II. BOB. KO’RISH ANALIZATORI VA UNING YORDAMCHI A’ZOLARI
2.1. Ko’rish organlarining vazifasi
Ko‘rish qobiliyati – bu atrofdagi narsalarni sezish, bilish. Ko‘rish qobiliyati
beshta elementladan iborat: sentral ko‘rishi pereferik ko‘rishi, ranglarni ajratish,
chiroqni ajratish, binokular ko‘rish.
Shox parda: fibroz qavatga bog’liq bo’lgan umumiy funksiyalarni bajarishdan
tashqari yorug’lik nurlarini sindirishda ishtirok etadi. Shox parda umuman qon
tomirlarga ega emas, faqat limbning yuza qavatlari chetki tomirlar tutamlaridan va
limfatik tomirlardan iboratdir. Moddalar almashinuvi chetki xalqasimon tomirlar
tutami, ko`z yoshlar va oldingi kamera suyuqligi xisobiga buladi. Bunday nisbiy
aloxidalik belmalardagi shox pardani utkazishda yaxshi aks etadi. Antitanalar
o’tkazilgan shox pardaga etib borolmaydi va boshqa yot tukimalarda sodir bo’lgani
singari shox pardani yemirib tashlolmaydi. Shox parda nevr tolalariga juda boy va
odam organizmidagi eng yuqori sezgirlikka ega bo’lgan tuqimalardan xisoblanadi.
Manbasi uch shoxli nerv bo’lgan bir qancha sezgir nervlar qatorida shox pardada
trofik funksiyani bajaruvchi simpatik innervatsiya ham mavjudligi aniqlanagan.
Moddalar almashinuvi normal bo’lishi uchun tuqima va qon orasidagi jarayonlar
balansi aniq bulishi lozim. Aynan shuning uchun kolbachalar retseptorlarining eng
afzal ko`rgan o’rni tomirlarga boy bo’lgan shox pardaskleral zona xisoblanadi. Shu
yerda normal moddalar almashinuvi jarayonidagi kichiknagina siljishni ham hisobga
oladigan tomirli-tuqimali retseptorlar joylashadi.
Tomirli parda. Xorioideyaning tomirli sistemasi kalta orqa kiprikli arteriyalar
ko`rinishida namoyon bo’ladi. Ular 6-8 ta bo’lib skleraning orqa polyusidan chiqib,
15
quyuq tomirli tutamni xosil qiladi. Xorioideya ko`rish uchun zarur tuxtovsiz tushib
ketadigan ko`ruv purpuralarning qayta tiklanishini ta’minlovchi enenrgetik manba
bo’lib hisoblanadi [6].
Gavxar. Gavxar kimyoviy tarkibining o’ziga xos xususiyati undagi ko’p
miqdordagi (35 dan yuqori) oqsil moddalarining borligidadir. Gavxar qon tomirlarga
ega emas. Moddalar almashinuvi uchun zarur bo’lgan tarkibiy qismlar hamda
almashinuv jarayoni maxsulotlarining ajralishi diffuziya va osmos yo’li bilan boradi
va juda sekin kechadi. Gavxarning oldingi kapsulasi yarim o’tkazgich parda
vazifasini bajaradi. Gavxar oziqlanishining regulyasiyasida hamda gavxar oldingi
yuzasining sub-kapsulyar epiteliysi va uning ekvatorial qismi ishtirok etadi.
Gavxar oziqlanishining manbasi ko`z ichi suyuqligi hamda kamera suyuqligi
hisoblanadi. Gavxar oziqlanishi uchun zarur bo’lgan moddalarning yetishmasligi
yoki unga keraksiz, yot moddalarning kirishi normal moddalar almashinuvini buzadi
hamda bu oksilning parchalanishiga, tolalarning ajralib ketishiga, gavxarning
xiralashishi – kataraktaga olib keladi.
Shishasimon tana. Kimyoviy xarakteriga ko`ra shishasimon tana organik
kelib chiqqan gidrofil gel xisoblanadi. Tarkibida 98 – 99 % suv bor. Shishasimon
tana ko`zga aniq shakl berib turadi, optik apparat qismlarining doimiy nisbatini va
ko`z ichki qavatlarining mustaxkam yopishishishini ta’minlaydi. Shishasimon
tanada qon tomirlar bo’lmaganligi sababli turli yallig’lanish jarayonlari bu yerda
rivojlanmaydi. Shishasimon tanadagi o’zgarishlar siliar tana, xorioideya, to’r parda
kasalliklariga bog’lik, chunki bu qismlardan chiqqan ekssudat shishasimon tanaga
tushadi. Ko`zning travmatik jaroxatlari va operatsiyadan keyingi asoratlar shuni
ko`rsatadiki, shishasimon tana ko`zda turli xil infeksion jarayonlar chaqiradigan
bakteriyalar rivojlanishi uchun qulay muxit hisoblanadi. Ko` rishning aniq bo’lishi
uchun avvlam bor to’r pardada aniq tasvir bo’lishi kerak. Normal ko`zda bu
ikkianatomik tuzilmaga boglik buladi: optik sistemaning nur sindirish kuchiga va
ko`zning optik o’kiga. Bu ko’rsatkichlar ham xar kimniki individual bo’ladi. Shu
sababdan ko`z refraksiyasini ikki xil turi tafovut etiladi, ya’ni fizik refraksiya – ko`z
optik sistemasining nur sindirish kuchi bilan xarakterlanadi va klinik refraksiya –
16
optik sistemaning bosh fokusining tur pardaga nisbatan olinishidir. Katta yoshdagi
odamning ko`zining fizik refraksiyasi 52 dan 71 dptr gacha bo’lgan chegarada
bo’ladi.
Ko`z o’lchamlariga nisbatan optik sistemaning nur sindirish kuchi kuchli
bo’lsa, bunda parallel tushayotgan nurlar to’r pardaning oldida yig’iladi. Bunday
nomutanosib refraksiya turi yaqindan ko`rish – miopiya deb ataladi. Agar ko`z
o’lchamlariga nisbatan optik sistemaning nur sindirish kuchi kuchsiz bo’lsa, bunda
parallel tushayotgan nurlar to’r pardaning orqasida yig’iladi. Bunday nomutanosib
refraksiya turi uzoqdan ko`rish – gipermetropiya deb ataladi. Agar ko`z optik
sisitemasining satxning turli xil vertikal, gorizontal yoki boshqa egri yo’nalishdagi
meridianlarda nur sindirish bir xil emas, boshqa-boshqa kuchga ega bo’lsa, bu
ametropiyaning uchinchi xili – astigmatizm deyiladi. Bunga ko’pincha shox parda
satxi va kamdan–kam xolatlarda gavxar ikki perpedikulyar meridiani qiyaligi
radiusining bir xil emasligi sabab bo’ladi. Ko`zning refraksiya turi aniqlashda va
ametropiyani korreksiya qilishda optik oynalardan foydalaniladi.
Akkomadatsiya. Kishi hayoti uchun ko`z uzoq hamda yaqin masofadan ko`ra
bilishning ahamiyati juda katta. Bu vazifani ham ko`zdagi fiziologik mexanizm
akkomadatsiya bajaradi. Akkomadatsiya yordamida to’r pardada uzoqdagi yoki
yaqindagi narsalar shakli o’z aksini topadi. Ko`zning akkomadatsion xususiyati
yoshga qarab o’zgarib boradi. Kishi yoshi ulg’aygan sari ko`z gavxari elastikligining
kamayib borishi natijasida ilgari ko`zga eng yaqindan ham yaqqol ko`rinib turgan
nuqtaning asta – sekin uzoqlashib borishidir.
Presbiopiya – bu akkomadatsiyaning inson yoshi 40 ga yaqinlashganda paydo
bo’ladigan o’zgarishi, ya’ni akkomadatsiyaning susayishidir. Natijada o’qish,
yozish yoki bichish tikishdek mayda mashgulotlarni bajarish kiyinlashib, ko`zoynak
taqishga ehtiyoj paydo bo’ladi.
Emmetropiya. Emmetripoyada odata parallel nurlar sinib, to’r pardada fokus
paydo qiladi va bunda ko`zning ko`rish darajasi juda yuqori, yuz foizga teng bo’ladi.
Ko`z juda uzoqda turgan nuqtani ko`rishga moslashgan bo’ladi. Emmitroplar
yaqinni ham, uzoqni ham yaxshi ko’radilar. Unga akkomadatsiya yordam beradi.
17
Gipermetropiya – nur sindirish kuchining kamligidan yoki ko`z soqqasining
kaltaligidan vujudga keladi. O’smir va yoshlarda ko`z gipermetropiyasini tuliq
aniqlash mumkin emas, chunki ularda akkomadatsiya kuchli. Shuning uchun bu
xollarda gipermetropiya ikkiga bo’linadi, yashirin va yaqqol ko`rinadigan
gipermetropiya. Agar yoshlarda yashirin gipermetropiya o’z vaqtidda aniqlanib, ular
ko`zoynakdan foydalanmasalar ko`zlar charchaydi, o’qiganda xarflar ko’rinmaydi.
Akkomadotiv muskulchalar charchashidan ko`zda og’riq hamda bosh og’rig’i paydo
bo’ladi. Bu holatni akkomadotiv astenopiya deb ataladi. Agar yosh bolalarda
gipermetropiya kuchli bo’lsa, ular o’z vaqtida ko`zoynakdan foydalanmasalar
xamda akkomadatsichga zo’r kelsa kuchli akkomadatsiya ketidan qonvergensiya
ham zo’rayib, ko`zlar yig’iluvi g’ilaylikka uchraydi. Gipermetropiya uch darajaga
bo’linadi: birinchi darajasi – 2,0 dptr gacha, ikkinchi darajasi 5,0 dprt gacha va
uchinchi darajasi 5,0 dprtridan oshib ketishidir.
Uchinchi darajadagi gipermetroppiyali odamlarda ko`z soqqasi biroz
kichikroq, qorachigi biroz torroq va oldingi kamerasi, shox prada gardishi kichikroq
bo’lishi mumkin. Ularning ko`z tubini tekshirganda ko`ruv nervi diskining rangi
biroz qizg’ishroq, chegarasi noaniqro, qon tomirlari biroz kengaygan bo’lib, bu holat
envritni eslatishi mumkin. Lekin bu gipermetropiyaga xos soxta nevritdir. Ko`rish
qobiliyati yaxshilanib, ko`rish maydoni oq va rangli ob’ektlar bilan tekshirganda
normal xolatda bo’lsa, demak bu nevrit emas, balki kuchli gipermetropiyaga
taalluqli bo’ladi [11].
| 