Biotexnologiya asoslari

¾ I-bosqich (1892 – 1902 yillar) – Xaberlandt, Fexting, Rextiger kabi nemis olimlarini 
nomlari bilan bog’liq. Ular saxaroza eritmasida xar xil o’simliklar to’qimalarini o’stirishga 
urinib ko’rishgan, ammo o’simliklarni o’sishi kuzatilmagan. Faqatgina qoqi o’tini va tol 
daraxtini poyalarini sigmentlari uchun birlamchi kallus olingan va kallusgenezga aylanishi 
mumkin bo’lgan segmentin eng kichik razmeri aniqlangan. Eksperimental 
muvaffaqiyatlarga etaolmasdan bu olimlar qator g’oya va gipotezalar yaratganlar. Bu 
g’oya va gipotezalar ancha kechiroq o’z tasdiqini topgan. Masalan, Xarerlandt xar qanday 
tirik o’simlik hujayrasini totipotentligi ya’ni hujayralarni ma’lum sharoitda o’stirilganda 
o’zini rivojlanish potensialini namoyon qilishi va butun o’simlik hosil bo’lishiga boshlashi 
haqida gipoteza e’lon qilgan edi. 
¾ II-bosqich (1902-1922 yillar) – xayvon to’qimalarini o’stirish uchun birinchi ozuqa muhiti 
yaratilganligi bilan nishonlanadi. Bu ozuqa muhitlari tabiiy bo’lib, tarkibida qon plazmasi 
(qonni suyuq qismi) va kurtak suyuqligi saqlagan. Ajratib olingan o’simlik to’qimalarini 
o’simlik ekstraktlari saqlagan sun’iy ozuqa muhitida o’stirib ko’rish muvoffaqiyatsiz 
chiqqan, chunki eksperimentlarda yuksak o’simliklarni o’sish faolligini namoyon qilishga 
to’g’ri kelmaydigan hujayra va to’qimalaridan foydalanilgan. 
¾ III-bosqich (1922 – 1932 yillar). Bu davrda bir-birlari bilan bog’liq bo’lmagan holda 
Amerikalik olim V.Robins va nemis olimi Kotte qattiq ozuqa muhitida pomidori va 
makkajo’xori ildizi uchidagi meristemalarni o’stirish mumkin ekanligini namoyish 
qilganlar. Ammo, ma’lum vaqt o’tgach, o’simlik to’qimalari qo’ng’ir rangga kirib, xalok 
bo’lganlar. O’simliklarni to’qimalarini o’stirish metodii rivojlanishi – 1932 yildan 
boshlangan. 
¾ IV-bosqich (1932 – 1940 yillar), fransuz olimi R.Gotre nomi bilan bog’liq. U, in vitro 
sharoitida o’simlik to’qimalarini vaqti- vaqti bilan toza ozuqa muhitiga ko’chirib turish 
orqali uzoq vaqt o’stirish mumkinligini namoyish qilgan. Bu yangilik, to’qimalar 
texnologiyasini rivojlanishiga katta xissa qo’shdi va o’stirishga qo’yiladigan o’simliklar 
soni juda ham kpaydi. 
¾ V-bosqich (1940 – 1960 yillar). 1955 yilda yangi sinfga mansub fitogormon – sitokininlarni 
ixtiro qilinishi, (xususan kinetinni) hujayralarni bo’linishini kuchaytirish imkonini yaratadi. 
O’sishni kuchaytiruvchi moddalarni miqdori va ularni nisbatiga qarab, eksplant hujayrasini 
bo’linishini kuchaytirish, kallus to’qimalarni o’sishini muhoxaza qilish, morfogenezni 
mndusirovat qilish mumkin ekanligi namoyish etildi.SHu davrda kakos yong’og’ini, kashtan, 
makkajo’xori va boshqa o’simliklar endospermalarini hujayrani o’sishi, morgenez 
jarayonlari (kallus to’qima va hujayra suspenziyasida)ga ijobiy ta’sir ko’rsatishi 
aniqlashgan. 
¾ VI-bosqich (1960 – 1975 yillar). Bu davrni eng muhim voqeasi Nottingen universiteti 
professori E.K.Kokking tomonidan fermentativ yo’l bilan pomidorini ildizi va mevasidan 
protoplastlar olinishi va ularni nazorat qilinib turilgan sharoitda o’stirilganligi bo’lgan. 
Keyinroq shu laboratoriyada Pauer o’zini shogirdlari bilan protoplastlarni sun’iy qo’shilish 
sharoitlarini yaratishgan. Bu esa, somotik gibridlar yaratishda yangi yo’l bo’lib xizmat 
qilgan. O’sha davrda yaratilgan yana bir usul – bu o’simliklarni in vitro sharoitida meristin 
kulturalar ishlatib mikro ko’paytirishdir. Dastlab bu usul fransuz olimi J.Morel tomonidan 
orxidey o’simligini sog’lom ko’chatini olish maqsadida yaratilgan. 
¾ VII-bosqich – (1975 yildan hozirgi vaqtgacha). In vitro texnikasini jadallik bilan 
rivojlanishi o’stiriladigan manbalarni biologiyasini o’rganish davom etmoqda ajratilgan 
protoplastlarni elektro qovushtirish usullari ishlab chiqilmoqda, mutagenez va hujayra 
seleksiyasi usullari, gaplogidli o’simliklar yaratish usullari, hujayralarni ajratilgan 
protoplastlar va Ti va Ri Agrobacterium tumefaciens va Agrobacterium rhizogenes asosida 
tayyorlangan Ti va Ri plazmid vektorlarni ishlatib suyuqlikda o’stirish usullari 
mukammallashtirilmoqda. Gen muxandisligi usullari yordamida ikki pallali o’simliklarni 
genlarini ko’chirib o’tkazishni samarali usullari ishlab chiqildi. 

SHunday qilib, oxirgi yillarda ajratib olingan o’simlik hujayralari va to’qimalari bilan ishlash 
texnikasi takomilashtirildi. Ammo, bu ishlarda asosiy manba bo’lib, bir pallali va ikki pallali o’tlik 
o’simliklar xizmat qilgan. Daraxtlarni o’rganish bo’yicha olib borilgan ishlar unchalik ko’p emas. 

Download 2,11 Mb.