1.Mavzu: Biologik fanlar tizimi, ularning zamonaviy muommolari va
yutuqlari.
Reja
1.Biologik fanlar tizimi, biologiya fanining biotexnologik va kimyoviy
ishlab chiqarish sohalaridagi o’rni.
2.Tiriklikning tuzulish darajalari.
BIOLOGIK FANLAR TIZIMI.
Biologiya atamasi 1802 yilda bir-biridan mustasno fransuz olimi J.B. Lamark
va nemis olimi G.R. Terviranus tomonidan fanga kiritilgan bo’lib, yunoncha bios –
hayot, logos – fan, ya’ni hayot haqidagi fan degan ma’noni anglatadi. Biologiya
qisqacha aytganda hayot, uning shakllari, tuzilishi, rivojlanish qonuniyatlari
to’g’risidagi fandir. Biologiyaning tekshirish ob’ekti bo’lib, o’simliklar, hayvonlar,
zamburug’lar, mikroorganizmlar, odamlar, ularning organ, to’qima hujayra va
hujayra komponentlarining tuzilishi, funksiyalari, kimyoviy tarkibi, ularda
kechadigan jarayonlar hamda shaxsiy tarixiy rivojlanishi, jamoalari, ularning
o’zaro anorganik tabiat bilan aloqasi hisoblanadi.Biologiya organik dunyo haqidagi
juda ko’p fanlarni o’z ichiga oladi. Bu hol tirik organizmlar va ularni tekshirish
usullarining xilma-xilligi bilan bog’liq. Biologiya botanika, zoologiya, odam
anatomiyasi, mikrobiologiya, gidrobiologiya (suvda yashovchi organizmlarni
o’rganadigan fan) kabi fanlarga bo’linadi. Bu fanlar ham o’z navbatida fan sifatida
o’rganiladigan bir qancha sohalarga ajratiladi.Masalan, zoologiya sohasida
sutemizuvchi hayvonlarni teriologiya, qushlarni ornitologiya, hasharotlarni
entomologiya, bir hujayralilarni protozoologiya, ya’ni protistologiya o’rganadi.
Organizmlarning xilma-xilligi va ularni guruhlarga bo’lishni sistematika, ularning
hayotiy
funkstiyalarini
fiziologiya,
xatti-harakatlarini
etologiya,
individual rivojlanishini embriologiya, hujayraviy tuzilishini stitologiya, tarixiy
rivojlanishini evolyustion ta’limot, irsiyat va o’zgaruvchanlik qonuniyatlarini
genetika fanlari tadqiq qiladi.
Biologiya fundamental va kompleks fan hisoblanadi.
Fundamental fan deyilishiga sabab, biologiya tibbiyot, psixologiya, agronomiya,
oziq-ovqat sanoati, farmokologiya uchun nazariy asos bo‘ladi. Kompleks
fan sifatida esa ko‘plab tarmoq fanlarni o‘z ichiga oladi.Tekshirish obyektiga ko‘ra
biologiya fani
Botanika – o‘simliklar;
Zoologiya – hayvonlar;
mikrobiologiya –mikroorganizmlar;
mikologiya – zamburug‘lar;
gidrobiologiya – suv muhitidagi organizmlar;
paleontologiya – qazilma holdagi organizmlar;
Ekologiya - organizm va muhit orasidagi munosabat to‘g‘risidagi fan hisoblanadi.
1. Biologiya tirik organizmlarning ayrim jihatlarini tekshirish
Anatomiya – organizmlar organlari tuzilishini;
Fiziologiya – organizmlar, organlarning funksiyasini;
Embriologiya – murtak (embrion) rivojlanishini;
Sistematika
–
organizmlarning
sistematik
guruhlarini,
o‘zaro qarindoshlik munosabatlarini;
etologiya – hayvonot olamining xulq-atvorini tadqiq etadi.
2. Biologiyaning ba’zi sohalari boshqa tabiiy fanlar hamkorligida paydo
bo‘lgan fanlar
Biofizika - biologik sistemalarda ro‘y beradigan fizik jarayonlarni;
Biokimyo - organizmlarning kimyoviy tarkibi, ulardagi kimyoviy
jarayonlarni;
Biogeografiya – tirik organizmlarning yer yuzida tarqalish
qonuniyatlarini o‘rganadi
Bionika - organizmlar hayot faoliyatining o‘ziga xos jihatlari va
tuzilishini asos qilib texnik sistemalar yaratishni;
Biotexnologiya - tirik organizmlardagi biologik jarayonlarni ishlab
chiqarish korxonalarida qo‘llashni maqsad qilib qo‘yadi.
Keyingi yillar davomida biologiyaning boshqa fanlar bilan qo’shilib ketishi tufayli
biofizika, biokimyo, bionika, radiobiologiya, biometriya, biologik injeneriya kabi
yangi fanlar vujudga keldi. Biologiya fanining rivojlanishida XVIII—XIX asrda
amalga oshirilgan bir qancha kashfiyotlar, ayniqsa o’simliklar va hayvonlar sun’iy
sistemasining ishlab chiqilishi, jinsiy hujayralarning kashf etilishi, xujayra
nazariyasining asoslab berilishi, evolyustion ta’limotning yaratilishi juda katta
ahamiyatga ega bo’ldi. XX asr biologiya fanlarining jadal rivojlanishi va klassik
tadqiqotlar miqyosining kengayishi bilan ajralib turadi. Ana shu asrda genetika,
stitologiya, fiziologiya,
biokimyo,
ekologiya,
biosfera
haqida
ta’limot, mikrobiologiya, virusologiya, gelmintologiya va boshqa ko’p fanlar
shakllanib jadal sur’atlar bilan rivojlandi. XX asrda qilingan kashfiyotlar orasida
G. Mendel ochgan qonunlar asosida mutastiya va irsiyatning xromosoma
nazariyasining ishlab chiqilishi, DNK strukturasi o’rganilib, genetik kodning kashf
etilishi biologiyaning rivojlanishida inqilobiy ahamiyatga ega bo’ldi. Ana shu
kashfiyotlar tufayli XX asrning ikkinchi yarmida biologiyaning eng yosh sohasi
molekulyar biologiya dunyoga keldi va tez sur’atlar bilan rivojlana boshladi.
Molekulyar biologiya soxasidagi kashfiyotlar gen injeneriyasi va biotexnologiya
kabi amaliy fanlarning rivojlanishi uchun nazariy asos bo’ldi. Keyingi yillarda
populyastion biologiya sohasida tadqiqotlar keng miqyosda olib borilmoqda.
Biologiya qishloq xo’jaligi va tibbiyot fanlarining nazariy asosi hisoblanadi.
Biologiya qonuniyatlarini bilib olish ekinlarning serhosil navlari va uy
hayvonlarining sermahsul zotlarini yaratish, biosferani ifloslanishdan saqlash,
tabiiy boyliklarni muhofaza qilish hamda ulardan oqilona foydalanish yo’llarini
ko’rsatib beradi.XX asrda qilingan kashfiyotlar orasida G. Mendel ochgan
qonunlar asosida mutastiya va irsiyatning xromosoma nazariyasining ishlab
chiqilishi, DNK strukturasi o’rganilib, genetik kodning kashf etilishi biologiyaning
rivojlanishida inqilobiy ahamiyatga ega bo’ldi. Ana shu kashfiyotlar tufayli XX
asrning ikkinchi yarmida biologiyaning eng yosh sohasi molekulyar biologiya
dunyoga keldi va tez sur’atlar bilan rivojlana boshladi. Molekulyar biologiya
soxasidagi kashfiyotlar gen injeneriyasi va biotexnologiya kabi amaliy fanlarning
rivojlanishi uchun nazariy asos bo’ldi. Keyingi yillarda populyastion biologiya
sohasida tadqiqotlar keng miqyosda olib borilmoqda. Biologiya qishloq xo’jaligi
va tibbiyot fanlarining nazariy asosi hisoblanadi. Biologiya qonuniyatlarini bilib
olish ekinlarning serhosil navlari va uy hayvonlarining sermahsul zotlarini
yaratish, biosferani ifloslanishdan saqlash, tabiiy boyliklarni muhofaza qilish
hamda ulardan oqilona foydalanish yo’llarini ko’rsatib beradi.Gen va hujayra
injeneriyasi sohasida qo’lga kiritilgan muvaffaqiyatlar o’simlik va hayvonlardan
olinadigan biologik faol moddalar (gormonlar, fermentlar) ni sanoat miqyosida
ko’plab ishlab chiqarishga, klonlash ishlarini amalga oshirishga keng imkoniyat
berdi. XX asrning oxiri biologiya fanining jadal rivojlanishi uning inson
faoliyatidagi ahamiyatining boshqa tabiiy fanlarga nisbatan keskin ortganligi bilan
belgilanadi. Endilikda biologik tadqiqotlar natijalariga ko’ra jamiyat moddiy-
texnika bazasining rivojlanishi to’g’risida xulosa chiqarish mumkin.Biologiya
sohasidagi bilimlar aholining oziq-ovqat mahsulotlariga bo’lgan talabini
to’laroq qondirish, kasalliklarning oldini olish va davolash, tabiiy muhitni
muhofaza qilish bilan bog’liq bo’lgan muammolarni echishga, mustaqil
Respublikamiz qudratini yanada mustaxkamlashga xizmat qiladi.Gen va hujayra
injeneriyasi sohasida qo’lga kiritilgan muvaffaqiyatlar o’simlik va hayvonlardan
olinadigan biologik faol moddalar (gormonlar, fermentlar) ni sanoat miqyosida
ko’plab ishlab chiqarishga, klonlash ishlarini amalga oshirishga keng imkoniyat
berdi. XX asrning oxiri biologiya fanining jadal rivojlanishi uning inson
faoliyatidagi ahamiyatining boshqa tabiiy fanlarga nisbatan keskin ortganligi bilan
belgilanadi. Endilikda biologik tadqiqotlar natijalariga ko’ra jamiyat moddiy-
texnika bazasining rivojlanishi to’g’risida xulosa chiqarish mumkin.Biologiya
sohasidagi bilimlar aholining oziq-ovqat mahsulotlariga bo’lgan talabini to’laroq
qondirish, kasalliklarning oldini olish va davolash, tabiiy muhitni muhofaza qilish
bilan bog’liq bo’lgan muammolarni echishga, mustaqil Respublikamiz qudratini
yanada mustaxkamlashga xizmat qiladi.Biologiya hayotga xos barcha xususiyatlar,
jumladan metabolizm, ko’payish, irsiyat - o’zgaruvchanlik, o’sish, harakatlanish va
boshqa hodisalarning umumiy va xususiy qonuniyatlarini o’rganadi.Hozirgi zamon
biologiyasi olimlarning ko’p asrlik kuzatishlari va tadqiqotlarining mahsuli bo’lib,
u XX asrning ikkinchi yarmida tavsifiy yo’nalishdan eksperimental sohaga
aylangan fanlar majmuasidir.Biologiya fanining taraqqiyotida oqsil va nuklein
kislotalarning tadqiq qilinishi muhim rol o’ynab mazkur fanni tavsifiy
yo’nalishdan eksperimental sohaga aylantirdi.Medistina, qishloq xo’jaligi
yo’nalishlaridagi tadqiqotlar, sanoat chiqindilari va tabiiy resurslardan samarali
foydalanish va tabiatni muhofaza qilish yo’nalishida biologiya katta rol
o’ynamoqda. Oxirgi 15-20 yil ichida biologiyada inqilobiy o’zgarishlar bo’lib,
mazkur fanda fizik-kimyoviy biologiya (biokimyo, biofizika, gen muxandisligi,
molekulyar genetika, biotexnologiya) fanlari shakllandi. Hozirgi kunda biologiya
tirik tabiatni o’rganuvchi kompleks fanlarning majmuasiga aylandi.Atrof-muhitda
hayot turlarining turfa xilligini kuzatish mumkin. Tiriklikning har xil
ko’rinishlarini shimoliy, janubiy qutb muzliklarida, cho’l-sahrolar, dengizlarning,
okeanlarning ustki va qorong’u tublarida, baland atmosfera qatlamlarida, sho’r,
kislotali, vakuumli muhitda, hatto reaktorlarda uchratish mumkin. Ona zaminimiz
hayotning har xil shakllariga o’ta boy bo’lib, ular o’zaro, bir-birlariga mutanosib-
garmoniya va muvozanat holatida joylashib hayot kechiradilar.Hozirgi kunda
olimlar tomonidan 500 mingdan ortiq o’simlik, 2.5 mln hayvon, 30 mingga yaqin
lishayniklar, 100 mingga yaqin zamburug’, 6 mingga yaqin bakteriya va mingga
yaqin virus (shundan 500 dan ortiq turi hayvonlarda va 300 dan ortiq turi
o’simliklarda uchraydi) turlari aniqlangan. Taksonomik tadqiqot ishlarining
biologiya fanida boshlanganiga 250 yil bo’lgan bo’lsa ham hayvonot, nabotot va
boshqa jonzot xillari aniq bo’lmay, ularning tabiatdagi turlari 3 dan 30 mln atrofida
deb hisoblanmokda. Yuqorida ko’rsatilgan rang-barang hayotning asosida albatta
tiriklik belgisi yotadi. Tashqi ko’rinishdan o’lik va tirik jismlarni bir-birlaridan
osonlik bilan farqlash mumkin. Hayot oqsillarning yashash shakli degan ta’rifga
hammamiz o’rganib qolganmiz. Engels bu ta’rifni berganda oqsillar haqidagi
ma’lumot juda kam edi. Ular alohida ajratib olinmagan, struktura va funkstiyalari
hali noma’lum edi. Engels, oqsil deyilganda, olimlarning fikricha, u hujayrani ko’z
oldiga keltirgan. Genetik axborotni tashuvchi nuklein kislotalarning ochilishi va
ularning strukturalarini o’rganish asosida hayot nukleoproteinlarning yashash
shakli deb atala boshlandi. Lekin o’lgan tana tarkibida nukleoproteinlar etarli
miqdorda bo’ladi, ammo ular tiriklik gavharlaridan mahrumdirlar.Oqsil va nuklein
kislotalarning makromolekulalari xujayra tarkibida o’z hayotiy belgilari hali to’liq
aniqlanmagan muhitda namoyon etadi. Hayot-tashqi muhit bilan doimiy ravishda
modda almashish xususiyatiga ega bo’lish demakdir. Masalan, tirik sichqon yoki
yonib turgan sham tashqi muhit bilan modda almashinish xususiyatiga
ega. Sichqon nafas olishida, sham esa yonish jarayonida kislorod yutib karbonat
angidrid chiqaradilar. Demak, nukleoprotein va modda almashinuvi tiriklik mezoni
bula olmaydi. Shifokorlar tiriklikni nafas olish, yurak faoliyatiga qarab
belgilaydilar. Hozir shunday mashinalar borki, ular o’pka va yurak funkstiyalarini
o’z zimmalariga oladilar. Tirik odam deb sezuvchi, fikrlovchi va shu asnoda
rastional qarorlarga keluvchi shaxsni bilamiz. Demak, hamma odamlarga tegishli
hayotiy belgilarni aniqlash ancha murakkab masala ekan.Oqsil va nuklein
kislotalarning makromolekulalari xujayra tarkibida o’z hayotiy belgilari hali to’liq
aniqlanmagan muhitda namoyon etadi. Hayot-tashqi muhit bilan doimiy ravishda
modda almashish xususiyatiga ega bo’lish demakdir. Masalan, tirik sichqon yoki
yonib turgan sham tashqi muhit bilan modda almashinish xususiyatiga ega.
Sichqon nafas olishida, sham esa yonish jarayonida kislorod yutib karbonat
angidrid chiqaradilar. Demak, nukleoprotein va modda almashinuvi tiriklik mezoni
bula olmaydi. Shifokorlar tiriklikni nafas olish, yurak faoliyatiga qarab
belgilaydilar. Hozir shunday mashinalar borki, ular o’pka va yurak funkstiyalarini
o’z zimmalariga oladilar. Tirik odam deb sezuvchi, fikrlovchi va shu asnoda
rastional qarorlarga keluvchi shaxsni bilamiz. Demak, hamma odamlarga tegishli
hayotiy belgilarni aniqlash ancha murakkab masala ekan.
| 