20
Izoleytsin
Ile
I
Ile
Prolin
Pro
P
Pro
II. Polyar, zaryadlanmagan R
–
guruhlar
Serin
Ser
S
Ser
Treonin
Thr
T
Tre
Sistein
Cys
C
Sis
Metionin
Met
M
Met
Asparagin
Asn
N
Asn
Glutamin
Gin
O
Gin
III. Aromatik R
–
guruhlar
Fenilalanin
Phe
F
Fen
Tirozin
Tyr
Y
Tir
Triptofan
Trp
W
Trp
IV. Manfiy zaryadlangan R
–
guruhlar
Asparagin kislotasi
Asp
D
Asp
Glutamin kislotasi
Glu
E
Glu
V. Musbat zaryadlangan R-guruhlar
Lizin
Lys
K
Liz
Arginin
Arg
R
Arg
Gistidin
His
H
Gis
Oqsillar tarkibidagi aminokislatalar karbon
kislotalarning hosilasi
b
о‘lib, ular α –
uglerod atomiga amino guruxi bog‘langanligi uchun α –
aminokislotalar deyladi. Tabiatda β –
aminokislotalar ham bо‘lib, ular oqsillar
tarkibida uchramaydi.
Aminokislotalar uchun optik izomerlanish hususiyati xos bо‘lib, L–
aminokislotalar,
α
-konfiguratsiyaciga ega. D
–
shakldagi aminokislotalar juda
kam uchrab, jumladan, sibir kuydurgisini tarqatadigan bakteriya qobig‘ida (D
–
Glu), Janubiy Amerikada yashovchi baqaning terisida D
–
alanin aniqlangan.
Oqsil tarkibida uchraydigan aminokislotalardan
glitsin optik faollikka
ega emas. Mazkur aminokislotada radikal bо‘lmaganligi uchun, u oqsil
molekulasini harakatchanligini, turg‘un
holatini, ma’lum bir shaklini hosil
qilishda ishtirok etadi.
Radikallari alkil bо‘lgan aminokislotalarga alanin, vali
n, leysin va
izoleysin kirib, oxirigi aminokislota ikkita xiral markazi bо‘lganligi
uchun
tо‘rta optik izomerlidir. Alanin tabiatda keng tarqalib, oqsil molekulasida
21
jumladan, fermentlar tarkibida kо‘p uchraydi. Valin, leysin va izoleysin
aminokislotalari oqsil molekulasiga gidrofob xususiyatini
berishda ishtirok
etadi.
Aromatik aminokislotalarga fenilalanin, tirozin va triptofanlar kiradi.
Fenilalanin va triptofan aminokislotalarida xuddi valin, izoleysin, prolinlarga
о‘xshash qutiblanmagan qoldiqlari bо‘l
ganligi
uchun aksariyat, ular
oqsillarning ichki qismida uchraydi. Tirozin esa faol funksional guruh
–
ON
tutib, u yengil holatda dissotsiirlanib, hosil bо‘lgan proton vodorod bog‘ini
hosil qilishda ishtirok etadi.
Shuning uchun tirozin, zaryadsiz aminokis lota
(bularga serin, treonin, glutamin, asparagin va sisteinlar ham kiradi)
bо‘lganligi uchun kо‘p miqdorda vodorod bog‘larini
hosil qilishda,
makromolekulyar konfiguratsiyalarni shakllantirishda ishtirok etadi. О‘zida
gidroksil guruxini tutgan serin va treoninlar fosforli efirlarni hosil qiladi.
Serin va tirozin fermentlarning faol markazlarida bо‘lib, gidroksil guruhlariga
uglevodlar bog‘lanishi (glikozillanishida) va murakkab oqsillar –
glikoproteinlarni shakllanishida qatnashadilar.
Aminokislotalardan s
istein va metioninlar oltingugurt tutvchilar bо‘lib,
kislorodli muhitda oksidlanib «ikkilik» aminokislota sistinni hosil qiladi. Ular
oqsil molekulalarida polipeptid zanjirlarining о‘rtasida kо‘ndalang disulfid
bog‘larini shakllantiradilar. Sistein molekulalarda kо‘p miqdorda bо‘lib, og‘ir
metall atomlarini bog‘lashda ishtirok etadi.
Ma’lumki, hujayralardagi suv muhitida aminokislotalar
qutibasiz
ionlardir (svitterionlar):
