24
Oqsil molekulasining ikkilamchi strukturasi hosil bo‘lishida karbonil
va imid guruhlari o‘rtasida vodorod bog‘lari hosil bo‘lishi ahamiyatlidir.
Vodorod bog‘lari kovalent bog‘lanishga nisbatan kuchsiz bo‘lib, ular
sonining ko‘p bo‘lishi natijasida hosil bo‘lgan
spiral prujinadek
mustahkam saqlashga imkon beradi. Oqsilning ikkilamchi strukturasi
ikki tipga bo‘linadi
α−
spiral,
β−
burmalik (qavat-qavat ko‘rinishida)
struktura (5-6-rasm).
5-rasm.
a-spiral stukturasi va o‘lchamlari
25
6-rasm.
Polipeptid zanjir b-strukturasi
Polipeptid zanjir
α
-spiral va
β
-struktura ko‘rinishida bo‘lishini
Poling va mualliflar rentgen struktura analizi yordamida aniqladilar.
α
-
spiral o‘ng va chap tomonga buralgan holda bo‘lishi mumkin.
Polipeptid
zanjirning
α
-spirallanishida har bir aylanishiga 3,6ta
aminokislota qoldig‘i to‘g‘ri keladi. Spiral qismining to‘liq takrorlanishi
18 ta aminokislota qoldig‘idan keyin ro‘y beradi.
Ularning uzunligi 0,5 nm va 2,7 nmga teng va har bir aminokislota
qoldig‘i to‘g‘ri keladigan masofa 0,15 nm ga teng. Oqsil molekulasining
β
-strukturasi polipeptid zanjiri yonma-yon
joylanishi natijasida hosil
bo‘ladi. Vodorod bog‘lari parallel yoki antiparallel holda joylashgan
polipeptid zanjirining peptid bog‘lari o‘rtasida hosil bo‘ladi. Natijada
polipeptid zanjirlari takrorlanib qavatma-qavat bo‘lib joylashadi.
Oqsillarda alfa-strukturadan
β
-strukturaga o‘tishi
mumkin va u holda
vodorod bog‘lari qayta tuzilishi mumkin. Bu holat sochdagi keratin
oqsilida kuzatilgan. Agar sochlarni ishqoriy eritmalar bilan yuvilganda
oqsilning strukturasi buziladi.
β
-keratin alfa-keratinga aylanadi.
Oqsilning ikkilamchi strukturasi (
α
-spiral va
β
-struktura) qizdirish
natijasida buziladi. Bunda polipeptidlar o‘rtasidagi vodorod bog‘lari
uzilib, polipeptid zanjiri esa tartibsiz holatga keladi.
Shunday qilib, oqsilning ikkilamchi strukturasining turg‘unligi
vodorod bog‘lari yordamida ta’minlanadi. Bundan boshqa bog‘lar
(disulfid bog‘idan tashqari) ishtirok etmaydi. Ko‘pchilik
oqsillarda bir
vaqtda
α
-spiral va
β
-strukturali qismlari bo‘ladi.
