müvəkkillərinin Dövlət reyestrində qeydiyyata alınan Azərbaycan

Respublikasının vətəndaşı patent müvəkkili ola bilər. Patent müvəkkili

Azərbaycan Respublikasının ərazisində sənaye mülkiyyəti obyektlərinə

patentin alınması və onun qüvvədə saxlanılması işlərinin aparılmasında

vəkalət verən şəxsə köməklik göstərir, sənaye mülkiyyəti obyektləri üzrə

hüquqların reallaşdırılmasında lisenziya müqavilələrinin bağlanması zamanı

onu təmsil edir, müvafiq icra hakimiyyəti orqanında, məhkəmədə vəkalət

verənin mənafelərini müdafiə edir və səlahiyyətləri çərçivəsində işləri yerinə

yetirir. Onu da qeyd edək ki, patent müvəkkili patent sahibi və sənaye

mülkiyyəti obyektinin müəllifi ola bilməz.

İxtiranın patent qabiliyyət şərtlərindən danışarkən, ilk növbədə qeyd

etmək lazımdır ki, aşağıdakı obyektlər ixtira sayıla bilər:

-qurğu;

- maddə;

-bitki və heyvan hüceyrələrinin kulturaları;

- əvvəllər məlum olan qurğunun, üsulun, maddənin, mikroorqanizm

ştammının yeni təyinatla tətbiqi.

Ölkənin qanunvericiliyinə görə, yeni, ixtira səviyyəli olan və sənayedə

tətbiq edilə bilən ixtira obyektinə hüquqi mühafizə verilir.

Əgər ixtira mövcud bilgilər məcmusunda bir hissəni təkrarlamırsa, yeni

sayılır. Mövcud bilgilər məcmusuna ixtira barəsində iddia sənədinin verildiyi

günə kimi dünyada hamıya müyəssər olan məlumatlar aid edilir.

İxtira barəsində müvafiq icra hakimiyyəti orqanına daxil olan, rəsmi

bülletendə dərc olunmuş iddia sənədləri də mövcud bilgilər məcmusuna aid

edilir.

verildiyi günə kimi 12 ay ərzində onun mahiyyətinə dair məlumat müəllif,

iddiaçı və onlardan həmin məlumatı birbaşa və ya dolayısı ilə almış hər hansı

şəxs tərəfindən açıqlanarsa, bu hal iddia sənədində göstərilən obyektin

yeniliyinə xələl gətirmir. Açıqlanma faktının sübut edilməsi vəzifəsi müəllif və

ya iddiaçının üzərinə düşür.

İxtira, həmin sahədə çalışan mütəxəssis üçün mövcud bilgilərdən açıqaşkar

irəli gəlmirsə, ixtira səviyyəsinə malik hesab edilir. İxtiranın obyekti

sənayenin və təsərrüfatın hər hansı sahəsində hazırlana və ya istifadə edilə

bilərsə, o halda ixtira sənayedə tətbiq oluna bilən sayılır. Onu da qeyd edək ki,

elmi nəzəriyyələr, riyazi metodlar, bədii konstruktorluq işinin nəticəsi

(dizayn), təsərrüfatın və əqli fəaliyyətin təşkili, idarə edilməsi metodları,

oyunların qaydaları və metodları, kompüter alqoritmləri və proqramları,

informasiyanın təqdimi üsulları, şərti işarələr, cədvəllər və qaydalar, qurğu,

bina, ərazi layihələri və planlaşdırma sxemləri, bitki sortları və heyvan cinsləri

(mikrobioloji üsullar və bu üsulla alınan məhsullar istisna olmaq şərti ilə),

inteqral mikrosxemlərin toologiyası, insan və heyvan orqanizmlərinin

müalicəsinin cərrahi və terapevtik üsulları, xəstəliyin diaqnostikası metodları

ixtira sayılmır.

“Patent haqqında” qanunun 8-ci maddəsinə əsasən, faydalı modelin

patent qabiliyyəti şərtləri aşağıdakı kimidir:

“İstehsal vasitələri, istehlak əşyaları və onların hissələri, konstruktiv həlli

və funksional xüsusiyyətləri faydalıdırsa, üstünlük verirsə, vaxta qənaət edirsə,

əl əməyini yüngülləşdirirsə və ya əməyin gigiyena, yaxud psixoloji-fiziki

şəraitini yaxşılaşdırırsa, yeni təyinat üzrə istifadə olunursa, faydalı model

sayıla bilər”. Yeni olan və sənayedə tətbiq edilə bilən faydalı modelə hüquqi

mühafizə verilir. Ölkə qanunvericiliyinə görə, mühüm əlamətlərinin məcmusu

mövcud bilgilərdən məlum olmayan faydalı model yeni hesab edilir. Mövcud

bilgilər məcmusuna təklif olunan faydalı modelin ilkinliyi tarixinə qədər eyni

təyinatlı obyektlər və onların Azərbaycan Respublikasında tətbiqi barədə

hamıya müyəssər olan məlumatlar aid edilir. Digər hüquqi və fiziki şəxslərin

Azərbaycan Respublikasında faydalı modellər barəsində verdikləri və müvafiq icra hakimiyyəti orqanının rəsmi bülletenində dərc olunmuş iddia sənədləri də mövcud bilgilər məcmusuna aid edilir. Qanunvericilikdə qeyd olunur ki,

faydalı model barəsində idia sənədinin müvafiq icra hakimiyyəti orqanına

verildiyi günə kimi 12 ay ərzində onun mahiyyətinə dair məlumat müəllif,

iddiaçı və onlardan həmin məlumatı birbaşa və ya dolayısı ilə almış hər hansı

şəxs tərəfindən açıqlanarsa, bu hal iddia sənədində göstərilən obyektin

yeniliyinə xələl gətirmir. Açıqlanma faktının sübut edilməsi vəzifəsi müəllif və

ya iddiaçının üzərinə düşür.

Faydalı model sənayenin və təsərrüfatın hər hansı sahəsində hazırlana və

ya istifadə edilə bilərsə, sənayedə tətbiq oluna bilən sayılır. Ölkə

qanunvericiliyinə görə, aşağıdakı obyektlər faydalı model sayılmır:

-üsul;

- mikroorqanizm ştammı;

- bitki və heyvan hüceyrələrinin kulturaları, həmçinin onların yeni

təyinatla tətbiqi;

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, sənaye nümunəsinə məmulatın zahiri

görkəmini müəyyən edən bədii-konstruktiv həllər aiddir. Sənaye nümunəsi

şəkil və ya model, yaxud onların birliyindən ibarət ola bilər. Yeni və orijinal

olan, sənayedə tətbiq edilə bilən sənaye nümunəsinə hüquqi mühafizə verilir.

Sənaye nümunəsinin estetik və erqonomik xüsusiyyətlərini doğuran mühüm

əlamətlərinin məcmusu (forma, konfiqurasiya, ornament və ya rənglərin

quraşması) onun ilkinlik tarixinə qədər dünyada hamıya müyəssər olmuş

bilgilərdən məlum deyildirsə, sənaye nümunəsi yeni hesab edilir. Digər hüquqi

və fiziki şəxslərin Azərbaycan Respublikasında sənaye nümunələri barəsində

verdikləri və müvafiq icra hakimiyyəti orqanının rəsmi bülletenində dərc

olunmuş iddia sənədləri də mövcud bilgilər məcmusuna aid edilir. Ölkə

qanunvericiliyinə görə, sənaye nümunəsi barəsində iddia sənədinin müvafiq

icra hakimiyyəti orqanına verildiyi günə kimi 6 ay ərzində onun mahiyyətinə

dair məlumat müəllif, iddiaçı və onlardan həmin məlumatı birbaşa və ya

dolayısı ilə almış hər hansı şəxs tərəfindən açıqlanarsa, bu hal iddia sənədində

göstərilən obyektin yeniliyinə xələl gətirmir. Açıqlanma faktının sübut edilməsi

vəzifəsi müəllif və ya iddiaçının üzərinə düşür.

Mühüm əlamətləri özünün estetik xüsusiyyətlərinə yaradıcı xarakter verən

sənaye nümunəsi original, dəfələrlə yenidən istehsal edilə bilən sənaye

nümunəsi sənayedə tətbiq oluna bilən sayılır.

Məmulatın yalnız texniki funksiyasını şərtləndirən həllər, arxitektura

obyektləri (kicik arxitektura formalarından başqa), sənaye, hidrotexniki və

başqa stasionar qurğular, çap məhsulları, maye, qaz, toz və ya bu kimi

maddələrdən hazırlanmış dayanıqsız formalı obyektlər sənaye nümunəsi

sayılmır.