10.5 Меҳнат қобилиятини экспертиза қилиш asoslari
Poliklinika faoliyatining muhim taraflaridan biri mehnatga
layoqatsizlik hollarini ekspertiza qilishdan iborat, bunda davolovchi
shifokor, bo‘lim mudiri, bosh shifokorning vaqtincha mehnatga
layoqatsizlikni ekspertiza qilish bo‘yicha muovini asosiy vazifalarni
bajaradi. Davolovchi shifokor bemorni har tomonlama tekshirib,
ish sharoitlarini o‘rganib, vaqtincha mehnatga layoqatsizligini aniqlab
unga kasallik varaqasini yozib beradi. Kasallikni yahshi o‘rgangach
davolash muddatini va kasallik varaqasini cho‘zish uchun bemorni
bo‘lim mudiriga yoki bosh shifokor muoviniga tavsiya etadi. Zarur
bo‘lgan hollarda bemorni bo‘lim mudiri bilan birgalikda vrachlik
konsultatsiya hay’atiga tavsiya etadi. Bo‘lim mudiri davolovchi
shifokor tomonidan yuborilgan bemorlarni har tomonlama o‘rganib
chiqqach, kasallik varaqasini yanada cho‘zishga ruxsat beradi. Uzoq
muddat davomida davolanuvchi bemorlarni har o‘n kunda albatta ko‘rib
turishi zarur. Bo‘lim mudiri bilan birgalikda mehnat qobiliyatini turg‘un
darajada yo‘qotgan bemorlarni vrachlik konsultatsiya komissiyasiga
(VKK) tavsiya etib, u erdan vrachlik mehnat ekspertizasi komissiyasiga
(VMEK) yuborish masalasini hal qilishda ishtirok etadi. Tanlov uslubi
bilan vaqtincha mehnat qobiliyatini yo‘qotganlarning davolanishi va
ularning mehnatga qobiliyatsizligi qanday holatdaligini nazorat qiladi.
Mehnatga layoqatsizlik ikki xil bo‘ladi:
1.
Vaqtinchalik ayrim xastaliklar tufayli kasblari bo‘yicha mehnat
vazifasini vaqtincha bajara olmaslik. Bu o‘tkinchi xarakterga ega va
vaqtinchalik mehnatga layokatsizlik deyiladi.
2.
Doimiy - yoki uzoq muddatli mehnat qobiliyatini
yo‘qotish bo‘lib, nogironlikka olib keladi. Nogironlik tufayli
odamlar uzoq muddat davomida yoki bir umr mehnatga layokatsiz
bo‘lib qolishi mumkin.
157
3.
Ish qobiliyatini yo‘qotish darajasiga qarab, qisman yoki
to‘liq
mehnatga
layoqatsizlik
farqlanadi.
To‘liq
mehnatga
layokatsizlikda odam hech qanday ishni bajara olmasligi va maxsus
davolash tartibiga muxtojlikdir. Kisman mehnatga layokatsizlikda esa,
vazifasi yoki kasbi bo‘yicha ishni bajara olmasligidir yoki ish hajmi
chegaralanishidir.
Fuqarolarning vaqtincha mehnatga layoqatsizligi mehnatga
layoqatsizlik varaqasi bilan, ba’zi holatlarda esa O‘zbekiston
Respublikasi sog‘liqni saqlash vazirligi tomonidan tasdiqlangan
shakldagi ma’lumotnomlar bilan tasdiqlanadi.
Mehnatga layoqatsizlik varaqalari ishlamaydigan shaxslarga, ish
haqi saqlanmagan holda mehnat ta’tiliga chiqqanlarga, harbiy
xizmatchilarga (erkin yollanganlardan tashqari), shuningdek, ichki
ishlar vazirligining attestatsiyasidan o‘tgan xodimlarga berilmaydi.
Mehnatga layoqatsizlik varaqasi quyidagi ahamiyatga ega:
a) ishdan ozod etish huquqini beradi (yuridik);
b) ijtimoiy sug‘urta mablag‘i shaxslarga vaqtincha mehnatga
layoqatsizlik bilan bog‘liq holatlarda nafaqa olishni ta’minlaydi
(moliyaviy).
v) vaqtincha mehnatga layoqatsizlik bilan bog‘liq bo‘lgan
kasalliklarni o‘rganish (statistik).
Mehnatga
layoqatsizlik
varaqalari
yoki
ma’lumotnomalar
ma’muriy jihatdan qaysi tashkilotga bo‘ysunishidan qat’iy nazar, davlat
davolash-profilaktika muassasalarining vrachlari, hamda tibbiyot
oliygohlari, vrachlar malakasini oshirish instituti, tibbiy ilmiy
tekshirish institutlari (markazlari) vrachlari tomonidan biriktirilgan
DPMda davolash ishlarini olib borayotgan vaqtda beriladi va
uzaytiriladi. Bundan tashqari, ba’zi holatlarda mehnatga layoqatsizlik
varaqalarini
yoki
ma’lumotnomalarini berish hukuqi vrach-
epidemiologlar (sanitar vrachlar) beriladi. Davolovchi vrachlar yo‘q
bo‘lgan uzoq joylarda mehnatga layoqatsizlik varaqasi yoki
ma’lumotnomasini mahalliy sog‘liqni saqlash organlarining ruxsati
(buyrug‘i) bo‘yicha feldsherlar tomonidan chegaralangan muddatga
beriladi va u nazorat ostiga olinadi.
158
Mehnatga layoqatsizlik varaqasi quyidagi holatlarda beriladi:
a) vaqtincha mehnat qobiliyatini yo‘qotish bilan bog‘liq
bo‘lgan kasallanishlar (jarohatlarda);
b) homiladorlik va tug‘ish bo‘yicha beriladigan ta’tilda;
v) bemor oila a’zosini uy sharoitida parvarish qilish zarur bo‘lganda;
g) sanatoriya-kurortlarda (ambulator-kurort) davolanganda;
d) sil yoki kasb kasalligi tufayli vaqtincha boshqa ishga o‘tkazilganda;
e) karantinda;
j) protez-ortopedik statsionar sharoitida protezlashda.
Bemor
ambulator-poliklinika
sharoitida
davolanganda
davolovchi vrach kasallik varaqasini bir vaqtning o‘zida 5 kalendar
kunigacha berishi mumkin. Kasallik varaqasini 5 kalendar kunidan ortiq
bo‘lgan muddatga uzaytirish, davolovchi vrach va bo‘lim mudiri
tomonidan amalga oshiriladi. Bunda har doim kasallik varaqasi 10
kundan oshmagan muddatga uzaytiriladi, agar bo‘lim mudiri
bo‘lmasa, u holda davolovchi vrachi VKK raisi bilan birgalikda
bemor sog‘ayib ketguncha yoki TMEKga yuborilguncha kasallik
varaqasini uzaytiradi.
Uzoq muddat kasal bo‘luvchilar oxirgi 12 oy ichida bitta
kasallik bilan (sil kasalligidan tashqari) mehnatga layoqatliligini
yo‘qotgan kunning 3-chi oyidan kechikmay yoki mehnatga
layoqatsizlikning 4-chi oyidan kechikmay xulosa berish, noxush klinik
ko‘rinishlar va mehnat faoliyatini kelgusida davom ettirish mumkin
emaslik xavfi tug‘ilganda, hamda nogironlik belgilari paydo
bo‘lganda ular vrachlik mehnat ekspertiza komissiyasiga (VMEK)
yuboriladi.
Sil kasalligi oqibatida vaqtincha mehnatga layoqatsizlikda
birlamchi kasallangan bemorlar xulosa berish uchun TMEKga
mehnatga layoqatsizlik boshlangan kunning 10-oyidan kechikmay
yuboriladi.
Sil
dispanserlarida
hisobda
turuvchi
bemorlarda
asosiy
kasallikning avj olishi oqibatida vaqtincha mehnatga layoqatsizlik yuz
159
berganda xulosa berish uchun VMEKga mehnatga layoqatsizlik
boshlangan kunning 6-oyidan kechikmay yuboriladi.
Mehnatga layoqatsizlik varaqasi yoki ma’lumotnomasini
uzaytirish bemorni VMEKga yuborilgan kundan boshlab to‘xtatiladi.
Uzoq xududlarda joylashgan DPMlarda, shu jumladan bitta vrach
ishlayotgan qishloq vrachlik punktlarida vrach kasallik varaqasini yoki
ma’lumotnomani vaqtincha mehnatga layoqatsizlikning barcha davriga
berishi yoki uzaytirishi mumkin. Bunday DPM va vrachlarning
ro‘yxati sog‘liqni saqlash organlari tomonidan buyruq orqali
rasmiylashtiriladi.
Kasallik
varaqasi
yoki
ma’lumotnoma
mehnatga
layoqatsizlik aniqlangan kundan beriladi.
Statsionar sharoitida (kunduzgi shifoxonalarda) davolanganda
kasallik varaqasi yoki ma’lumotnoma davolovchi vrach va bo‘lim
mudiri (bosh vrach, bosh vrach muovini) bilan birgalikda bir
vaqtning o‘zida davolashning barcha muddatiga beriladi.
Shoshilinch tibbiy yordam punktlari yoki travmatologik
punktlarda mehnatga layoqatsiz deb topilganlarga kasallik varaqasi yoki
ma’lumotnoma navbatchi vrach tomonidan 3 kungacha berilib, so‘nrga
turar joyi yoki ish joyidagi DPMga yuboriladi.
Navbatdagi yoki qo‘shimcha ta’til vaqtida hamda oylik maoshi
saqlangan holda maxsus o‘quv ta’tili vaqtida kasallik varaqasi
umumiy koidalarga asosan beriladi.
Oliygoh talabalariga, o‘rta maxsus o‘quv yurtlari o‘kuvchilariga
ularni qishloq xo‘jalik, quruvchilik sohalariga jalb etilganda, ishlab
chiqarish amaliyoti vaqtida haq to‘lanadiganishga jalb etilganda va
ushbu davrda vaqtincha mehnatga layoqatsiz bo‘lganda (kasallik,
jarohatlanish) ishlab chiqarish amaliyoti yoki ish davriga kasallik
varaqasi umumiy qoidaga asoslanib beriladi.
Ishlovchi
nafaqaxo‘rlarga
kasallik
varaqasi
yoki
ma’lumotnoma umumiy qoidaga asosan beriladi.
Homiladorlikda va tug‘ruq bo‘yicha kasallik varaqasi ayollar m
aslahatxonalari yoki tug‘ruq komplekslari, bo‘limlari, umumiy DPM
160
akusher-ginekologlari
tomonidan
homiladorlikning
30-haftasidan
boshlab, ja’mi 126 kalendar kunga beriladi.
Tug‘ruqlar og‘ir kechsa yoki ikki va undan ortiq bola tug‘ilganda,
tug‘ish sodir bo‘lgan DPM tomonidan kasallik varaqasi yana 14 kalendr
kuniga uzaytiriladi.
Homiladorlikning 30-haftasigacha sodir bo‘lgan tug‘ruqlarda
kasallik varaqasi DPM tomonidan 126 kalendar kuniga (agar tirik bola
tug‘ilsa) beriladi, agar o‘lik bola tug‘ilsa yoki bola tug‘ruqdan keyingi
dastlabki 168 soat (birinchi 7 kun) ichida o‘lsa, kasallik varaqasi 70
kalendar kuniga beriladi.
Tug‘ruq vaqtida yoki tug‘ruqdan keyingi davrda ona vafot etsa,
kasallik varaqasi qolgan kunlar uchun parvarish qiluvchi shaxsga
beriladi.
Bevosita tug‘ruqxonadan bola asrab olgan yoki ularni o‘z
qaramog‘iga olgan shaxslarga kasallik varaqasi 56 kunga beriladi.
Ikkita va undan ortiq chaqaloqlarni asrab olganda (qaramog‘iga
olganda) kasallik varaqasi yoki ma’lumotnoma bola tug‘ilgan
kunidan boshlab 70 kalendar kuniga beriladi.
Agar homilador ayol homiladorlik va tug‘ruq bo‘yicha rasmiy
ta’tilni rasmiylashtirishga o‘z vaqtida murojat etmasa, u holda kasallik
varaqasi murojat etgan kundan boshlab beriladi (agar tug‘ruqdan so‘ng
6 oy ichida murojat qilingan bo‘lsa).
DPMda, kasallik tufayli homilani sun’iy to‘xtatishsa, hamda
bola tashlashda kasallik varaqasi umumiy qoidalar asosida mehnatga
layoqatsizlikning barcha muddatlarida beriladi.
Qisman to‘lanadigan ta’tilda yoki bolani parvarishi bo‘yicha
oylik maoshi to‘lanmaydigan qo‘shimcha ta’tilda bo‘lgan ayollarga
takroriy homiladorlikda kasallik varaqasi umumiy qoidalarga asosan
va tug‘ruq tufayli ta’tilning barcha kunlariga beriladi.
| 