Kimyoviy tarkibi. Er osti va er usti qismlarida A, B1, B2 va C vitaminlari mavjud. Tuganaklarida 16-18 foiz inulin hamda qand moddalari, 16 xil aminokislotalar va pektin moddasi ham mavjud.
Ishlatilishi. Topinambur o'simligi oshqozon va ichak funktsiyalarini
faollashtiradi, unda uchraydigan, kasallik qo'zg'atuvchi bakteriya, virus va
zararkunandalarga nisbatan chidamlilikni oshiradi. Tuberkulyoz, osteoxondroz,
buyrak kasalliklari, gripp, angina, onkologik kasalliklarni oldini olishda va
davolashda eng samarali o'simlik hisoblanadi.
Topinambur (Helianthus tuberosus) asosan chorva uchun oziq o'simligi
sifatida foydalaniladi. Tibbiyotda uning tuganagidagi inulin moddasi ishlatiladi.
U sovuqqa chidamli, qisqa kun o'simlik bo'lgani uchun shimoliy viloyatlarda
ham yetishtirish mumkin. Uni er ustki qismi 6 gradusli sovuqqa ham bardosh
bera oladi. Tuganagi muzlagani bilan erib yana o'z holiga kelishi mumkin.
Topinambur boshqa madaniy o'simliklarga nisbatan O'zbekistonning barcha
tuproq iqlim sharoitlarida (sho'rlangan erlardan tashqari) moslanuvchandir.
Foydalanilgan adabiyotlar.
1. Xolmatov X.X, Axmеdov U.A Farmakognoziya -1 qism.-Toshkent: Fan, 2007.-408 bet.
2. Пўлатова Т.П, Холматов Х.Х. Фармакогнозия амалиёти -Тошкент: Абу Али Ибн
Сино номидаги тиббиёт нашриёти, 2002.-360 бет.
3. Д.А.Муравьева, Фармакогнозия, учебник, М.Медицина, 1991 И.Э.Акопов, Валенейшие отечественные лекарственные растения и их применение, - Т.Медицина,
1986.
4. И.А. Самылина, А.А. Сорокин. Атлас лекарственных растений и сырья. Учебное пособие по фармакогнозии. –Москва: Авторская академия; Товарищество научных
изданий КМК, 2008. -318 с.
5. Практикум по фармакогнозии. Учебное пособие для студентов вузов/В.Н. Ковалев, Н.А.Попов, В.С.Кисличенко и др; Под общей редакцией В.Н. Ковалева. -Харьков:
Издетельство НФаУ; Золотые страницы, 2003, -512с.
6. Deutsche Arzneibuch 2008. Amtliche Ausgabe. – Stuttgart: Deutscher Apotheker Verlag, 2008. – 410 s.
Topinamburni xalqimiz ernok deb ham ataydi. Amerikalik hindular uni uzoq umr koʻrish vositasi deyishadi. Chunki, uning tanani umumiy quvvatini oshiruvchi xususiyatlari bisyor.
Yernokdan muntazam isteʼmol qilib turilsa, aʼzolarga tuz yigʻilishi, 2-tur qandli diabet, meʼda-ichak xastaliklari, kamqonlik, ateroskleroz, buyrak va siydik yoʻllarida tosh hosil boʻlishida, asab kasalliklarining oldini olishda juda qoʻl keladi.
Yernok bargini, kartoshkasini yangi holda yoki quritilgan holda ishlatish mumkin. Yangi terib olingan kartoshkasidan 50 g. tozalab, unga hech narsa qoʻshmasdan ovqatdan 30 daqiqa oldin, kuniga 3 mahal isteʼmol qilinsa, qondagi qand miqdori kamayadi. Bargidan salat tayyorlansa faqat qandli diabetnigina emas, balki gipertoniya, meʼda osti bezi xastaliklarini davolashda ham ahamiyati juda kattadir.
Yangi terib olingan, yernokning sarxilidan 1 litr suvga 3 donasini solib, 10-15 daqiqa davomida meva sharbati kabi qaynatasiz.
Yernokning quritilgan kartoshkasidan ishlatmoqchi boʻlsangiz, 1-2 litr suvga 3 osh qoshiq olib 1 soat davomida mildiratib qaynatasiz.
Iliq holda yoki sovutilganini kuniga 1 l.dan ichish tavsiya etiladi. Bunday qaynatma qondagi qand miqdorini kamaytiribgina qolmay, balki qon bosimini ham tushiradi. Meʼda osti bezining ish faoliyatini yaxshilaydi, qondagi gemoglobin miqdorini oshiradi.
Topinambur
almashlab
ekish
tizimida
juda
ehtiyotkorlik
bilan
joylashtirilmasa va erda necha yil o'sishi hisobga olinmasa, u o'zidan keyin
ekiladigan o'simliklarga begona o'tlar kabi katta zarar etkazishi mumkin.
Topinambur bir erda 10 yil, hatto 40 yilgacha o'stirilganligi to'g'risida
ma`lumotlar bor. Lekin bir erda 3-4 yil mobaynida yetishtirishni tavsiya qilinadi.
Topinamburdan bo'shagan erlarga beda ekilsa, u yil davomida 5-6 marta o'rilishi
natijasida er nokidan o'sib chiqqan nihollar yo'qotiladi va er undan tozalanadi.
Topinamburga ishlatiladigan agrotexnik tadbirlar kartoshkaning ishloviga juda
yaqin turadi [ Eyxe E.P. 1994].
Topinambur ekiladigan erlarni kuzda shudgor qilishdan oldin gektariga 30-40
tonna go'ng va 40 kg dan fosofor o'g'iti berib 27-30 sm chuqurlikda haydab
qo'yiladi. Er nokining 25-50 grammlik tuganaklari ekiladi. Uni kesib ekilsa
hosildorligi 25-30 foizga kamayib ketishi mumkin. Agar tuganak juda yirik (70-
80 g) bo'lsa, uni ekishdan oldin kesib ekilgani ma`qul. Kesilgan tuganaklarni
faqat bahorda ekishni tavsiya qilinadi. Kuzda ekilsa undan rejalashtirilgan
hosilni olish mumkin bo'lmaydi. Bir gektar maydonga 50-60 ming tuganak yoki
0,6-2,0 tonnagacha urug' ekiladi.
Topinambur yetishtiriladigan iqlim sharoitiga ko'ra ikki muddatda fevral'
oyining oxiri-martning boshlanishida va oktyabr' oxiri-noyabr' boshida ekiladi.
Ekish chuqurligi ekilayotgan tuganak hajmiga bog'liq bo'lib, u 5-12 sm
chuqurlikda 70 x 35 x 40 sm sxemada ekiladi. Ekilgandan so'ng nihollar ko'karib
chiqqunicha er bir-ikki marta boronalanadi. Nihollar to'liq ko'karib chiqqandan
keyin har sug'orishdan so'ng ko'chat oralari kul'tivatsiya qilinadi. Agar begona
o'tlar ko'payib ketgan bo'lsa qator oralari chopiq qilinadi. Topinambur tuproq
tarkibidagi oziqa elementlarni ko'proq talab qiladi. Uning bir tonna hosili
tuproqdan 3 kg azot, 1,5 kg fosfor va 4,5 kg kaliy elementini olib chiqib ketadi
[Eyxe E.P, 1994].
Topinamburni o'g'itlash eng muhim agrotexnik omillardan hisoblanadi.
O'simlik azot va fosfor o'g'itiga ancha talabchan. Topinambur ekilayotgan azotli
o'g'itlarning 15-20 foizini va fosforli o'g'itlarning qolgan 20-25 foizini, o'simlik
unib chiqqandan keyin azotli o'g'itlarning 30 foizini, shonalash davrida esa 50
foizini solinadi. Kaliyli o'g'itlarni hammasini er haydash oldidan solinadi.
Umuman mavsum davomida topinambur ekilgan erlarga gektariga 120-150 kg
azot, 70-80 kg fosfor va 60 kg kaliy o'g'iti bilan oziqlantirish tavsiya etiladi.
O'simlikni oziqlantirish sug'orishdan oldin oshiriladi. Vegetatsiya davomida
topinambur 8-10 marta sug'oriladi. O'suv davri 120-200 kun bo'ladi. Topinambur
hayotining ikkinchi va uchinchi yili u o'sayotgan erni erta bahorda 2-3 marta
borona qilish bilan boshlanadi. Ikkinchi va uchinchi yili topinambur o'simligi
ko'payib ketadi, shuning uchun qator orasi kul'tivatsiya qilinadi, o'g'itlanadi va
undagi ortiqcha o'simliklar olib tashlanadi. Topinamburni faqat tuganagidan
emas, poya qalamchalaridan ham ko'paytirish mumkin. Topinambur poyasi
O'zbekiston sharoitida oktyabr' oxirida, tuganaklari esa noyabr' oxirida silos
yig'adigan kombaynlar bilan yig'ishtiriladi. Tuganak hosilini yig'ishtirish qish
fasligacha davom etadi. Topinambur oq chirish kasalligi bilan zararlanadi, undan
tashqari simqurt, may qo'ng'izi va sholg'om kanalari uni zararlaydi. Ularga
qarshi anabazin sul'fat sepilishi kerak [Chuprova N.A., 1998].
Yer nokning yem, sabzavot, sanoat va dorivor xususiyati uning kimyoviy
tarkibiga bog'liqdir. Yer nok bioenergetik o'simlik bo'lib uni oziq-ovqat, dorivor
va texnik maxsulotlarga aylantirish mumkin. Uning ildiz mevasida uglevodlar
ko'pligi sababli masalan inulin (15-35% gacha) uni fruktozaga aylantiriladigan
homashyo, siroplar olish, sharbat, shira, marmelad, un ham olish (diyetik non
tayyorlanadi) va h.z.o. larda qo'llaniladi.
Topinambur (yer nok) kletchatka tutadi va katta miqdorda ma'danli
elementlarga ega, shu jumladan, temir, marganes, kal'siy, magniy, kaliy, natriy.
Topinambur tuproqda faol kremniyni akkumulyasiya qiladi va hisoblanganda
ildizpoyasidagi miqdori 8 % (quruq massa bo'yicha) to'g'ri keladi. Undagi temir,
kremniy va rux miqdori kartoshka, sabzi va lavlagidan yuqoridir. Topinambur
kartoshkalarida oqsillar, pektin, aminokislotalar, organik va yog' kislotalar
aniqlangan. Pektin moddalari topinamburda 11% (quruq modda massasiga
nisbatan aniqlangan). Vitamin B
l
, B
2
, C miqdori bo'yicha topinambur kartoshka,
sabzi va lavlagiga qaraganda 3 marta ko'pdir. Boshqa mevalarga, sabzavotlarga
qaraganda topinamburning farqi uning kartoshkasida oqsil (3,2 % gacha quruq
massaga nisbatan) uchrashidir. Ushbu o'simlik polivitaminli hisoblanadi. Yer
ustki qismidagi vitamin yer ostki qismidagi - kartoshkasidagidan ko'p.
Shuningdek, undagi vitamin C miqdori oddiy kartoshkadagidan 5 barobar
bisyor. Topinambur kartoshkalarining vitamin tarkibi, mg % quruq massaga
nisbatan quyidagicha: C-98,1-108,1; B
l
-1,2; B
2
-4,0-7,9; B
3
-2,4-8,8; B
5
-0,2-0,9.
Topinambur ruscha nomi "zemlyanaya grusha", o'zbekchasiga "yer nok".
Topinamburning vatani Shimoliy Amerika hisoblanadi. U birinchi bo'lib 1605
yilda Leskabo sayoxatchisi tomonidan Yevropaga olib kelingan. Uni non,
pishirib qo'llash mumkinligi, hayvonlar to'yimli yemi bo'lgani ( gulidan
tomirugacha) hammani qiziqtirgan, Rossiyaga XVIII asrda kirib kelgan. Yer nok
ko'pyillik bo'lishiga qaramay bir yillik shakllari ham qo'llanilayapti bundan
maqsad ildiz mevasining kattaligini kamaytirmaslikdir. Bir uchastkada yer nok
3-4 yil o'stirilishi mumkin, keyin boshqa yerga ko'chirish kerak. Bir to'p yer
nokdan 2 kg gacha mevasini olish mumkin[ Mavlyanova R.F. 2002].
|
