1-rasm. Bu yerda: A–suvga oxshagan suyuqlik; L–gavhar; Q–shishasimon jism; I–ko’zning
kamalak pardasi; R–ko’zning to’r pardasi. Biz ko’z bilan ko’rayotgan jismning
tasviri to’r pardada joylashadi: u haqiqiy, kichiklashgan va teskari tasvir bo’ladi (biz
miyamizning korrektlash ta’siri ostida buyumning joylashishi to’g’risida to’g’ri
taassurot olamiz). Ko’zning qorachig’i diafragma rolini o’ynaydi; uning diametri
ko’zga tushayotgan yorug’lik miqdoriga qarab o’zgarib turadi. Endi ko’z tuzulishiga
yanada chuqurroq yondashsak. Ko’zning I kamalak pardasi (yuqoridagi 1-rasmga
qarang) yoki ko’z gavxarining muguz pardasi apertura diafragmasi vazifasini o’tashi
ma’lum. Kamalak parda ko’z rangini ko’rsatadi; kamalak pardada kattaligi
ozgaradigan teshik bo’ladi biz uni yuqorida ko’z qorachig’i deb atadik. Ko’zning
old qismidagi suyuqlik sohasida qorachiqning tasviri aslida kirish qorachig’i
hisoblanadi. Bu tasvir haqiqiy qorachiq bilan deyarli bir xil bo’ladi. Ko’zda qorachiq
diametrining o’zgarishi fotoobyektivda apertura diafragmasi o’zgarishi bilan bir xil
rol o’ynaydi; yuqorida aytganimizdek qorachiq diametriningo’zgarishi ko’zga
yorug’lik tushishini rostlab turadi hamda fokuslash chuqurligini o’zgartiradi.
Apparatning fotoplastinkasiga ko’zning R to’r pardasi mos keladi (1-rasmga
qarang). Ko’pchilik sof optik masalalarda ko’zning sindiruvchi sistemasi bir jinsli
shaffof moddadan yasalgan ekvivalent ko’z bilan almashtirilishi mumkin; uning
Gulstrand bergan parametrlari quyidagicha:
9
1-jadval.
Sindirish kuchi dioptriya hisobida
58.48
Ko’zning uzunligi
22 mm
Sindiruvchi sirtning egrilik radiusi
5.7 mm
Muhitning sindirish ko’rsatkichi
1.33
To’r pardaning egrilik radiusi
9.7 mm
Ko’zdagi tasvir havodan farq qiladigan muhit ichida hosil bo’lgani uchun
ko’zning oldingi va ketingi fokus masofalari bir-biriga teng emas (17.1 va 22.8 mm)
binobarin ko’zning tugun nuqtalari bosh nuqtalari bilan ustma-ust tushmaydi. Bu
nuqtalarning hammasi bir-biriga yaqin bo’lgani tufayli ularni ko’zning optik
markaziga joylashgan deb hisoblasa bo’ladi. Ko’zning sezgirligi masalasi ham ko’z
optik sistemasining muhim jihatlaridan biridir ya’ni ko’zning sezgirligi ko’z optik
sistemasini tushunishda yanada muhim ro’llarni o’ynaydi. To’r pardani egallagan
yorug’lik sezgir elementlar tayoqchalar va kolbachalarga bo’linadi. Tayoqchalar
yorug’likka juda sezgirdir (oqshom g’ira-shirasida ko’rishimiz shular tufaylidir),
biroq ranglar farqini ajrata olmaydi. Kolbachalar yorug’likni kamroq sezsada,
spektral jihatdan sezgirdir: ular yordamida biz ranglarni ajratamiz. Ko’z to’lqin
uzuznliklarining juda tor intervalini sezadi, ya’ni ko’rinadigan yorug’likning
uzunligi 0.77 dan 0.38 mk gacha, shunda ham ko’zning bu intervaldagi to’lqin
uzunliklarga sezgirligi turlicha. (Ba’zi odamlarning kengroq 0.9 dan 0.3 mk gacha
intervalni, ya’ni infraqizil va ultrabinafsha sohalarni ham ko’rishini aytib o’tish
qiziqarlidir). Ko’z λ=0.555 mk to’lqin uzuznligiga, yashil rangga eng sezgirdir. Eng
qisqa va eng uzun to’lqinlar uchun ko’zning sezgirligi keskin kamayadi va infraqizil
hamda ultrabinafsha nurlar uchun sezgirlik nolga teng bo’ladi. Shuning uchun ham
quvvati bir xil bo’lgan, ammo, lekin turli rangli yorug’lik nurlayotgan bir necha
monoxromatik yorug’lik manbalarining yorqinligi ko’zga turlicha ko’rinadi. Yashil
rang manbai eng ravshan ko’rinadi. Masalan, qizil yorug’lik (λ=0.76 mk) yashil
10
yorug’lik singari ravshan ko’rinishi uchun uning quvvati yashil yorug’likning
quvvatidan 20 000 marta ortiq bo’lishi kerak [4].
