1.2. Ko'zning optik tizimi haqida
Fizikaviy optika nuqtai nazaridan inson ko'zi bitta umumiy asosiy optik o'qga
ega bo'lgan ikki yoki undan ortiq linzalarning mavjudligi bilan tavsiflangan
markazlashtirilgan optik tizimlar deb ataladi.
Ko'zning optik tizimi - bu ko'zning optik apparati, unga tirik linzalar
(diafragma joylashgan linza va shox parda), shishasimon hazil va suvli hazil kiradi.
Shuningdek, u shox pardaning shaffofligini ta'minlaydigan lakrimal suyuqlikni ham
o'z ichiga oladi. Ushbu tizimning asosiy sinishi sirtlari ikkala ob'ektiv yuzasi hamda
oldingi kornea yuzasi. Qolgan ommaviy axborot vositalarining vazifasi asosan
yorug'likni o'tkazishdir. Ko'z ko'rib chiqilayotgan tashqi dunyo ob'ektlarini sezadi,
ularning to'r pardasidagi tasvirlarini tahlil qiladi. Funksional jihatdan ko'z ikki
asosiy bo'limga bo'linadi: yorug'lik qabul qiluvchi va nur o'tkazuvchi.
Yorug'lik o'tkazuvchi qism ko'zning shaffof muhitini o'z ichiga oladi: shox
parda, old kameradagi namlik, shishasimon tanasi va ob'ektiv. Yorug'likni qabul
qilish bo'limi - bu retina. Yorug'lik o'tkazuvchi vositalarning optik tizimi yordamida
ob'ektlarning tasviri retinada takrorlanadi. Ko'rib chiqilayotgan narsalardan aks
etadigan yorug'lik nurlari 4 ta sinishi yuzasi orqali o'tadi: shox pardaning orqa va old
yuzalari, linzalarning orqa va old yuzalari. Ularning har biridan o'tib, nur dastlabki
yo'nalishdan chetga chiqadi, natijada biz optik tizimning markazida biz ko'rib turgan
narsaning haqiqiy, lekin 180 gradusga teskari tasvirini olamiz. Optik tizimda
yorug'likning sinishini anglatadigan sinish degan narsa bor.
Ko'zning optik o'qi - bu har bir sinadigan sirtning egrilik markazlaridan
o'tuvchi to'g'ri chiziq. Sinishdan keyin ma'lum bir o'qga parallel ravishda tushadigan
yorug'lik nurlari tizimning asosiy markazida birlashtiriladi. Parallel nurlar cheksiz
uzoq ob'ektlardan chiqadi va optik tizimning asosiy yo'nalishi - bu cheksiz uzoq
ob'ektlarning tasviri hosil bo'ladigan optik o'qni kengaytirish joyidir Asosiy tekislik
hamda asosiy fokus orasidagi masofa optik tizimning asosiy fokus masofasidir.
Tizimning optik kuchi fokus masofasiga bog'liq. U qanchalik qisqa bo'lsa, tizim ham
11
shunchalik sinadi. Ob'ektivning kuchi diopter deb ataladigan fokus uzunligiga
teskari bo'lgan qiymat yordamida o'lchanadi.
Bitta diopter (diopter) - bu ob'ektivning bir metrli fokus masofasidagi sinish
kuchi. Ob'ektivning fokus masofasini bilib, uning sinishini aniqlashingiz mumkin.
Ko'zning optik tizimini to'liq tavsiflash uchun siz shox parda va linzalarning old va
orqa yuzalarining egrilik radiuslarini, shuningdek ob'ektiv hamda shox pardaning
qalinligini bilishingiz kerak, ning anatomik o'qi uzunligini aniqlang. Ko'z, old
kameraning chuqurligi va shaffof muhitning asosiy sinishi ko'rsatkichlari. Yuqorida
tavsiflangan qiymatlarni turli xil usullar bilan o'lchash mumkin, ular uch guruhga
bo'linadi: optik, ultratovush hamda radiologik. Optik usullar sinishi apparatlarining
alohida elementlarini o'lchashga hamda o'qning uzunligini hisoblash yo'li bilan
aniqlashga imkon beradi. Ultratovush va rentgenografiya usullari to'g'ridan-to'g'ri
ko'z o'qining uzunligini o'lchashga imkon beradi. Ko‘rish analizatori hamda uning
yordamchi a’zolari klinik anatomiyasi hamda fiziologiyasi. Ko`zning tashki qavati:
uning asosiy vazifasi ko`z shaklini, ma’lum turgorligini ushlab turish, ko`zni
ximoyalashdir, tashki fibroz qavat – bu ko`z mushaklarining birikkan soxasidir. Bu
qavat ikkita nerv qismlaridan iboratdir: shox parda va sklera. Shox parda: fibroz
qavatga taalluqli bo’lgan umumiy funksiyalarni bajarishdan tashqari yorug’lik
nurlarini sindirishda ishtirok etadi. Shox parda umuman qon tomirlarga ega emas,
faqat limbning yuza qavatlari chetki tomirlar tutamlaridan va limfatik tomirlardan
iboratdir. Moddalar almashinuvi chetki xalqasimon tomirlar tutami, ko`z yoshlar va
oldingi kamera suyuqligi hisobiga bo’ladi [5].
Bunday nisbiy aloxidalik belmalardagi shox pardani o’tkazishda yaxshi aks
etadi. Antitanalar o’tkazilgan shox pardaga yetib borolmaydi hamda boshqa yot
tuqimalarda sodir bo’lgani singari shox pardani yemirib tashlolmaydi. Shox parda
nerv tolalariga juda boy hamda odam organizmidagi eng yuqori sezgirlikka ega
bo’lgan tuqimalardan hisoblanadi. Manbasi uch shoxli nerv bo’lgan bir qancha
sezgir nervlar qatorida ham shox pardada trofik funksiyani bajaruvchi simpatik
innervatsiya ham mavjudligi aniqlanagan. Moddalar almashinuvi normal bo’lishi
uchun tuqima va qon orasidagi jarayonlar balansi aniq bo’lishi lozimdir. Aynan
12
shuning uchun kolbachalar retseptorlarining eng afzal ko`rgan o’rni tomirlarga boy
bo’lgan shox pardaskleral zona hisoblanadi. Shu yerda normal bo’lgan moddalar
almashinuvi jarayonidagi kichiknagina siljishni ham hisobga oladigan tomirli,
tuqimali retseptorlar joylashadi. Normal kechuvchi almashinuv jarayonlari – shox
parda tiniqligining garovidir. Hozirgacha shox parda tiniqligining sababi noaniq.
Shox parda tiniqligi shox parda to’qimasidagi proteinlar va nukleotidlarga bog’liq
degan taxminlar bor. Shu qatorda kollagen fibrillalar xolatining to’g’riligiga ham
ahamiyat beriladi. Gidratatsiyaga epiteliyning tanlangan o’tkazuvchanligi ta’sir
etadi. Ana shu murakkab zanjirlardan birining buzilishi shox parda tiniqligining
yo’qolishiga sabab bo’ladi. Shu tariqa, shox pardaning asosiy xususiyatlari
quyidagilardan iborat: tiniqligi, sferikligi, aniq o’lchamdaligi, yuqori sezgirligi,
silliqligi.
Sklera: fibroz qavatning 5/6 kismini tashkil qiladi, shuning uchun skleraning
asosiy funksiyasi ko`z shaklini ushlab turishdan iborat, shuningdek sklera ko`zni
xarakatlantiruvchi mushaklarni birlashtirib turadi.
Ko`zning o’rta qavati: Uchta tarkibiy qismdan iborat: rangdor parda, siliar
tana, tomirli qavat.
Rangdor parda: bu qavatda ikkita mushak mavjud: sfinkter hamda dilyatator
Manna shu ikki antogonistning o’zaro ta’siri natijasida rangdor parda reflektor
kiskarish va korachik kengayishi yo’li bilan ko`z ichiga kiruvchi yorug’lik nurlarini
boshqarish imkoniyatiga egadir, bunda qorachiq diametri 2 mm dan 8 mm gacha
o’zgarishi mumkin. Sfinkter qisqa siliar nervlar shoxlari orqali ham ko`zni
xarakatlantiruvchi nervdan innervatsiyalanadi, shu yo’l bilangina dilyatatorga uni
innervatsiya qiladigan simpatik tolalar keladi. Lekin «rangdor parda hamda siliar
mushaklar sfinkteri parasimpatik, qorachiq dilyatatori esa faqat simpatik nerv orqali
ta’minlanadi degan fikrlar xozirgi vaqtda noo’rin». Siliar tana kamera suyuqligi
ishlab chiqarilishi bilan shug’ullanadi, shuningdek siliar tanada kamera suyuqligini
ko`z olmasidan oqib chiqishini ta’minlaydigan apparat joylashgan.
Oldingi kamera. Oldingi kameraning tashqi devori shox parda gumbazi, orqa
devori rangdor parda, qorachiq soxasi markaziy qismi gavxarning oldingi kapsulasi,
13
chekkasi esa oldingi kamera periferiyasi, burchagi uning asosidagi siliar tananing
kichik soxalaridan iboratdir. Kamera suyuqligining tarkibi tuqimalar metobolizmi
xarakteriga bog’lik va u nerv sistemaning boshqaruvchi ta’siri ostida bo’ladi. S.S.
Golovin oldingi kamerani «dumaloq asosga ega bo’lgan sharsimon bo’shliqning
kesimi hamda uning gumbazini yopib turuvchi sferiklik» deb xarakterlaydi. Shox
pardaning sferikligi tufayli oldingi kamera chuqurligi (shox parda orqa yuzasidan
gavxarning oldingi polyusiga bo’lgan masofa) bir xil emas: markazda u 2,6-3 mm
ga yetadi, periferiyada kamera chuqurligi ancha kichik. Patologik xolatlarda oldingi
kamera chuqurligi xam, uning notekisligi xam katta diagnostik axamiyatga egadir.
Oldingi kamera xajmi 0,2-0,4sm, ya’ni Provats shpritsining 2-4 qismini tashkil
qiladi. Aksenfeld bo’yicha oldingi kamera hajmi 0,02 dan 0,3 sm
3
gacha o’zgarishi
mumkin. Kamera o’zida eritma tuzlarini (0,7-0,9 %) va oqsil koldiklarini (0,02 %)
saqlagan rangsiz tiniq suyuqlik kamera suyuqligidan iboratdir. Oldingi kamera
devorlari endoteliy bilan qoplangan.
Orqa kamera. Orqa kamera gavxar diafragmasi deb nomlangan soxada
joylashagan bo’lib, uning uzluksizligi faqat rangdor parda qorachiq chekkalari va
gavxarning oldingi yuzasi orasidagi yupqa kapillyar yoriq orqali buziladi. Normada
bu yoriq oldingi va orqa kameraning «aloqa» qiladigan soxasi hisoblanadi. Patologik
jarayonlarda (ko`zning orqa qismidagi o’sib boruvchi o’smada, glaukomada) gavxar
diafragmasi butunligicha oldinga siljishi mumkin. Qorachiq blokadasi deb
nomlangan gavxarning rangdor parda orqa yuzasiga yopishishi ikkala kameraning
ajralishiga va KIB ning oshishiga olib keladi. Zalsman topografik xususiyatlar
asosida orqa kamerani bir necha qismlarga bo’ladi:
Prezonulyar bo’shliq – rangdor parda, gavxarning oldingi yuzasi va oldingi
zonulyar tolalar orasidagi bo’shliq;
Gavxararo bo’shliq – siliar to’siqlar cho’qqisi va gavxar ekvatori orasidagi
xalqasimon bo’shliq; orqadan u shishasimon tananing membrana hyaloideasiga,
oldindan gavxarning oldingi kapsulasiga boruvchi oldingi zonulyar tolalar bilan
birikadi.
14
Siliar botiqlik – o’zida siliar tana to’siqlari hamda orasidagi ichki tomondan
shishasimon tananing chegaralangan qavati bilan qoplangan kanallardan iborat; ular
oqkali zonulyar tolalar o’tadi.
Orbikulyar soxa – tashqaridan siliar tana silliq qismi (orbiculua ciliaris) va
ichki tomondan shishasimon tananing chegaralangan qavati orasidagi nozik bo’lgan
yoriq ko`rinishidagi periferik soxa. Orqa kamera oldingi kamera singari kamera
suyuqligidan tashkil topgan.
| 