O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA'LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI O'ZBEKISTON-KOREYA XALQARO UNIVERSITETI
Avtomobilsozlik fakulteti
Himoyaga ruxsat etildi
Avtomobilsozlik fakulteti dekani
________ prof. BEAK JONG JIN
“_____”________2023 yil
Avtomobilsozlik fakulteti
Bakalavr darajasini olish uchun
BITIRUV MALAKAVIY ISHI BO‘YICHA
TUSHUNTIRISH XATI
MAVZU: AVTOMOBILLARNING DVIGATEL TURLARI VA ULARNING ISHLASH PRINSPI HAQIDA TUSHUNCHA .
Bitiruv malakaviy ishini bajardi
Avtomobilsozlik muhandisligi
yo‘nalishining 4-kurs С guruh talabasi Xasanov Xusniddin
Avtomobilsozlik fakulteti dekani Prof. BAEK JONG JIN
Farg’ona - 2023
MUNDARIJA
KIRISH ………………………….……………………………………………. 3
ASOSIY QISM…………………………………………………..……………..6
I. SIQILGAN GAZDA ISHLAYDIGAN GAZ BALLONLI USKUNALAR
1.1- Gaz yonilg'ilari turlari va gazning benzindan ustunliklari………...……… 6
1.2- Avtomobil gaz ballonli uskunalarining o'rnatilishi va tuzilishi……...…… 9
1.3- Gaz bilan ishlaydigan avtomobillarning ta’minlash tizimi…………….… 15
II. MUAMMOLI TA’LIM METODI ASOSIDA ”SIQILGAN GAZDA ISHLAYDIGAN GAZ BALLONLI USKUNALAR”
2.1- Muammoli ta'lim texnologiyasi………………………………...…........... 28
2.2- Muammoli ta'lim texnologiyasining yo'nalishlari va muammoni
yaratish texnologiyasi…………..…………..…………..……………………...31
2.3- Muammoli metod va uning qo'llanilishi…………..…………………...... 38
2.4- “Muammoli ta’lim metodi asosida ”Siqilgan gazda ishlaydigan gaz
ballonli uskunalar” mavzusini o‘qitish bo'yicha 2 soatlik dars
ishlanmasi…………………………………………………………… 45
III Mehnat muhofazasi qismi
3.1- O'quv ustaxonalarida mehnat muhofazasi………………..……….. 48
3.2- Gaz ballonli uskunalarga texnik xizmat ko'rsatishda mehnat
havfsizligi……………..………………..………………..………… 50
3.3- Atrof muhitning kishi salomatligiga ta'siri……………..………… 52
Xulosa …………..………………………………….... 55
Foydalanilgan adabiyotlar …………………………..... 56
3
Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Kadrlar Tayyorlash Milliy Dasturi va Ta’lim
tо‘g‘risidagi qonunda ta’lim tizimini takomillashtirish orqali har tomonlama yetuk
barkamol mustaqil fikrlashga qodir irodali fidoiy va tashabbuskor kadrlarni
tayyorlashga katta e’tibor berilyapti. Bu borada ta’lim turlari tо‘g‘risidagi mutlaqo
yangi qoidalar hayotga joriy etilmoqda. Kadrlar tayyorlash va uzluksiz ta’lim
tizimini isloh qilishning huquqiy meyoriy asosi yaratildi.
Ayniqsa, Davlatimiz rahbarining 2014 yil 19 yanvarda О‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining 2013 yilda Respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish
yakunlari va 2014yil iqtisodiy dasturining eng muhim ustuvor vazifalariga bag‘ishlangan
majlisidagi ma’ruzasida “Transport va kommunikatsiya infratuzilmasini rivojlantirish
bо‘yicha loyihalarni amalga oshirishga yо‘naltirilgan mablag‘lar investitsiyalar
umumiy hajmida muhim о‘rin egalladi.1 Respublikamizda avtotransport
yо‘nalishidagi kasb hunar kollejlarida kichik mutaxassislar tayyorlanmoqda. Bu
mutaxassislarni tayyorlash sifati kо‘p jihatdan kasb – hunar kollejlarining о‘quv
moddiy texnika bazasini rivojlantirishga, zamonaviy ishlab chiqarish
texnologiyalari joriy etilgan о‘quv ustaxonalari bilan ta’minlanganligiga ushbu
sohani malakali injener pedagogik kadrlar bilan ta’minlanganlik darajasiga bog‘liq.
Mazkur muammolarni hal etish uchun kasb – hunar ta’limi bо‘yicha ilmiy
izlanishlar olib borish, zamon talabiga mos bо‘lgan yuqori malakali mutaxassislar
tayyorlashga imkon beradigan ta’lim texnologiyalarini ishlab chiqish bugungi
kunning dolzarb masalalaridan biridir.
Respublikamizda avtotransport sohasiga katta e’tibor berilayotganligi mazkur soha
uchun kichik mutaxassislar tayyorlash zaruriyati hamda о‘rta maxsus, kasb – hunar
ta’limi tizimida ushbu yо‘nalishi bо‘yicha Kadrlar tayyorlash muammolarining
yetarlicha tadqiq etilmaganligi bizga bitiruv malakaviy ishimiz mavzusini
1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2013 yil ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari
va 2014-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustivor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasidagi
ma’ro‘zasi. Xalq so‘zi gazetasi, 2014 yil 19-yanvar.
4
"Siqilgan gazda ishlaydigan gaz ballonli uskunalar” mavzusini o‘qitishda
muammoli ta’lim metodidan foydalanish (Kasb – hunar kollejlari misolida)
mavzusini о‘qitishda "Muammoli ta’lim" metodidan foydalanish deb
nomlashimizga asos bо‘ldi.
Bitiruv malakaviy ishini maksadi: KHK da Avtotransport yo’nalishi boyicha
kichik mutaxassislar tayyorlash jarayonini takomillashtirish maksadida maksadida
"Siqilgan gazda ishlaydigan gaz ballonli uskunalar” mavzusini o‘qitishda
muammoli ta’lim metodidan foydalanish (Kasb – hunar kollejlari misolida)
mavzusini о‘qitishda muammoli ta’lim metodidan foydalanish va uni amaliyotda
sinab kо‘rishdan iborat.
Qо‘yilgan maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni belgilab oldik:
1. Gaz yonilg'ilari turlari va gazning benzindan ustunliklari vazifasi, turlari va
ishlashi o’rganiladi.
2.Avtomobil gaz ballonli uskunalarining o'rnatilishi va tuzilishi va xossalari
o’rganiladi.
3. Gaz ballonli uskunalar bilan jihozlangan avtomobillarga texnik xizmat ko'rsatish
ishlari o’rganiladi.
4. Kasb-hunar kollejlarida maxsus fanlarni o’qitishda zamonaviy metodlaridan
foydalanish ko’rib chiqiladi.
5. Muammoli o’qitish texnologiyasining mohiyati o’rganiladi
6. “Muammoli ta’lim metodi asosida ”Siqilgan gazda ishlaydigan gaz ballonli
uskunalar” mavzusini o‘qitish texnologiyasi ishlab chiqiladi.
Bitiruv malakaviy ishining ilmiy-uslubiy yangiligi:
Transport yo’nalishidagi "Siqilgan gazda ishlaydigan gaz ballonli uskunalar”
mavzusini o‘qitishda muammoli ta’lim metodidan foydalanish (Kasb – hunar
kollejlari misolida) mavzusini о‘qitishda «Muammoli ta’lim» metodini qо‘llash
boyicha metodik tavsiya ishlab chiqish va amaliyotda sinab kо‘rishdan iborat.
Bitiruv malakaviy ishimizning amaliy ahamiyati shundan iboratki, tadqiqot
natijasida ishlab chiqilgan uslubiy tavsiyalar KXK da maxsus fan о‘qituvchilariga,
5
о‘quv ustalariga, о‘quv kurslari va haydovchilar tayyorlash kursi о‘qituvchilariga
amaliy yordam berishi mumkin.
Bitiruv malakaviy ishi Kirish, 3 bob, 11 ta paragraf, 1 ta jadval, 8 ta rasm,
xulosa va adabiyotlar rо‘yxatidan iborat bо‘lib, uning umumiy hajmi 59 betni
tashkil etadi.
6
I BOB. SIQILGAN GAZDA ISHLAYDIGAN GAZ BALLONLI
USKUNALAR
1.1-§. Gaz yonilg'ilari turlari va gazning benzindan ustunliklari
Respublikamiz mustaqilligidan so'ng mamlakatimizda avtomobil sanoati
paydo bo'ldi va avtomobil parki keskin darajada o'sdi va hozir ham o'sib
bormoqda. Avtomobil yonilg'isi sifatida qo'llaniladigan benzin va dizel
yonilg'ilariga bo'lgan talabning o'sishi ularga muqobil yonilg'ilardan foydalanishni
taqazo etdi va hozirgi kunda tannarxi jihatidan arzon bo'lgan tabiiy gazlardan
avtomobillarning motor yonilg'isi sifatida foydalanish yo'lga qo'yilmoqda.2
Shuni ta'kidlashimiz kerakki respublikamizda tabiiy gazning ko'plab
zahiralari bor va bu zahiralarda yuqori sifatli tabiiy gazlar bo'lib ulardan avtomobil
dvigatellari uchun yonilg'i sifatida foydalanishda ortiqcha gazni qayta ishlash yoki
kimyoviy usullarda ishlov berish texnologiyalari qo'llanilmasdan to'g'ridan to'g'ri
yonilg'i sifatida foydalanish mumkin.
Bundan tashqari motor yonilg'isi sifatida qo'llaniladigan tabiiy gaz neft
mahsulotlaridan ustun turadi. Ulardan foydalanishda dvigatelning yuqori texnik-
iqtisodiy ko'rsatkichlariga erishiladi, chunki tabiiy gaz juda yaxshi antidetanision
hossalarga ega, havo bilan aralashma hosil qilishi xususiyati juda yaxshi va hava
bilan istalgan nisbatda aralashmalar hosil qilishi mumkin. Gazli dvigatellarda
aralashma deyarli to'liq yonadi va ishlatilgan gazlarning zaharliligi ancha past
bo'lganligidan atrof-muhit kam zararlanadi.
Avtomobillar uchun motor yonilg'isi sifatida qo'llaniladigan tabiiy gazlar:
siqilgan va suyultirilgan turlarga bo'linadi. Suyultirilgan gazlar normal haroratlarda
(–20°C dan +20°C gacha) unchalik katta bo'lmagan bosimlarda (1,0...2,0 MPa –
10...20 kgs/sm2) suyuq holatda bo'ladi. Bunday gazlarning asosiy komponentlari -
etan, propan, butan va ularga juda yaqin to'yinmagan uglevodorodlar - etilen,
propilen, butilen va ularning izomerlari kiradi. MDH davlatlarida ishlab
2 Qodirov S.M. Avtomobil va traktor dvigatellari. T.: “О‘qituvchi”. – 1992.
7
chiqarilayotgan gaz ukunalari jamlamasi umumiy og'irligi 40 kg dan 60 kg gachani
tashkil etadi va engil avtomobillarda o'rnatish imkoniyatini beradi. Bunday
uskunalardagi ballon hajmi avtomobilning 300 km atrofida masofa bosib o'tishini
ta'minlaydi, bu qiymat avtomobilning benzin bilan ishlaganda 400 km masofani
bosib o'tishiga mos keladi.
Siqilgan tabiiy gaz normal sharoitlarda istalgan bosimda gazsimon holatda
bo'lib, ularga asosan metan va vodorod kiradi. Avtomobil transportida yonilg'i
sifatida eng ko'p qiziqish metanga ko'p. Chunki metan qazib olinayotgan tabiiy
gazning asosiy qismini (92-99%) metan tashkil etadi.3
Metan 20 MPa bosimgacha siqiladi va qalin devorli ballonlarda saqlanadi. Etan,
propan va butan 1,6 MPa bosimda suyuq holatga o'tadi va ular ham shu bosim
ostida ballonlarda saqlanadi.
Gazlarning qo'llanilishi porshen va gilza devorlaridan moy pardasining
yuvilib ketishiga barham beradi, yonish kameralarida qurum hosil bo'lishini
kamaytiradi, benzin bug'lari bo'lmaganligi uchun silindr gilzalarining devorlaridagi
moy kuyib ketmaydi, natijada dvigatelning ishlash muddati va moy almashtirish
davri 1,5-2 martaga uzayadi.
Biroq, gaz ballonli avtomobillarda ta'minlash tizimi murakkab, yong'in va
portlash xavfsizligiga qo'yiladigan talablar esa yuqori bo'ladi. Gaz havo bilan
aralashganda benzinga nisbatan ko'p hajmni egallagani uchun gazli dvigatellarning
quvvati karbyuratorli dvigatelga qaraganda 10-20% kam bo'ladi. Gaz ballonli
uskunalarning katta vazni tufayli avtomobil o'zining yuk ko'taruvchanlik
imkoniyatining bir qismini yuqotadi.
Shuningdek, tabiiy gazning motor yonilg'si sifatida asosiy kamchiliklaridan
biri hajmiy konsentrasiya energiyasining kamligidadir. Agar bir litr suyuq
yonilg'ining yonishdagi issiqlgi 31426 kDj bo'lsa, normal sharoitlarda tabiiy gaz
uchun bu qiymat 33,52–35,62 kDj ni tashkil etadi, ya'ni yonishdagi issiqlik
miqdori 1000 martagacha kamdir. Shu sababga ko'ra gazdan transport vositalarida
3 Borovskiy Y.I. va boshqalar «Avtomobillarning tuzilishi, texnik xizmat kо‘rsatish va ta’mirlash». Toshkent «Talkin» - 2008
8
motor yonilg'isi sifatida foydalanish uchun gazni dastlab yuqori bosim 20-25 MPa
ga siqish kerak, buning uchun esa uni saqlashda maxsus ballonlardan foydalanishni
taqazo qiladi.
Gazni bosim ostida saqlash uchun uglerodli va legirlangan po'latlardan
tayyorlangan va 15-32 MPa bosimga mo'ljallangan gaz ballonlari ishlab
chiqariladi. Har bir ballon ga bilan to'ldirilmagan holatda massasi 100 kg dan og'ir
va bunday ballonlarni engil avtomobillarga o'rnatishda ularning foydali yuk
ko'tarishi kamayadi. Shuning uchun bunday ballonlar asosan yuk avtomobillarida
va avtobuslarda qo'llaniladi.
Gaz yonilg'isining qo'llanilishi dvigateldan chiqayotgan ishlatilgan gazlar
tarkibidagi zararli uglerod oksidi, azot ikki oksidi va uglevodorodlarning umumiy
miqdorini kamaytiradi. Ayniqsa ishlatilgan gaz tarkibida qo'rg'oshin umuman
bo'lmaydi.
Chiqayotgan gazlarning tutunligi gaz yonilg'isini yoqqanda benzin bilan
ishlagandagidan ko'ra 3 marta kam, dvigatel ishchi rejimini to'g'ri tanlaganda
undan chiqayotgan shovqinlar darajasi kam va bu holat ayniqsa shahar sharoitida
muhim hisoblanadi. Eng asosiysi gaz yonilg'isining narxi benzin narxiga ko'ra
ancha arzon hisoblanadi.
9
1.2-§. Avtomobil gaz ballonli uskunalarining o'rnatilishi va tuzilishi
Bugungi kunda avtomobillarni gaz bilan ishlashga o'tkazish uchun 4 ta avlod
uskunalari mavjud (hozirgi kunda 5-avlodi sinab ko'rilmoqda). Bulardan eng ko'p
tarqalgani II va IV avlod gaz ballonli uskunalar hisoblanadi. І avlod gaz ballonli
uskunalarning ishlash prinsipi quyidagi ketma ketlikda bo'ladi.Gaz balloni 200 atm
bosim ostida metan bilan to'ldiriladi va u po'lat quvurcha orqali reduktor bilan
ulangan. Reduktorda gaz 1 atm gacha kamayib aralashtirgichga va yonish
kamerasiga keladi.4 Aralashtirgichdan oldin bosimni mexanik rostlagich o'rnatilgan
(1-rasm). “Benzin-gaz” qo'shgichi ikkita elektromagnit klapanni ajratib qo'shadi.
1- rasm. І avlod gaz ballonli uskunalarning o'rnatilishi sxemasi.
1-gaz ballon; 2-yonilg'i quyish uzeli; 3- metall gaz quvur; 4- elektromanit klapan;
5- quvvat registri; 6-reduktor; 7-aralashtirgich; 8-yonilg'i turini qo'shgich.
4 Mamatov X. «Avtomobillar». Toshkent «Uzbekiston» - 1995.
10
II avlod avtomobil gaz ballonli uskunalari sxemasi 2-rasmda keltirilgan.
2-rasm. II avlod gaz uskunalari umumiy ko'rinishi.
1-ballon; 2-multiklapan; 3-yuqori bosimli gaz magistrali; 4- chiqarilgan yonilg'i quyish
qurilmasi; 5- gaz elektromagnit klapan-filtr; 6-bo'g'latgich reduktor; 7-dozator; 8-gaz—havo
aralashtirgich; 9-benzin elektromagnit klapani; 10- “gaz-benzin” qo'shgich.
Siqilgan gaz bosim ostida ballon 1 dan yuqori bosimli gaz magistrali 3 ga
keladi. Ballondan kelayotgan gaz sarfi multiklapan 2 orqali amalga oshiriladi va bu
klapan orqali yonilg'i quyish qurimasi 4 yordamida yonilg'i ham quyiladi.
Ballondan chiqayotgan gaz gaz magistrali orqali gaz klapan-filtr 5 ga keladi va u
erda gazning tarkibidagi har xil qo'shimchalar va smolalar qoldiqlaridan
tozalanadi. Shuningdek klapan-filtr dvigatel ishlashi to'xtaganda va benzinga
ishlayotganda kelayotgan gazni yopadi.
Keyinchalik tozalangan gaz quvurlar bo'ylab ikki bosqichli reduktor-
bo'g'latgich 6 ning birinchi bosqichiga kiradi. Bu erda gaz bosimi 0,2 MPa gacha
kamayadi va keyin ikkinchi bosqichga o'tib gazning bosimi atmosfera bosimi
qiymatigacha kamayadi. Reduktor va bo'g'latgich hamda sovutuvchi suyuqliklar
hisobiga gaz suyuq fazadan gazsimon holatga o'tadi.
11
Avtomobil dvigatelining ishlashi bilan kirish kollektorida hosil bo'ladigan
so'rish tasirida reduktor-bo'g'latgich ikkinchi bosqichidan gaz dozalash qurilmasiga
keladi. Keyinchalik kichik bosimli shlang bo'ylab oqib dozator 7 orqali havo filtri
va karbyurator drosselioralig'iga o'rnatilgan aralashtirgich 8 ga keladi.
Dvigatelning gaz yoki benzin rejilarida ishlashini boshqarish asboblar joylashgan
panelda o'rnatilgan yonilg'i turini qo'shgich 10 yordamida amalga oshiriladi. “Gaz”
pozisiyasi tanlanganda elektromagnit gaz klapani 5 da kuchlanish pasayadi va
elektromagnit benzin klapanini yopadi. Va, aksincha, gazdan benzinga o'tishda
qo'shgich gaz klapanini yopadi va benzin klapanini ochadi. Yorug'lik diodlari
yordamida dvigatel qanday yonilg'iga ishlayotganini nazorat qilib turiladi.
Shuningdek qo'shgich gaz aralashmasini boyitishni boshqaruvchi maxsus
tugmachaga ham ega.
3-rasm. III avlod gaz ballonli uskunaning avtomobilga o'rnatilishi.
1 – forsunkalar emulyatori; 2 – yonilg'i turini qo'shgich; 3 – boshqaruvchi elektron blok; 4 –
elektromagnit gaz klapani; 5 – gaz aralashtirgich qurilma; 6 – dozator; 7 – reduktor-bo'g'latgich;
8 – lambda-zond; 9 – neytralizator; 10 – gaz balloni; 11 – armatura; 12 – quyish qurilmasi.
ІІІ avlod (lambda-nazorat tizimi) sxemasida ІІ avlod uskunalari ishlash
prinsipi saqlangan bo'lib, undan farqi quvvat registri dvigatel chiqish kollektorida
lambda-zond ko'rsatkichlari asoslarida elektron sxema orqali boshqariladi. Bu
orqali dvigatelning joriy ishlash rejimi uchun yonish kamerasidagi aralashmaning
maqbul tarkibi avtomatik ravishda rostlanadi. Bu esa yonilg'ini tejash imkonini
12
beradi va quvvatning yuqolishini kamaytiradi.5 Lambda-nazorat tizimi lambda-
zond bilan jihozlangan injektorli avtomobillarda qo'llaniladi.
Avtomobillar uchun gaz ballonli uskunalar IV avlodi sxemasi 2-rasmda
keltirilgan. Bu turdagi gaz ballonli uskunalar gazni taqsimlab tarqatishga
konstruktsiya qilingan.
4-rasm. IV avlod gaz ballonli uskunalar o'rnatilish sxemasi.
Gazni taqsimlab purkash har bir silindrga alohida forsunkalar orqali zaruriy
miqdordagi gazni uzatish ketma-ket purkash prinsipiga asoslangan. Bunda
avtomobil dvigatelini ishga tushirish benzin yordamida amalga oshiriladi. Dvigatel
ishga tushirilgandan keyin gaz rejimiga o'tish qo'shgich orqali amalga oshiriladi.
Bosim ostida ballonda bo'lgan siqilgan gaz tarkibi va atrof muhit haroratiga
bog'liq ravishda reduktorda bo'g'lanadi. Bunda chiqishdagi bosim kirish
kolleкtoridagi bosimga ko'ra 0,95 bar yuqori bo'ladi. Dvigatel harorati gazni
qo'shish uchun etarlicha isiganda multiklapan va reduktor-bo'g'latgichlardagi
elektroklapanlar ochiladi va bu holatda qo'shgich orqali yonig'i turini nazorat qilish
va tanlash imkonito'g'iladi.
5 Mamatov X. «Avtomobillar». Toshkent «Uzbekiston» - 1995.
13
Gaz ballonli uskunalar jamlanmasi asosiy uzellari quyidagilar hisoblanadi.
1. Reduktor-
bo'g'latgich
Yonilg'i aralashmasini isitish, uni
bo'g'latish va bosimni atmosfera bosimiga
yaqin qiymatlargacha pasaytirish uchun
xizmat qiladi.
2. Gaz
reduktori Gaz reduktori bir, ikki, uch bosqichli qilib
ishlab chiqariladi. Avtomomobillar-da
asosan ikki bosqichli gaz reduktorlar
qo'llaniladi
3. Dozalash
qurilmalari
Gazlarni dozalash va gaz havo aralashma
sifatini ta'minlab berish uchun xizmat
qiladi. Dvigatelnng ishlash rejimini
o'rnatadi.
4. Gaz
aralashtirgichlar
Ishchi aralashmalarni tayyorlash va ularni
uzatishni rostlash, hamda dvigatel ish
rejimiga bog'liq ravishda gaz
aralashmasini uzatish uchun xizmat qiladi
5. Elektro-
magnit
gaz klapani
Gaz magistralini avtomobil to'xtab
turgandayoki dvigatel benzinga ishlagan-
da yopish uchun xizmat qiladi. Yonilg'i
aralashmasini tozalash uchun filtr bilan
jihozlangan.
6. Elektro-
magnit benzin
klapani
Karbyuratorli dvigatellarda gaz bilan
ishlashda benzin kelishini yopadi. Injek-
torli avtomobillarda uning funksiyasini
forsunka emulyatori bajaradi.
14
7. Yonilg'i
turini qo'shgich Avtomobil saloniga o’rnatiladi. “Benzin
yoki gaz” ga qo’shish ishlari bajariladi.
8. Multiklapan
Ballon bo'g'ziga o'rnatiladi. Zapravka
qiladigan, sarf klapanlarni, gaz sathini
ko'rsatkichlarni o'z ichiga oladi.
9. Ventquti Ballon bo'g'ziga o'rnatiladi. Ichiga
multiklapan joylashtiriladi. Gaz
chiqqanda ventquti ballondan uning
bo'g'larini bagajdan tashqariga olib chiqib
ketadi.
10. Quyish
qurilmalari
Yonilg'i quyish paytida quyish shlangini
gaz balloni bilan bog'laydi. Odatda orqa
bamperdan qo'yiladi.
11. Gaz
ballonlari
Siqilgan gazlarni saqlash uchun xizmat
qiladi. Silindrik va toroid ko'rinishlarda
bo'ladi. Texnika havfsizligiga ko'ra to'liq
hajmining 80% dan ortiq bo'lmagan holda
to'ldiriladi. Propan-butan va metanli
gazlar uchun alohida-alohida
bajarilishlarda ishlab chiqariladi.
12. Uzatuvchi
po'lat quvurlar Yuqori bosimli gazni gaz reduktoridan
past bosimli reduktorgacha uzatish uchun
xizmat qiladi.
15
1.3-§ Gaz bilan ishlaydigan avtomobillarning ta’minlash tizimi
Gaz bilan ishlaydigan dvigatellar zamonaviy shahar transport vositalarida
keng qo’llanilmoqda. Bunda siqilgan yoki suyultirilgan holatdagi tabiiy, sanoat va
sintetik gazlardan foydalaniladi. Siqilgan va suyultirilgan gazlar maxsus
ballonlarda saqlanadi, shuning uchun ham transport vositalarini gaz ballonli
deyiladi.
Odatda, gaz bilan ishlaydigan dvigatellarning suyuq yonilg’ida ishlaydigan
seriyada (ommaviy ravishda) chiqarilayotgan dvigatellar bazasida (asosida)
yaratiladi. Seriyada (ommaviy ravishda) chiqarilayotgan dvigatelni gazsimon
yonilg’i bilan ishlashga o’tkazishda, uning asosiy qism va uzellari o’zgarmagan
holda qoladi. Gaz bilan ishlaydigan modifikatsiyasini asosiy farqi yonilg’i uzatish
tizimi, yonuvchi aralashmaning alangalanishi va tartibga solishlikdadir.
Karbyuratorli dvigatellarni gazsimon yonilg’iga o’tkazish ikki usulda
amalga oshiriladi. Birinchi usulda standart karbyurator dvigatelini gazballon
qurilmalar bilan jihozlab, uning gaz modifikatsiyasini yaratish. Bu holda dvigatelni
ham benzinda, ham gazda ishlash imkoniyati saqlanib qoladi.6 Shu bilan birga
benzinda dvigatel to’la quvvatga erishsa, gazda esa quvvat biroz pasayadi.
Ikkinchi usulda karbyurator dvigateldan gazsimon yonilg’ida to’la quvvatga
erishuvchi maxsus gaz dvigateli yaratiladi. Bunday dvigatellar siqish darajasini
yuqorilatganligi va gaz aralashtirgich o’rnatilishi tufayli samaradorlik
ko’rsatkichlari ancha yaxshilanadi.
Dizel dvigatellarini gazsimon yonilg’iga o’tkazish ham ikki usulda amalga
oshiriladi. Birinchi usul dizelni uchqun bilan alangalanadigan gaz dvigateliga qayta
jihozlash (aylantirish). Buning uchun silindrlardagi siqish darajasi 8-9 gacha
kamaytirilib, o’t oldirish tizimi va gazballon qurilmalari o’rnatiladi.
Ikkinchi usul (gaz dizeli) dvigatelni ayni bir vaqtda dizel yonilg’isi va gaz
bilan ishlashini ko’zda tutadi. Gazsimon yonilg’i uzatish uchun dvigatel gaz ballon
qurilmasi bilan jihozlanadi. Gaz aralashtirgich orqali kiritish quvuriga uzatiladi va
6 Borovskiy Y.I. va boshqalar «Avtomobillarning tuzilishi, texnik xizmat kо‘rsatish va ta’mirlash». Toshkent «Talkin» - 2008
16
havo bilan aralashgan holda silindrlarga so’riladi. Siqish taktini oxirida silindrlarga
o’t oldirish uchquni rolini bajaruvchi dizel yonilg’isi purkaladi.
Uning miqdori odatdagi dizel jarayonida sarflanadigan miqdorni 20 foizini
tashkil qiladi. Bu usulda dvigatel konstruksiyasiga tub o’zgartirish kiritilishi talab
qilinmaydi. Avtomobil dvigatellari uchun gaz dizel usuli keng tarqalgan. Ikkala
usul ham aksariyat statsionar dvigatellari uchun qo’llaniladi.
Gaz bilan ishlaydigan dvigatelning ish sikli benzinli dvinatelning ish sikli
benzinli dvigatelning ish siklidan deyarli farq qilmaydi. Dvigatelini gazsimon
yonilg’i-da ishlashi uchun avtomobilga o’rnatiladigan asbob-anjomlar (jihozlar)
komplektini gaz ballonli qurilmalar deyiladi.
Gaz ballonli qurilmalar asosan ikki xil turga ajratiladi: siqilgan va
suyultirilgan gazlar uchun. Gaz ballonli qurilmani o’ziga xosligi shundan iboratki,
gaz har qanday holatda ballonlarda katta bosim ostida oqib chiqadi. Shuning uchun
tizimga gaz bosimini kamaytirish imkoniyatini yaratuvchi reduktor kiritiladi.
Siqilgan gaz bilan ishlaydigan gaz ballonli uskunalarning prinsipial (asosiy)
sxemasi 5-rasmda engil avtomobillarda joylashuvi sxemalari 6-rasmda keltirilgan.
5-rasm. Gaz ballonli uskunalarning prinsipial (asosiy) sxemasi.
1-ballonlar; 2-biriktiruvchi armatura; 3-po’lat naychalar; 4-sarflash jo’mragi;
5-to’ldirish jo’mragi; 6-isitgich; 7-ishlatilgan gazlarni chiqarish tizimining quvuri;
8-dozalovchi shayba; 9-magistral jo’mrak; 10-filtr; 11-reduktor; 12-quvur bilan ulovchi naycha;
13-kiritish quvuri; 14-drossel zaslonkasi; 15-taglik; 16-purkagich; 17-karbyurator-aralashtirgich;
18-forsunka; 19-salt ishlash naychasi; 20-past bosim manometri; 21-yuqori bosim manometri.
17
20 MPa bosimgacha siqilgan gaz ikki guruhga (I va II) ajratilgan har biri 50
l xajmli yuk platformaning ostiga o’rnatilgan beshta po’lat ballonlarda 1 saqlanadi.
Ballonlar bir-biri bilan o’zaro ulovchi armatura 2 va naychalar 3 bilan
tutashtirilgan. Avtomobil ramasining differensiyalanishi natijasida naychalalr 3
sinib ketmaslilgi uchun ular kompensatorlar bilan ta’minlangan. Gaz ballonlardan
1 sarflash ventili 4 isitgich 6 orqali magistral ventilga 9 undan so’ng filtrda 10
tozalanib, reduktorga 11 o’tadi. Reduktorda 11 gazning bosimi atmosfera
bosimigacha kamaytiriladi.
6-rasm. Gaz uskunalarining avtomobilda joylashuvi sxemasi.
1 – ventilyasiya quvuri; 2 – germetik quti; 3 – armatura; 4, 11 – troyniklar;
5 – aralashtirgich; 6 – dozator; 7 – boshqarish bloki; 8 – elektromagnit gaz klapani filtr bilan;
9 – reduktor-bo'g'latgich; 10 – elektromagnit benzin klapani; 12 –salonni isitgich;
13 – isitgich jumragi; 14 – yuqori bosim quvuri; 15 – dyuralyumin ballon; 16 – ejektorlar;
17 – o'tish quvurchasi; 18 – quyish qurilmasi.
Gazning bosimi keskin pasyishi (kengayishi) sababli, agarda uning tarkibida
nam bo’lsa, muzlab qolib tizimni meyoriy ishlashini buzilishiga olib kelishi
mumkin. Shuning uchun gaz isitgich 6 orqali uzatiladi. Gazni isitish uchun
ishlatilgan gazlarning issiqligidan 7,8 foydalaniladi.
Dvigatel ishlamay turganda reduktor gaz magistralini berkitib qoyadi.
Ishlayotgan dvigatelda esa hosil bo’lgan siyraklanish evaziga gaz forsunka 18
orqali karbyurator-aralashtirgichga 17 o’tadi va havo bilan aralashib, gaz-havo
18
aralashmasi tayyorlanadi. Salt ishlash rejimida gaz bevosita naycha 19 orqali
drossel ostki qismiga kiritiladi.
Yuqori bosim manometri 21 yordamida ballonlardagi gaz bosimi va unga
proporsional ravishda miqdori nazorat qilinadi. Past bosim manometri 20
yordamida esa reduktorning ishlashi nazorat qilinadi. Ikkala manometr ham
avtomobil kabinasidagi asboblar taxtachasiga o’rnatilgan. Ballonlar gaz bilan
ventil (jo’mrak) 5 orqali to’ldiriladi. Rasmda keltirilgan qurilma universal bo’lib,
rezervdagi benzin yonilg’i tizimi tufayli, ehtiyot bo’lganda benzinda ham meyoriy
ishlashlik imkoniyatini beradi.
Suyultirilgan gaz bilan ishlaydigan qurilmalarda gazni bug’simon holatga
o’tishi maxsus issiqlik almashtirgichda, ya’ni bug’latgichda sodir bo’ladi.
Suyultirilgan gaz qurilmasning o’ziga hosligi, undagi ish bosimi ballondagi gaz
miqdoriga bog’liq bo’lmay, balki gaz , siqilgan gaz qurilmasidan farqli ravishda,
ballondagi suyultirilgan gaz miqdorini aniqlash uchun aralashmasining komponent
tarkibi va atrof-muhit haroratiga bog’liqligidadir. Suyultirilgan gaz
qurilmasidamaxsus sath ko’rsatkich o’rnatilishi lozim bo’ladi.
Suyultirilgan gaz platforma ostida o’rnatilgan va ramaning chap tomon
lonjeroniga qotirilgan xajmi 225 litrli ballonda 20 saqlanadi. Ballonning old
devoriga sarflash ventillari o’rnatilgan bo’lib, ular orqali gaz ballon o’lchagichidan
(troynigidan) 19 tezlik klapaniga 18 o’tadi. Gaz yuqorida o’rnatilgan sarflash
ventilidan esa suyuq fazadan olinadi (5-rasm).
Suyultirilgan gaz bilan ishlaydigan qurilmali avtomobilining ta’minlash
tizimini (7-rasm) da keltirilgan.
19
7-rasm. Avtomobilning suyultirilgan gazli ta’minlash tizimining sxemasi:
1-kiritish kollektori; 2-reduktordan salt ishlash tizimi aralashtirgichi;
3-reduktor ва aralashtirgich orasidagi naycha; 4-reduktordan kiritish quvuri orasidagi shlang;
5-reduktordan ishga tushirishtizimining elektromagnit klapani orasidagi naycha; 6-
bug’latkichdan reduktor orasidagi naycha; 7-gaz aralashtirgichi; 8-gaz reduktori; 9-gaz
reduktorining filltri; 10-ishga tushirish tizimining elektromagnit klapani; 11-ishga tushirish
tizimi klapanidan aralashtirgich orasidagi naycha; 12-elektromagnit klapanidanbug’latgich
orasidagi yuqori bosim shlangi;
13-bug’latgich; 14-rezerv tizim karbyuratori; 15-elektromagnitli klapani; 16,17-naychalar; 18-
tezlik klapani; 19-ballon uchligi (troynigi); 20-suyultirilgan gaz balloni.
Uchlikdan (troynikdan) 19 gaz naychalar 16, 17 orqali elektromagnit
klapaniga 15 o’tadi. O’t oldirish ulanganda gaz yuqori bosimli shlang orqali 12
dvigatelning kiritish kollektoriga 1 o’rnatilgan bug’latkichga 13 uzatiladi.
Bug’latgichdan 13 gaz ikki pog’onali reduktorga 8 kiradi va bosimini kamaytiradi.
Reduktorning birinchi pog’onasidan oldin filtr 9 o’rnatilgan. Reduktorning
ikkinchi pog’ona bo’shlig’idan gaz dozalovchi-ekonomayzer qurilmasiga o’tadi va
undan dvigatelning ish rejimiga mos ravishda kerakli miqdordagi gaz
aralashtirgichga 7 yuboriladi.
Dvigatelning ishga tushirish tizimi dozalovchi jiklerli elektromagnit ishga
tushirish klapani 10, naychalar va klapanni o’chirgichlarini o’z ichiga oladi. Sovuq
dvigatelni o’t oldirishda ishga tushirish klapani ulangandan so’ng, gaz reduktorni
20
birinchi pog’onasidan bosim ostida naycha 2 orqali aralashtirgichni salt ishlash
tizimiga o’tadi.
Ta’minlash tizimining ishlashi haydovchi kabinasiga o’rnatilgan manometr
orqali nazorat qilinadi. Reduktorning birinchi pog’onasidan so’ng gaz bosimi
0,12¸0,15 MPa bo’lishi lozim.
Gaz reduktorining vazifasi ballondan dvigatelga kirayotgan (o’tayotgan) gaz
bosimini kamaytirish, dvigatelni ish rejimlariga mos ravishda aralashtirgichga
uzatilayotgan gaz miqdorini avtomatik rostlash (o’zgartirish) hamda dvigatel
ishlashdan to’xtaganda gaz magistralini bir lahzada uzib qoyishdan iborat.
Konstruktiv nuqtai nazaridan avtomobil gaz reduktorlari dozalovchi,
pasaytiruvchi qurilmalar va pnevmatik yuritmali ekonamayzerdan iborat
membrana-richag turli ikki pog’onali avtomatik bosim rostlagichidir.
Yuqori bosimli reduktor siqilgan gazning bosimini 20 dan 0,9-1,15 MPa
gacha pasaytirish uchun mo'ljallangan. Reduktorda gaz bosimining pasayishi,
uning klapan va o'rindiq orasidagi tirqishdan past bosimli kameraga o'tish chog'ida
kengayishi oqibatida ro'y beradi. Siqilgan gaz yuqori bosimli bo'shliqqa shtuser
orqali kirib boradi. Klapan bosuvchi prujina kuchining ta'siri ostida ochiladi. Bu
kuch, qachonki membrana ostidagi gaz bosimi bilan muvozanatlashgunga qadar
membrana va turtkich orqali klapanga uzatiladi. Kuchlar muvozanatlashgandan
so'ng, klapan prujina ta'siri ostida yopiladi. Reduktor ishchi bosimni avtomatik
tarzda ushlab turadi. Agar bosim 0,45 MPa dan past bo'lsa, reduktor klapani
doimiy ochiladi, shunda haydovchi kabinasidagi nazorat chirog'i yonadi. Bordi-yu
ishchi bosim qandaydir sabablarga ko'ra 1,7 MPa dan ortib ketsa, saqlagich klapan
ishga tushadi.
Gazisitkich gazni oldindan isitish uchun, ayniqsa, qishki davrlarda
zarurdir. Isitkich bo'lmasa, gazda bo'lgan uglekislota va namlik yuqori bosimli
reduktorda muzlab qolishi mumkin. Isitkichning qisqa kirish quvuri, egiluvchan
metall shoxobcha vositasida shovqin so'ndirgichning chap tomondagi qabul qilish
quvuriga ulangan. Ishlatilgan gazlar isitkichdan chiqarish qisqa quvuri orqali
atmosferaga chiqarib yuboriladi.
21
Elektromagnit klapan-filtrga gaz reduktordan 0,9-1,15 MPa bosim ostida
keladi. Filtr korpus, elektromagnitli klapan, namatli filtrlovchi element, qalpoq,
kiritish va chiqarish shtuserlaridan tashkil topgan. O't oldirish tizimi uzib qo'yilgan
paytda elektromagnit klapani prujina ta'siri ostida yopiq holatda bo'ladi va gazni
past bosimli reduktorga o'tkazmaydi. O't oldirish tizimi ulanishi bilan klapan
ochilib, mexanik aralashmalardan tozalangan gaz past bosimli reduktorga va undan
so'ng aralashtirgich va karbyuratorga kirib keladi. Filtr qalpog'i korpusga
o'rnatilganda, rezina halqa bilan zichlanadi.
Past bosimli gaz reduktori membrana turidagi, kuchni diafragmadan
klapanga richaglar vositasida uzatuvchi, bosimni ikki bosqichda avtomatik
ravishda rostlovchi agregatdir. Reduktorning asosiy vazifasi aralashtirgichga
kelayotgan gazlar bosimini pasaytirishdir.
Reduktorda bosimni rostlash bilan bir paytda, dvigatelning turlicha ish
rejimlariga zarur bo'lgan yonilg'i miqdorini, dozalovchi-ekonomayzer qurilmasi
yordamida avtomatik tarzda rostlash ham amalga oshiriladi.
Dvigatel ishlamay turganda reduktorning chiqish qismida gazning ortiqcha
bosimini va gaz magistralining yanada ishonchli berkitilishini ta'minlash uchun
dvigatelning kiritish quvuryo'liga ulanadigan membrana-prujina turidagi bo'shatish
qurilmasi nazarda tutilgan.
Reduktor ikki bosqichli bo'lib, ularning har biri rostlash klapani, rezinali
to'qimadan tayyorlangan tekis membrana, prujina va membranani klapan bilan
birlashtiruvchi richakga ega.
Ta'minlashning benzinli purkash tizimi karbyuratordan va mexanik
purkashlardan farq qiladi. Misol tariqasida ko'p nuqtali aralashmani purkash
tizimin ko'rib chiqaylik. Tizimning tuzilishi va ishlash prinsipi sxemasi 7-rasmda
keltirilgan.
Aralashmani tayyorlash va uni injektor tizimiga uzatishni bort kompyuter
tizimi boshqaradi.
Injektor (forsunka) 21 bilan purkaluvchi yonilg'i miqdori elektron blok
boshqaruvchi (EBB) 7 deb nomlanadigan bort kompyuterga keladi. Yonilg'i benzin
22
baki 5 dan benzonasos 3 yordamida filtr 4 kirituvchi quvurga keladi.
Benzonasosdagi kuchlanish yoqish qulfidan qo'shgich 1 va rele 2 orqali olinadi.
Yonilg'i kirish quvurlariga uning forsunkalari 21 yordamida dozalanib
purkaladi, bunda elektr zanjiri EBB bilan ulangan holda bo'ladi. EBB dan
keldaigan signal bo'yicha dvigatel yonish kamerasidagi yonilg'i miqdori
o'zgartiriladi.
Haydovchi kirish kollektori oldidan o'rnatilgan drossel zaslonkasi 23 ning
holatini o'zgartirgan holda dvigatel tshlash rejimini boshqaradi.
Havo uzatishni boshqarish salt yurish klapani 18 xizmat qiladi. Klapan EBB
signali bo'yicha ishlaydi. Dvigatelga kelayotgan havoning miqdori haqidagi
ma'lumotlar va tirsakli va taqsimlash vallarining holati, dvigatel harorati,
detonasiya kabilar EBB ga o'rnatilgan datchiklar orqali olinadi.
8-rasm. Ko'p nuqtali purkash tizimi.
1 – «Benzin-Gaz» qo'shgich;2 – benzoasosni qo'shish relesi; 3 – benzonasos; 4 – yonilg'i filtri;
5 – benzobak; 6 – bosim rostlagich; 7 – EBВ; 8 – injektor relesi; 9 – havo filtri korpusi; 10 –
klapan; 11 – yoqish zamogi; 12 – elektron blok; 13 – dozator; 14 – past bosim reduktori;
15 – elektromagnit klapan-filtr; 16 – harorat datchigi; 17 – gaz aralashtirgich; 18 – klapan;
19 – datchik; 20 – lambda-zond; 21 – benzin injektori; 22 – datchik; 23 – drossel zaslonkasi;
24 – elektrodvigatel; 25 – havo sarf o'lchagichi.
23
Chiqish traktida o'rnatilgan katalitik neytralizator zararli chiqindilar asosiy
komponentlari CO, CH, NOx larning miqdorini yonilg'i bilan havo o'rtasidagi
nisbatlarni (benzin va havo uchun 1:14,7; propan-butan uchun 1:16,1 va gaz uchun
1:17,2 nisbatlarni) tezda normallashtiradi.
Qo'llanilgan kislorod datchik lambda-zond ham deb ataladi. U doimiy
ravishda yonish kamerasidagi yonmagan kislorod miqdorini bilvosita ko'rsatkich 1
orqali ifodalaydi.
Forsunka yonish kamerasida aralashmaning nisbati zaruriy miqdorlarini
ta'minlab purkaydi, bunda koeffisient 1 salgina kichik yoki unga yaqin qiymatlarda
bo'ladi. Shunday qilib katalitik neytralizatorning samarali ishlashi ta'minlanib
beriladi. Hozirgi paytda purkab ta'minlash tizimining ko'plab pinsipial va
konstruktiv sxemalari mavjud bo'lib, ular avtomobil dvigatellari konstruksiyalar,
tuzilishi va boshqa texnik-iqtisodiy tavsifnomalariga ko'ra tanlanadi.
II-BOB “Muammoli ta’lim metodi asosida ”Siqilgan gazda ishlaydigan gaz
ballonli uskunalar” mavzusini o‘qitish
2.1-§ Muammoli ta'lim texnologiyasi
Respublikamizning hozirgi davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish
tamoyillari jahondagi taraqqiy etgan mamlakatlar qatoridan munosib o'rin olish
uchun ma'naviy salohiyatimizni va iqtisodiy qudratimizni yanada oshirish, ularni
XXI asr ilmiy-texnika taraqqiyoti talablariga javob beradigan tarzda qayta qurishni
talab qiladi. Buning uchun yoshlarimiz dunyoqarashini o'zgartirish, ularning bilim
va ma'naviyatlarini jahon andozalari darajasiga ko'tarish zarur.
Bugun jamiyat ta'lim maskanlari oldiga: maxsus qobiliyatini ularning
mustaqil bilishlarini maqsadga muvofiq ravishda rivojlantirishni vazifa qilib
qo'ydi.
Ana shu vazifalarni hal etishda muammoli ta'lim texnologiyasi etakchi
o'rinni egallaydi.
Muammoli ta'lim – bu mantiqiy fikrlash jarayoni (tahlil, umumlashtirish va
boshqa shu kabilar) va o'quvchilarning izlanishli faoliyati qonuniyatlarini
(muammoli vaziyat, bilishga qiziqish, ehqtiyoj) hisobga olib tuzilgan ta'lim va
o'qitishning ilgari ma'lum bo'lgan usullarini qo'llash qoidalarining yangi tizimidir.
Shuning uchun ham muammoli ta'lim ko'proq o'quvchi fikrlash qobiliyatining
rivojlanishini, uning umumiy rivojlanish va e'tiqodining shakllanishini ta'minlaydi.
Didaktikaning barcha yutuqlarini istisno qilmay, balki ulardan foydalangan holda
muammoli ta'lim ilmiy bilim va tushunchalarni, dunyoqarashni shakllantirish,
shaxs va uning intellektual faolligini har tomonlama rivojlantirish vositasi sifatida
rivojlantiruvchi ta'lim bo'lib qoladi.
Muammoli ta'lim nazariyasi o'quvchi intellektual kuchining rivojlantiruvchi
ta'limni tashkil qilishning psixologik – pedagogik yo'llari va usullarini tushuntiradi.
Muammoli vaziyatlarning roli va ahamiyatini aniqlash o'quvchi faol fikrlash
faoliyatining psixologik-pedagogik qonuniyatlarini izchil ravishda hisobga olish
asosida o'quv jarayonini qayta qurish g'oyasiga olib keldi. Yangi pedagogik
29
faktlarni nazariy jihatdan mulohaza qilib ko'rish asosida muammoli ta'limning
asosiy g'oyasi aniqlanadi: muammoli ta'limda bilimning deyarli katta qismi
o'quvchilarga tayyor holda berilmaydi, balki o'quvchilarning tomonidan muammoli
vaziyat sharoitlarida mustaqil bilish faoliyati jarayonida egallab olinadi.
Muammoli ta'limning asosiy vazifalari
Umumiy vazifalar Maxsus vazifalar
O'quvchilar tomonidan tizimi va
aqliy hamda amaliy faoliyat
usullarining o'zlashtirilishi
Bilimlarni ijodiy o'zlashtirish mala-
kasini tarbiyalash, ya'ni mantiqiy
usullar va ijodiy faoliyatning alohida
yo'llarini qo'llash
O'quvchilarning mustaqil bilish va
ijodiy qobiliyatlarining o'stirish
Bilimlarni ijodiy qo'llash malakasi,
ya'ni o'zlashtirilgan bilimlarni yangi
vaziyatlarda qo'llashni hamda o'quv
muammolarini echa bilish
ko'nikmasini hosil qilish
O'quvchilar dunyoqarashining asosi
bo'lgan ijodiy, erkin, mustaqil va
tanqidiy fikrlashlarini tarkib toptirish
Ijodiy faoliyat tajribasini tarkib
toptirish va to'plash
Natija
Ta'limning ilmiy saviyasini
oshirish
Ilmiy dunyoqarashni
shakllantirish samaradorligini
oshirish
30
Ma'lumki, shaxsning har tomonlama va garmonik rivojlanishining muhim
ko'rsatikichi – yuqori darajada fikr yuritish qobiliyatining mavjudligidir. Agar
ta'lim ijodiy qobiliyatni rivojlantirishga olib borsa, u holda uni so'zning zamonaviy
ma'nosida rivojlanuvchi ta'lim deb hisoblash mumkin.
Rivojlanuvchi ta'lim deb, ya'ni umumiy va maxsus rivojlanishga olib
keladigan shunday ta'limni hisoblash mumkinki, unda o'qituvchi fikr yuritishning
qonuniy rivojlanishni bilimga tayangan holda, maxsus pedagogik vositalar
yordamida o'z o'quvchilarini fan asoslarini o'rganish jarayonida fikrlash qobiliyati
va bilish ehtiyojini shakllantirishga oid maqsadga yo'naltirilgan ish faoliyatini olib
boradi.
O'qitish jarayoniga muammoli o'qitish texnologiyasini qo'llash uchun
o'qituvchi quyidagi masalalarni hal qilishi lozim:
1. O'quv dasturi bo'yicha mavzularni muammoli dars shaklida o'tish
mumkinligini;
2. Mavzu matnidagi masalalar bo'yicha muammoli vaziyatni keltirib
chiqaradigan savollar, topshiriqlarni aniqlash, bunda didaktikaning ilmiylik,
tizimlilik, mantiqiy ketma-ketlik, izchillik prinsiplariga amal qilish;
O'quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish va boshqarishni
ta'minlaydigan vosita va usullarini aniqlashi, ulardan o'z o'rnida va samarali
foydalanish yo'llarini belgilash zarur.
31
2.2-§ Muammoli ta'lim texnologiyasining yo'nalishlari va muammoni
yaratish texnologiyasi
O'quvchilarda fanning turli sohalaridan iloji boricha kengroq ma'lumotlarni
o'zlashtirishi bilan birga ularda mustaqillik, hayotga ijodiy munosabat malakalarini
tarkib toptirishi kerak. Ana shu maqsadda o'qitishni o'quvchilarning u yoki bu
shakldagi ta'limiy faoliyati tadqiqotni eslatadigan, o'quvchilar uchun “kashfiyotlar”
bilan tugaydigan, ya'ni ular mustaqil holda xulosa chiqaradigan va qandaydir
amaliy vazifani hal qiladigan metodlarga asoslanish taklif etiladi.
Muammoli ta'lim masalalari bo'yicha juda ko'plab tadqiqot ishlari amalga
oshirilgan va bu ishlar hozirgi kunda ham doimiy ravishda amalga oshirilib
borilmoqda. Hozirgi kunda kasbhunar kollejlarida мuammoli ta'lim metodlari
orasida quyidagi beshta asosiy metodlar farqlanadi:
1. Tadqiqot metodi. Bu metod, birinchidan, bilimlarni ijodiy qo'llanishini
ta'minlashga, ikkinchidan, ilmiy bilish metodlarini izlash jarayonida mazkur
metodlarni va ularning qo'llanishini o'zlashtirishga qaratiladi. Uchinchidan,
ijodkorlik faoliyati xislatlarini shakllantiradi, to'rtinchidan, ana shunday faoliyatga
qiziqish hamda ehtiyojni tarkib toptirishning sharti hisoblanadi.
Ana shu xususiyatlarni nazarda tutib metodni o'quvchilarning o'zlari uchun
yangi muammoni hal qilish bo'yicha ijodkorlik faoliyatini tashkil etish yo'li sifatida
ta'riflash kerak. O'quvchilar o'zlari uchun yangi sanalgan muammolarni hal
qiladilar. Tadqiqot metodida topshiriqlarning shakli har xil, masalan, sinfda va
uyda tez bajariladigan topshiriqlar, dars jarayonini taqozo etadigan ishlar, ma'lum,
lekin cheklangan muddatga mo'ljallangan uy vazifalaridan iborat bo'lishi mumkin.
Chunonchi jamoa xo'jaligining, zavodning, mazkur aholi punktidagi tashkilotning
tarixini o'rganishga doir topshiriqlar g'oyat foydali va samarali tadbirlardir.
Tadqiqot metodining bosqichlari:
1) faktlar va hodisalarni kuzatish hamda o'rganish;
2) tadqiqotga doir tushunarsiz hodisalarni oydinlashtirish;
3) gipotezani olg'a surish;
32
4) tadqiqotning rejasini tuzish;
5) rejani amalga oshirish;
6) echimni tuzish;
7) echimni tekshirish;
8) amaliy xulosalar.
Tadqiqot metodida ham og'zaki va matbuot so'zlari, ko'rsatmali vositalar,
amaliy, yozma va grafik ishlar, laboratoriya ishi va hakazolardan foydalaniladi.
2. Qisman izlanish yoki evristika metodi. O'quvchilarni asta - sekin
muammolarni mustaqil hal qilishga yaqinlashtirish uchun ularga avvalo echimning
ayrim bosqichlarini bajarishni o'rgatish, ularda asta - sekin ko'nikma hosil qilish
zarur. Tadqiqot metodining birinchi variantida o'quvchilarga ko'rsatilgan rasmga
va so'zlab berilgan mazmunga savollar tuzishni tavsiya etish orqali muammolarni
ko'ra olish, aytilgan faktlardan xulosa chiqarish o'rgatiladi.
Mazkur metodning boshqa bir varianti murakkab masalani tushunilishi oson
va har qaysisi asosiy masalani echishga yaqinlashishni engillashtiradigan kichik
masalalarga ajratishdan iboratdir.
O'zaro bog'liq savollardan tashkil topadigan evristik suhbatni tuzish tadqiqot
metodining uchinchi varianti bo'lib, mazkur savollarning har biri muammoni hal
qilish yo'lidagi qadam hisoblanadi va ko'plari o'quvchilardan faqat o'z bilimlaridan
foydalanishni emas, balki izlanishlarni amalga oshirishni ham talab qiladi.
3. Tushuntirish, namoyish etish metodi. Bu metodning asosiy vazifasi
o'quvchilarning axborotni o'zlashtirishini tashkil etishdir. Uni axborot – reseptiv
metod, deb ham ataladi. (resepsiya - idrok ) va unda o'qituvchi bilan o'quvchi
faoliyati davom etadi.Bu faoliyat shundan iboratki, o'qituvchi tayyor axborotni
turli vositalar bilan beradi, o'quvchilar esa ana shu faoliyatni idrok etadilar va eslab
qoladilar. O'qituvchi axborot berishni og'zaki so'z (hikoya), matbuot (darsliklar,
qo'shimcha qo'llanmalar) dagi iboralar, ko'rsatmali qurollar va hokazolar
yordamida amalga oshiradi.
33
O'qituvchilar bilimlarni o'zlashtirish uchun zarur ishlarni bajaradilar – yangi
axborotni tinglaydilar, ko'radilar, o'qiydilar, kuzatadilar va uni ilgarigi
o'zlashtirilgan axborot bilan taqqoslaydilar, xotiralarida olib qoladilar.
4. Muammoli bayon qilish. Ushbu metodning mohiyati o'qituvchi
muammoni qo'yib, uni o'zi hal qilishi va echimning ahamiyatini o'quvchilarga
tushunarli ziddiyatlar orqali ko'rsatishdan iboratdir.
O'quvchilar echimga olib boradigan yo'lning mantig'ini, tavsiya etilgan
gipotezalarning haqiqatga o'xshashligini, isbotlarning ishonchliligini kuzatadilar.
Ular dastlabgi paytlarda xulosalarga ishonmasalar ham, lekin keyinchalik
muammoli bayon bilan muammolarni mustaqil hal etish jarayoni asta – sekin
muvofiqlashuvi natijasida xulosalar chiqaradigan, ehtimol o'z muhoqamalarining
mantig'ini tuza oladigan bo'lib qoladilar. Shunga ko'ra o'qituvchi mustaqil hal eta
oladigan muammolardan murakkabroq muammolarni tanlash mumkin.
5. Reproduktiv metod. O'quvchilar ko'nikma va malakalarni egallashi, shu
bilan bilimlarni o'zlashtirishning ikkinchi darajasiga erishishi uchun o'qituvchi
topshiriqlar tizimi orqali ularning o'zlariga berilgan bilimlarni bir necha marta
eslatadi. U topshiriqlar beradi, o'quvchilar esa topshiriqlarni bajaradilar – o'xshash
masalalarni echadilar, namunaga qarab turlaydilar va tuslaydilar. O'qituvchining
necha marta va qanday oraliqlarda takrorlashi o'zining qobiliyatiga, topshiriqning
qiyin yoki osonligiga bog'liq.
Muammoli boshlash bilan bayon qilish.
O'qituvchi yangi bilimlarni bayon qilishni boshlashda muammoli vaziyatni
yaratsa, keyin o'quv materialini an'anaviy, axborot usulida tushuntiradi.
Muammoli vaziyat faqat tushuntirishning boshida vujudga keltiriladi,o'quv
materialining o'zi muammoni hal qilish sifatida bayon etilmaydi. U eng oddiy
hisoblanadi va muayyan vaqt davomida qo'llaniladi. Umuman olganda muammoli
vaziyatni qanday tushuntirish o'qituvchining iqtidori, tajribasiga bog'liqdir.
Muammoli ta'lim talabalarning fikrlash jarayonini ishga solib, ularning
mavhum tafakkuri, analitik-sintetik faoliyatiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi, chunki, bu
texnologiya talabadan muammo asosida bayon etilgan o'quv materialining
34
echimini topishni taqozo qiladi. O'quvchilar materialni tayyor holda emas, balki,
o'zlari uchun yangi faktlar va hodisalarni ularga ilgari ma'lum bo'lgan bilimlarga
tayanib taqqoslash yo'li bilan tushuntirib borishlari kerak bo'ladi. O'quv jarayoni
talabalar tafakkurining yuksak faolligiga erishib, ularning mustaqilligini asta –
sekin o'stirib borish yuli bilan o'tadi.
Muammoli vaziyat- sub'ekt (o'quvchi) bilan ob'ekt (masala) o'zaro ta'sirining
o'ziga xos turi. Muammoli vaziyat avvalo o'quvchining fan to'g'risida, topshiriqni
bajarish usullari yoki shartlari to'g'risida yangi bilimlarni «kashf etishni»
(o'zlashtirishni) talab etadigan vazifani bajarish jarayonida paydo bo'ladigan
muayyan psixik holatni xarakterlaydi. Muammoli vaziyat quyidagi hollarda
vujudga keladi:
1. O'quvchilarning bilimlari bilan ular yangi o'quv vazifalarini hal
qilayotganlarida ularga qo'yiladigan talablar o'rtasida nomuvofiqlik sezilib qolgan
paytda muammoli vaziyat paydo bo'ladi. O'quvchi o'z bilimining etarli darajada
chuqur emasligiga yoki nihoyatda yuzaki ekanligiga ishonch hosil qilganida unda
yangi nazariy va amaliy bilimlar hamda ko'nikmalar hosil qilishga, ulardan
foydalanish usullarini o'zlashtirib olishga extiyoj tug'iladi.
2. O'quvchi o'z bilimlari sistemasidan foydalanganda vazifani to'g'ri hal
qilish imkonini bera oladigan birdan – bir zarur bilimlarni tanlab olishni bilolmay
qolgan paytda muammoli vaziyat paydo bo'ladi. Agar vazifani to'liq bo'lmagan
ma'lumotlar bilan hal etish o'quvchini mustaqil bilim olish yuliga solsa, o'quvchi
oldiga ortiqcha ma'lumotlar bilan hal etiladigan vazifalar qo'yish- o'quvchini
bilimlarni tanlash va baholashga majbur etadi, ya'ni uning mustaqil izlanish
faoliyatini faollashtiradi.
3. O'quvchi o'z bilimlaridan foydalanishning yangi amaliy shart –
sharoitlariga duch kelib qolganda muammoli vaziyat vujudga keladi. Aslida bu o'z
bilimlarini amalda qo'llash yullarini izlashdan iborat bo'ladi.
4. Vazifani hal etishning nazariy yuli bilan tanlangan usulning amaliyotda
amalga oshirib bo'lmasligi o'rtasida, shuningdek vazifani hal etishning amalda
erishilgan natijasi bilan uni nazariy jihatdan asoslanganligi o'rtasida ziddiyat
35
yuzaga kelganda muammoli vaziyat paydo bo'ladi. Mashina va mexanizmlarni
hamda texnologik jarayonlarning konstruktiv masalalarini hal etish, ularni texnika
jihatidan modellashtirish hamda rasionalizasiya qilish vazifalarini hal etish vaqtida
bu kabi muammoli vaziyatlardan foydalanish alohida ahamiyatga ega bo'ladi.
O'qituvchi qo'ygan va o'quvchilar qabul qilgan muammolarni hal etish
muammoli vaziyatni tahlil qilishdan, undagi qarama – qarshiliklarni tushunib
olishdan va hal etilishi talab qilinayotgan konkret nazariy va amaliy masalani asta
– sekin ifodalab berishdan boshlanadi. Oqibat natijada har bir o'quvchi bir qancha
shunday savollarga duch kelib qoladi-ki, bu savollar undan gipotezalar qilishni,
ularni asoslab berish, tekshirish hamda olingan natijalarni baholashni talab etadi.
Muammoni hal etish yo'lini topish uchun shunchaki qo'shimcha faktlar
to'plashning o'zi etarli bo'lmaydi. U o'quvchilarning o'z tajriba va bilimlarini qayta
ishlab, qo'llashga qaratilgan shaxsiy fikrlash qobiliyatlari bilan albatta bog'liq
bo'ladi. O'quvchilar muammoni hal etar ekanlar, o'zlari uchun go'yo bir yangi
olamni, u paytgacha o'zlariga noma'lum bo'lgan olamni yangidan ochganday
bo'ladi. Natijada javoblarni mustaqil qidirish ularning bilimga bo'lgan qiziqish va
extiyojlarini qondirishga hamda o'stirishga olib keladi, o'quv mehnatini quvonchga
aylantiradigan ijobiy shaxsiy his-tuyg'ularning paydo bo'lishiga olib boradi.
Olg'a surilgan muammoning hal etilishi muammo asosida ta'lim berishning
asosiy momenti bo'lib, u o'qituvchidan o'quvchilarning fikrlash faoliyatlarini
mahorat bilan boshqarishni talab qiladi. O'qituvchi materialni tushuntirib
bermasdan, faqat o'quv muammosini ilgari surishi uchun o'quvchilar u muammoni
mustaqil tushunib olishlari, uni hal qilish usullarini qidirib topishlari hamda bu
sohada muayyan xulosalar chiqarishlari lozim. Buning uchun, ular o'qituvchi
rahbarligi ostida muammoni hal etish ustida mustaqil ishlash malakalarini asta –
sekin hosil qilib borishlari kerak. Shu maqsadda o'qituvchi birinchi bosqichda
muammo qo'yib o'quvchilarga hal etish yo'lini ko'rsatib beradi, shu tariqa
o'quvchilarni bilish metodlari bilan qurollantiradi.
Ikkinchi bosqichda o'qituvchi o'quvchilar oldiga muammo qo'yib
bo'lganidan keyin o'quvchilarni bu muammoni hal etish yo'llarini qidirib topishga
36
da'vat qiladi. Yoki o'quvchilarning fikrlash faoliyatlarini maqsad sari yo'llaydigan
hamda ularni izchillik bilan qo'yilgan muammoni hal etish tomon etaklaydigan
juz'iy savollar beradi.
Keyinchalik, o'quvchilarda mustaqil ishlash malakalari o'sa borgan sari,
o'rtaga qo'yilgan muammoni hal etishda o'qituvchining beradigan yordami asta –
sekin qisqarib borishi lozim va oqibat natijada o'qituvchi qo'yilgan muammoni
o'quvchilarning mustaqil hal qilishlariga erishadi (3- bosqich). Jumladan, bu
bosqichda o'quvchilarga muammoni hal etishning shunday bir xilini tavsiya etish
mumkin. Muammoli vaziyat vujudga keltirilgandan keyin o'qituvchi namoyish
qilib ko'rsatiladigan tajriba o'tkazadi, tajriba vaqtida tushuntirib o'tirmaydi.
O'quvchilar o'z kuzatishlari asosida va ilgari hosil qilgan bilimlaridan foydalanib,
tajribadan o'zlari xulosa chiqaradilar.
Qo'yilgan muammoni hal etish jarayonini ham o'quvchilarning ishlab
chiqarish tajribasi va hayotiy kuzatishlaridan foydalanib, xuddi mana shu tarzda
echish mumkin. O'quvchilar o'quv ustaxonalarida yoki korxonalarda ishlar ekanlar,
har kuni turli mashinalarga, asbob – uskunalarga, materiallar va apparatlarga duch
keladilar, ularning ishlab chiqarishda qanday qo'llanilishini kuzatadilar, bir qancha
texnika hodisalari bilan ularni hali sinfda o'rganishga kirishmaslaridanoq amalda
tanishib oladilar. Mana shu hodisalardan va o'quvchilarning hayotiy
kuzatishlaridan foydalanish o'quvchilarni dars vaqtida qo'yilgan o'quv
muammolarini hal qilishga jalb etish imkonini beradi.
Dars jarayonida muammoli vaziyatlar yaratish, ularni hal qilish yo'llarini
izlash va aniqlash, muammoni hal qilish jarayonining o'zi, chiqarilgan
xulosalarning qanchalik to'g'ri ekanligini amalda tekshirib ko'rish o'quv
jarayonining muhim elementlari bo'lib qolmoqda.
Dars jarayonida muammoli vaziyatlarni hosil qilish o'quvchilar aktiv aqliy
faoliyatning zarur shartidir. O'quvchi oldiga muayyan vazifa qo'yiladi, bu vazifa
unda qiziqish uyg'otadi va o'quvchi bu vazifani hal qilishga urinadi, ammo o'z
bilimlari hamda tajribalari etarli darajada to'la va chuqur emasligini payqaydi, ya'ni
aniq qiyinchilikka duch keladi. O'quvchida hosil bo'lgan vaziyatdan chiqish yo'lini
37
topishdek ichki extiyoj paydo bo'ladi, qiyinchilikni his etish paydo bo'lgan
sharoitni tahlil qilishga va qo'yilagn masalani echish yo'llarini topishga undaydi.
Shunday qilib, bilish lozim bo'lgan va amaliy vazifalar bilan o'quvchilarning
bilimlari darajasi orasida ziddiyatlar paydo bo'ladi, bu ziddiyatlar yuzaga kelgan
qiyinchilikni bartaraf etishga qaratilgan intensiv fikrlash faoliyatini
o'yg'otadi.Ukuvchiga taklif etiladigan muammoli vazifa ukuvchining intellektual
imkoniyatlariga mos kelishi zarur. Vazifaning kiyinlik darajasi ikkita asosiy
kursatkich: uzlashtirilishi kerak bulgan ukuv materialining yangilik darajasi va
uning umumlashtirilganlik darajasi bilan baholanadi.
Odatda, muammoli vazifa o'zlashtirilishi lozim bo'lgan o'quv materialidan
oldin berilishi zarur. Ammo o'quvchilarda muammoli vazifani hal qilish uchun
etarli darajada bilim va o'quvlar bo'lmasa, ularga zarur ma'lumotlarni bayon etish
yoki ularni muayyan harakatlarga o'rgatish lozim. Bunday hollarda o'qituvchi
jarayonlarning xususiyatlari, aniq ma'lumotlar va shu kabilarni aytib beradi,
o'quvchilar esa ana shu ma'lumotlar asosida, o'rganiladigan harakatlarning umumiy
konuniyatlarini, bajarish usullari hamda shartlarini ijodiy o'zlashtiradilar.
O'quvchilarning muammoli masalalar echish yo'li bilan yangi bilimlarni
o'zlashtirish jarayoniga o'qituvchi doimo bevosita rahbarlik qilishi kerak. Bilim va
harakatlarning ma'lum darajada murakkab sistemasini muammoli o'zlashtirishini
ta'minlash uchun muammoli vaziyatlar yaratishda muayyan sistemaga rioya qilish
kerak. Shuning bilan birgalikda qo'yiladgan muammo avvaldan hal etilishi yo'llari
va o'quvchi tomonidan bildiriladigan echimlar taxminan nazarda tutilishi kerak.
Shuni ta'kidlab o'tish zarurki, darsda muammoli vaziyatlar hosil qilish oqibat
natijada aniq o'quv materialini ongli ravishda o'zlashtirishga qaraganda ancha ko'p
narsani bilishga yordam beradi, chunki o'quvchilar ularni hal etib, fikrlashga,
mulohaza yuritishga, xulosalar chiqarishga o'rganadilar. O'qitishning bunday
uslubi insonni faol, ijodiy uylaydigan qilib tarbiyalashga yordam beradi. Uning
barcha turdagi vaziyatlardan ijobiy yo'l bilan hal qilib chiqishiga yaqindan yordam
beradi.
38
2.3-§ Muammoli metod va uning qo'llanilishi
Kasb hunar kollejlari o'quvchilarining fanni o'zlashtirish darajalari shu
fanning mavzularini yoritishda qo'llaniladigan metodlar, uslublar va
texnologik ketma ketliklar majmuasiga to'g'ridan-to'g'ri bog'liq. Chunki
ularning aynisa mutaxassis fanlari bo'yicha kasb egallashlari uchun
qiziqishlari yuqori darajada bo'lib, oladigan nazariy bilimlar va amaliy
ko'nikmalar darsni qanday olib borish, uning natijasida erishilgan ijobiy
natijalar bilan belgilanadi.
Keyingi vaqtda pedagog va psixologlar ta’lim berishning muammoli
usuliga katta qiziqish bilan qaramoqdalar. Bu usulga kо‘ra bilimlarni
о‘zlashtirish hamda malaka va mahoratlarini shakllantirish о‘quvchilarning
mustaqil amaliy va aqliy faoliyati orqali amalga oshiriladi. Muammoli ta’lim
berish usulidan foydalanilganda о‘quvchilar eslab qolish uchun tayyor
bilimlarni olibgina qolmay, balki, mazkur bilimlarni mustaqil ravishda
egallashni ham о‘rganadilar. О‘quvchilar aqliy faoliyatning sinchkovlik bilan
chiqarilgan xulosalarni isbot qila olishlik hamda ularning tо‘g‘riligiga dalillar
keltira bilishlik singari muhim xislatlari ham shakllanadi.
Muammoli ta’lim berish usuli о‘quvchilarni faolashtirishning muhim
shaklidir. Uning asosiy elementlari muammoli vaziyatlarni yuzaga keltirish,
ularni yuzaga keltirish usullarini izlash, muammoni hal etish jarayoni va
xulosalarning tо‘g‘riligini amaliy jihatdan tekshirish. О‘quvchilarning oldiga
ularda qiziqish va uni hal etishga havas uyg‘otadigan vazifa qо‘yiladi, biroq
ularning bilim va tajribalari yetarlicha emasligi ma’lum bо‘ladi. О‘quvchilar
vujudga kelgan vaziyatdan chiqish yо‘lini izlashga bо‘lgan ichki extiyojini his
etadilar. Mavjud ahvolni tahlil qilishga, izlanishga undaydi. Bilishgi oid yoki
amaliy vazifa bilan jadal fikrlash faoliyatiga sabab bо‘luvchi о‘quvchilarning
bilim darajasi о‘rtasida qarama-qarshilik vujudga keladi.
О‘quv ishlari tajribasi muammoli usulni uch bosqichga bо‘lish maqsadga
muvofiq ekanligini kо‘rsatadi.
39
I-bosqich. Qо‘yilgan muammoni о‘qituvchining о‘zi hal etadi, chunki uni
mustaqil ravishda hal etish uchun о‘quvchilarda hali bilim ham, malaka ham
yо‘q. Bu bosqich ko'pinchalik dars boshlanishiga to'g'ri keladi.
2-bosqich. Muammoni hal etishga о‘quvchilar jalb qilinadi. Ular
yechimning ba’zi elementlarini mustaqil ravishda bajaradilar.
3-bosqich. Butun vazifa yoki muammoni о‘qituvchi rahbarligida
о‘quvchilar hal etadi.
Qo‘yida ichki Siqilgan gazda ishlaydigan gaz balonli uskunalar tuzilishi,
avtomobilga o'rnatilishi va ishlash prinsiplarini o'rganish bo'yicha muammoli
ta’lim berish elementlari bo‘lgan dars namunasi keltiramiz.
Dars mavzusi: “Siqilgan gazda ishlaydigan gaz ballonli uskunalar”
Darsda hal qilinadigan muammo. Avtomobilda gaz ballonli uskunalarning
qo'llanishi zaruratini, ularning tuzilishi va ularga texnik xizmat ko'rsatish
jarayonlarini tahlil qilish. Keyingi brsqich rivojlanishlari to'g'risida
ma'lumotlarga ega bo'lish.
Siqilgan gazda ishlaydigan gaz ballonli uskunalar avtomobilni tabiiy
gazdan olinadigan propan-butan yoki metan gazlari bilan motor yonig'isi sifatida
ta'minlash uchun xizmat qiladi. Ayniqsa bu holat hozirgi jahon iqtisodiy
inqirozi sharoitida muhim ahamiyatni kasb etadi. Chunki avtomobilda
benzinning qo'llanilishi uning tannarxi qimmatligi, neft zahiralarining
cheklanganligi, uni qayta ishlash jarayoni murakkabligi va benzinning tarkibiga
inson salomatligi uchun zararli bo'lgan tetraetil qo'rg'oshinning qo'shilganligi va
boshqa shu kabilar izohlanadi.
Darsda muammoni shakllantirishni o'quvchilar ishtirokida tahkidlanadi.
Buning uchun o'quvchilarga quyidagi savollar beriladi:
- Gaz ballonli uskunalar nima uchun xizmat qiladi?
- Tabiiy gazning qo'llanilishi havfli emasmi?
- Gaz avtomobilning zaruriy texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlarini ta'minlab
bera oladimi?
40
- Gaz uskunalarini avtomobilga o'rnatish avtomobilning tannarxiga ta'sir
qilmaydimi?
O'quvchilar keltirilgan savollarga o'zlarining bilim darajalari va hayotda
ko'rgan eshitgan fikrlari orqali javob beradi. O'quvchi javoblarga to'g'ridan-
to'g'ri yondoshmasalarda umumiy holda o'z fikrlariga ega bo'lib ularni keltiradi.
Yoki javobni boshqacharoq ma'noda aytsinlar. O'qituvchi o'quvchilarning
javoblarini va bildirgan barcha fikrlarini tartibga soladi va talabalarga murojaat
qilgan holda quyidagi savollar va fikrlarni keltirishi mumkin:
«Shunday qilib, sizlar qo'yidagilarni aytdingiz…». Agarda o'quvchilar
savollarning javoblarida to'liqlikga erishmagan bo'lsalar, yordamchi savol berib,
oydinlashtirish mumkin. Darsda umumiy muammo qo'yiladi.
Avtomobillarda gaz ballonli uskunalarning qo'llanilishi va uning ishlashi
priinsiplari muammosini hal etish uchun nimalarni aniqlash lozim, savolga taklif
mulohazalar bildirilishi mumkin, ammo muammoning to'liq ifodalanishiga umid
bog'lash kerak emas. O'quvchilar diqqatini jalb etgan holda o'qituvchi
muammoni ifodalab berishi lozim.
Masalan: Siqilgan gazlarda ishlaydigan avtomobillarda qo'llaniladigan
uskunalarning qo'llanilishi, tuzilishi, havfsiz ishlash jarayoni va unga texnik
xizmat ko'rsatishni hal etish uchun qo‘yidagi muammolarni yechish zarur:
- gazdan motor yonilg'isi sifatida foydalanish zaruratlari;
- gaz ballonli uskunalarning avtomobillarda qo'llanilishi imkoniyatlari;
- uskunalarning tuzilishi va uni tashkil etuvchi qismlar, ularning avtomobilda
joylashuvi tartiblari;
- uskunalarning qo'llanilishi texnik-iqtisodiy ahamiyati;
- uskunalarning havfsiz ishlashini ta'minlash jarayonlarining tashkil etilishi;
- uskunalarga texnik xizmat ko'rsatish va ularning standart avtomobillardan
farqlari va shu kabilar.
Birinchi muammoning hal etilishi. Gazdan avtomobil yonilg'isi sifatida
foydalanish zarurati muammosini o'rganishda gazning arzonligi va zahiralari
ko'pligi, benzinga nisbatan ekologik jihatdan toza ekanligi va avtomobillarda
41
qo'llaniilishi uchun maxsus uskunalardan foydalanish zarurligi kabilar
ko'rgazmali qurollar va slaydlar yordamida keltiriladi. Gaz ballonli
uskunalarning qo'llanilishi zarurati va undagi muammolar belgilab olinadi.
Tezkor savollar bilan murojaat qilinadi: Gaz foydalanilagnda detonasiya
bo'ladimi? Hozirgi paytda benzin va gazning tannarxi qancha; Qo'yiladigan
uskuna iqtisodiy jihatdan samara beradimi? Uskunalarning konstruksiyalari
qanday bo'lishi kerak? Uskunalar avtomobilga qanday o'rnatilsa ma'qul bo'ladi?
Ushbu savollarga o‘quvchilarning qo‘yidagi tarzda javob berishlari talab
qilinadi: Metan va propan-butan aralashmalarining benzinga nisbatan arzonligi
va respublikamizda gaz zahiralarining ulkan darajada ekanligi, gazda oktan soni
yuqoriligi va detonasiya sodir bo'lmasligi, gazning benzindan 2-3 barobar
arzonligi, avtomobilning texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlari ta'minlanishlari, benzin
dvigatellariga gaz ballonli uskunalarni qo'yish mumkinligi va ularning ketma ket
ishlashi sharoiti borligi, Uskuna iqtisodiy jihatdan to'liq o'zini qoplashligi,
konstruksiyalarning tuzilishi, uskunaning avtomobillarda qo'llanilishi davr talabi
ekanliklari. Endi uskunalarning avtomobillarga o'rnatilishi va tuzilishlarini,
uskunalarning qanday shaklda tayyorlangan turli variantlarini bevosita
taqqoslash va namoyish etish yо‘li bilan kо‘rib chiqamiz.
Gaz ballonli uskunalarning hozirgi paytda 4 ta avlodi jahonda engil va
yuk va boshqa turdagi ixtisoslashgan avtomobillarda qo'llanilmoqda. Barcha
turdagi avtomobillarda gaz ballonlari avtomobilning havfsiz joyiga o'rnatiladi.
Gaz ballonli uskunalar suyultirilgan va siqilgan gazlarda ishlaydi. Siqilgan
gazlarda ishlaydigan uskunalar suyultirilgan gazda ishlaydigan uskunalarga
nisbatan (asosan gaz balloni) og'ir bo'lganligi uchun yuk avtomobillari va
avtobuslarda keng qo'llaniladi.
Gaz ballonli uskunalar uchun ahamiyatli bo'lgan qismlar - gaz balloni,
multiklapan, yuqori bosimli gaz magistrali, chiqarilgan yonilg'i quyish
qurilmasi; gaz elektromagnit klapan-filtr; reduktor-bo'g'latgich; dozator; gaz-
havo aralashtirgich; benzin elektromagnit klapani; “gaz-benzin” qo'shgich.
42
O‘quvchilar o‘qituvchining topshirig‘i bo‘yicha gaz ballonli uskunaning
soddalashtirilgan sxemasini chizadi. Mazkur sxemada ular chizgan sxema
yordamida qismlarning o'zaro joylashuvlari va ularning ketma ketligi, quvurlar
orqali bog'lanishlarning to'g'riligi aniqlashtirilgandan keyin o‘qituvchi
tomonidan ko‘rsatilgan tizimlar va ularni sxemada yoritilishiga bo'lgan talablar
asoslarida qo‘yib chiqadilar. Uskunaning asosiy qismlaridan biri gaz balloni
hisoblanadi. Uning funksiyasi, materiali, ishlash prinsipi o'rganiladi. Ballondagi
gaz bosimlari va uni to'ldirishdagi qiymatlari tushuntiriladi. Suyultirilgan va
siqilgan gazlar uchun qo'llaniladigan gaz ballonalri ularning bir biridan farqi,
gaz ballonlarining turlari va bajarilishi konstruksiyalari aytilib silindrik va toroid
ballonlarning sxemasi doskada chiziladi.
Keyin multiklapan va uning vazifasi; yuqori bosimli gaz magistrali va
undagi bosim qiymatlari, hamda ularnitayyorlash uchun materiallar; chiqarilgan
yonilg'i quyish qurilmasi, uning joylashuvi va ulanishi joylari; gaz elektromagnit
klapan-filtr va uning vazifasi; reduktor -bo'g'latgichning asosiy funkiyalari va
ishlash prinsiplari; gazni taqsimlab uzatish uchun dozator; gaz—havo
aralashtirgich va uning aralashmani hosil qilish sxemasi; benzin elektromagnit
klapani va uning vazifasi; “gaz-benzin” qo'shgichni ishlatish jarayonlari va shu
kabilar tushuntiriladi.
Endi gaz ballonli uskunalarda va ularning qismlarida sodir bo’ladigan
nosozliklarini aniqlashga tо‘xtalamiz.
Gaz ballonining armaturadan qo'zg'alishi bo'lishi va uni mahkamlab
qotirish, gaz ballon yuqori bosimli reduktoridan gaz chiqishi ehtimolliklari va
uni bartaraf etish usullari, gaz quvurlarida gaz oqimining tiqinlar hosil qilmasligi
uchun filtrlar ishlashi va ularni nazorat qilib turish kapot ostida gaz hidi paydo
bo'lishi va uni aniqlash hamda bartaraf etish usullarini tushintirish lozim.
Mavzuni o'zlashtirishda berilgan muammoni hal etish bo‘yicha
o‘tkazilgan mashg‘ulot gaz ballonli uskunalar tizimiga amaliy yondashish uning
tuzilishi va unda uchraydigan nosozliklarni aniqlash va ularni bartaraf etish bilan
tugallanadi.
43
Olingan natijani tahlil qilish. Avtomobillarda gaz ballonli uskunalarning
qo'llanilishi, ularning tuzilishi va ishlash prinsiplari, uskunalarga texnik xizmat
ko'rsatishga zaruriy va murakkab ishlar nuqtai nazaridan qaramoq lozim.
Talaba uskunalarning qo'llanilishi, uning tarkibiy qismlari, ishlash prinsipi,
sodir bo'ldaigan nosozliklar, doimiy nazorat qilib turiladigan ishlar, tizimda
uchraydigan nosozliklar va ularni bartaraf etish usullarini bilishi lozim.
Mana shu barcha masalalar yuzasidan qo‘yidagi tarzda muammoli vaziyatlar
tuzish mumkin:
1. Yengil avtomobillarga metanli gazballonli uskunalarni qo'yish
mumkin lekin ular suyuqlikda ishlaydigan uskunalarga nisbatan ohirroq. Siz
nima deb o‘ylaysiz? Bu turdagi uskunalar qaysi engil avtomobillarga o'rnatish
mumkin? Barcha turdagi engil avtomobillarga o'rnatish uchun nima ishlarni
amalga oshirish kerak? Sizning fikringiz? Fikringizni to'laroq bayon eting?
2. Jahon iqtisodiy inqirozi davrida avtomobillarda gaz ballonli
uskunalarning qo'llanilishi qanday samaralar beradi? Bu haqda sizning fikringiz
qanday? Respublikamizdagi buborada amalga oshirilayotgan ishlarga izoh
bering? Fikrlaringizni to'ldiring? Yana qanday qo'shimchalar qilishingiz
mumkin? Sizning shaxsiy fikringiz?
3. Yengil avtomobillarda gaz ballonli uskunalardan foydalanishda qanday
havflar yuzaga kelish mumkin ularning oldini olish usullari mavjudmi? Uskuna
ishonchli ishlashini ta'minlashning ta'minlashni ayting? Fikringizni
oydinlashtiring? Yana qanday qo'shimcha fikrlaringiz bor?
4. Gaz ballonli uskunalarning keying avlodlarini yaratish ko'zda
tuilganmi? Agar ko'zda tutilgan bo'lsa qaysi jihatlarga e'tibor beriladi. Gaz
balloni massasini engillashtirshi mumkinmi? U holda qanday materiallardan
foydalanish mumkin? Uskuna qismlarini yanada soddalashtirish imkoniyatlari
majudmi? Fikringizni misollar orqali yoriting?
Radiatorga kelib tushgan suyuqlikni sovishi qiyinlasha boshladi. Buni shamol
parragining buzuqligi oqibati desa bо‘ladimi ?
44
Endi shunday axborotga ega bо‘lgan holda о‘quvchilarni keng jalb qilib,
berilgan izlanish vaziyatlarini hal etishga о‘tamiz. Shundan keyin darsda
qо‘yilgan asosiy muammolar hal etildi deb hisoblasa bо‘ladi.
О‘quvchilarning о‘quv jarayoniga tadqiqotlar usulini, muammoli va
dasturlashtirilgan ta’lim berishni, о‘quvchilar yakka tartibda ishlashini turli
kо‘rinishlarini keng tadbiq etishga asoslangan aktiv mustaqil faoliyat jarayonida
egallagan bilimlari eng chuqur va mustahkam hisoblanadi.
O'quvchi mavzuni o'zlashtirish orqali uning xalq xo'jaligidagi ahamiyati,
kelajakda amalga oshirilish zarur bo'lgan asosiy muammolar, hamda
uskunalarning ishonchli ishlashini ta'minlab beruvi omillar to'g'risida tushuncha
va bilimlarga ega bo'ladi.
Muamoli vaziyatni keltirib chiqarish va hal etishda o'qituvchi asosiy vazifani
bajaradi. O'quvchining shaxsiy fikrlari, guruhning fikri va olgan tushunchalarini
to'g'ribaholab boradi va bu haqda o'quvchilarga etkazib turadi. Bilimlarni nazorat
qilishda “Blis-so'rov”, insert jadvali, pinborl metodi va boshqa bir qancha
usullardan foydalanish mumkin.
Mavzuni o'zlashtirishda qo'llanilgan barcha muammoli metodlarning natijasida
o'quvchining mazkur mavzu bo'yicha nazariybilimlari va amaliy ko'nikmalari bilan
birqatorda ilmiy soviyasi va gaz ballonli uskunalar to'g'risida ilmiy
dunyoqarashlari shakllanadi.
Ayniqsa hozirgi jahon iqtisodiy inqirozi davrida ishlab chiqarishni
modernizasiya qilish inqirozga sarshi tadbirlardan biri ekanligi avtomobillarning
arzon gaz yonilqisi ilan ta'minlashda gaz ballonli uskunalarning o'rni katta
ekanligini tushunib oladilar.
45
2.4-§ “Muammoli ta’lim metodi asosida ”Siqilgan gazda ishlaydigan gaz
ballonli uskunalar” mavzusini o‘qitish bo'yicha 2coatlik dars ishlanmasi
Siqilgan gazda ishlaydigan gaz ballonli uskunalar
[ Darsning ta'limiy maqsadi: O’quvchilarga Avtomobillarda qo'llaniladigan gaz
ballonli uskunalarning qo'llanilish zarurati, ularni o'rnatish, tuzilishi va ishlash
prinsipi, hamda unga TXK ga doir tushunchalar berish.
[ Darsning tarbiyaviy maqsadi: O’quvchilarda gaz ballonli uskunalarning
hozirgi jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi davrida avtomobillarda tejamkor va
arzon yonilg'i materiallarini qo'llash, uning uchun zarur bo'lgan qo'shimcha gaz
ballonli uskunalarni avtomobillarga o'rnatish va ularga xizmat ko'rsatish to'g'risida
tusunchalar hosil qilish.
[ Darsning rivojlantiruvchi maqsadi: O’quvchilarda tabiiy gazning hossalari va
motor yonilg'isi sifatida qo'llanilishi imkoniyatlari, ularning hossalari, motor
yonilg'isi sifatida cho'llanilishida zaruriy uskunalarning o'rni hamda ukunalarni
takomillashtirish bo'yicha nazariy va amaliy tushunchalarini boyitish, fikrlash
qobiliyatlarini rivojlantirish.
Darsning jihozi: Uslubiy ko’rsatmalar, “Gaz ballonli uskunalarning
o'rnatilishi va tuzilishi” to'g'risida ko'rgazmali qurollar va slaydlar, ta'minlash
tizimi sxemalari va ko’rgazmalar.
Darsda foydalaniladigan tеxnologiya: Muammoli ta'lim tеxnologiyasi
(kichik guruhlarda ishlash mеtodi).
Asosiy tushunchalar va tayanch bilimlar: tabiiy gaz, siqilgan va
suyultirilgan gazlar, gaz ballonli uskuna, po'lat quvur, reduktr, dozator,
elektromagnit klapan, lambda zond, gaz ballonlari, “gaz-havo” qo'shgich.
Darsning borishi:
I. Tashkiliy qism. O'qituvchi darsni olib borish uchun zaruriy o'quv va
tarqatma materiallarni tayyorlaydi, o'quvchilarga taqsimlaydi, o'quvchilarning
darsga qatnashuvini yuqlama qiladi.
46
II. O’tgan mavzuni savol-topshiriqlari yordamida so’rab olish
va o’quvchilarni baholash. O'qituvchi o'quvchilvrga tezkor-so'rov savollari
bilan murojaat qiladi:
- Gaz ballonli uskunalar nima uchun xizmat qiladi?
- Tabiiy gazning qo'llanilishi havfli emasmi?
- Gaz avtomobilning zaruriy texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlarini ta'minlab
bera oladimi?
- Gaz uskunalarini avtomobilga o'rnatish avtomobilning tannarxiga ta'sir
qilmaydimi?
O'quvchilarning bergan javoblari baholanadi va ularga e'lon qilinadi, zaruriy
hollarda javoblar to'ldirilib, yang mavzuga bog'laydi va yangi mavzuga o'tadi.
III. O’quvchilarni dars mavzusi, maqsadi, borishi bilan tanishtirish va
ularning faoliyatini o’quv topshiriqlarini bajarishga yo’llash.
IV. Yangi mavzuni o’rganish:
a) o’quvchilarni kichik guruhlarga ajratish va ularga savol-topshiriqlarini
tarqatish, darsning didaktik maqsadi bilan tanishtirish.
b) o’quvchilarning faoliyatini kichik guruh topshiriqlarini mustaqil
bajarishga yo’llash.
Sinf o’quvchilari 4 ta tеng sonli kichik guruhlarga ajratiladi va ularga
o’quvchilar faoliyatini aniqlovchi bir nеchta muammoli quyidagicha savollar
yozilgan kartochkalar tarqatiladi:
1-guruh uchun topshiriq:
Gaz ballonli uskunalarning avlodlari, ularning o'zaro farqlari va
avtomobillarga o'rnatilishi ketma ketliklarini keltiring?
2-guruh uchun topshiriq:
Gaz ballonli uskunalarning vazifasi, tuzilishi va ularni tashkil etuvchi
elementlar funksiyalarini yoriting?
3-guruh uchun topshiriq:
47
Gaz ballonli uskunalarda yonilg’I bilan ta’minlash tizimi qanday amalga
oshiriladi?
4-guruh uchun topshiriq:
Gaz ballonli uskunalarga texnik xizmat ko'rsatish xususiyatlarini yoriting?
Har bir muammoli savolga o’quvchilar guruhi o’z fikrlarini aytadi va
o’qituvchi umumlashtirib qaysi guruh yaxshi ma'lumot berganligini baholab
boradi. Dars oxirida o’qituvchi o’quvchilarning fikrlarini to’ldiradi va
o'quvchilarning mavzu bo'yicha o'zlashtirgan ballarini e'lon qiladi.
V. O’quvchilarning bilimini tеst savol-topshiriqlari yordamida aniqlash
va ularni baholash
Nazorat savollari
1. Gaz ballonlari qanday materiallardan tayyorlanadi?
A) konstruksion po'latlardan; В) uglerodli po'latlardan; С) legirlangan po'latlardan;
D) A va V javoblar to'g'ri.
2. Avtomobillarda asosan necha bosqichli gaz reduktorlari qo'llaniladi?
A) 1 bosqichli; В) 2 bosqichli; С) 3 bosqichli; D) 4 bosqichli.
3. Keltirilgan qaysi element ballon bo'g'ziga o'rnatiladi?
A) dozator; В) elektromagnit gaz klapani; С) multiklapan; D) lambda zond.
4. Ballonni gaz bilan to'ldirish uning to'liq hajmining necha foizini tashkil etadi?
A) 60% ini; V) 80% ini; S) 90% ini; 100% ini.
5. Yonilg'i bilan havo o'rtasidagi nisbatlarni ko'rsating?
A) benzin va havo uchun 1:14,7; В) propan-butan va havo uchun 1:16,1; С) gaz va
havo uchun 1:17,2; D) barcha javoblar to'g'ri.
VI. Yangi mavzuni qayta ishlash, xulosalash va yakunlash.
VI. Uyga vazifa bеrish.
48
III-BOB. MEHNAT MUHOFAZASI QISMI
3.1-§. O'quv ustaxonalarida mehnat muhofazasi
Kollej o'quv ustaxonalarida o'quvchilarning berilgan ishlab chiqarish
topshiriqlarini bajarish jarayonida shikastlanish va boshqa turli kasalliklarini oldini
olish davlat miqyosidagi ijtimoiy-iqtisodiy maslalardan biri hisoblanadi.
Kollej o'quv ustaxonalarida ta'mirlash ishlarini bajarishda turli xil omillar
ta'sirida jarohatlanish hollari ro'y beradi. Bu kabi xavfli omillarni yuzaga kelishi
texnologik jarayonning xarakteriga, ish jihozlarining konstruksiyasiga, mehnatni
tashkillashtirish darajasiga va shu kabi bir qancha omillarga bog'liq bo'ladi.
Ustaxonalarda mehnat muxofazasi tadbirlarining o'z vaqtida uzluksiz amalga
oshirilib borilishi, sog'lom va xavfsiz mehnat sharoitini yaratishga, ish
unumdorligini oshirishga va natijada ishlab chiqarish mahsulot miqdorini
ko'payishiga erishiladi.
Ustaxonada yuz beradigan har qanday baxtsiz hodisaga o'qituvchi, ustaxona
o'quv ustasi va texnika xavfsizligi bo'yicha mas'ul shaxs bevosita javobgar
hisoblanadilar. Ustaxonalarda qonun asosida mehnatni muhofaza etish masalalarini
hal qilish maqsadida, har yili o'quv ustasi mehnat muhofazasi bo'yicha tadbirlar
rejasini ishlab chiqib tasdiqlaydi va rejaga muvofiq tadbirlarni amalga oshiradi.
Kollej ustaxonalari ta'mirlash bo'limlarida mehnatni muhofaza qilishga
qaratilgan chora-tadbirlarga quyidagilar e'tiborga olinishi lozim:
- mehnat sharoitini umumiy yaxshilash chora tadbirlari. Bunga mehnatni
muhofaza qilish masalalarini yorituvchi ko'rgazmali xonalar, burchaklar tashkil
qilish, ish joylarini unumli yoritish va himoya to'sinlari bilan ta'minlash, maxsus
echinish, yuvinish, kir yuvish, kimyoviy tozalash xonalarini tashkil etish kiradi;
- baxtsiz hodisalarning oldini olish chora-tadbirlari. Bularga zaharli va engil
alangalanuvchi suyuqliklarni saqlash jarayonlarini mexanizasiyalashtirish, himoya
moslamalari, to'siqlar, avtomatik himoya vositalari, signal moslamalari,
boshqarish asboblarini va yong'inga qarshi shitlarni o'rnatish kabilar kiradi;
49
- ustaxonada kasb kasalliklari oldini olish chora-tadbirlari. Unga o'quvlarni
zararlar ta'siridan himoyalovchi shaxsiy himoya vositalari, xonalarni sun'iy
shamollatib turish moslamalarini o'rnatish hamda ishlab turgan moslamalarni o'z
vaqtida ta'mirlash, havo tarkibini tekshirish hamda nazorat o'rnatish uchun asbob-
uskunalar o'rnatish kabilar kiradi.
O'quv ustaxonalarida mehnatni muhofaza qilish bo'yicha maxsus
jihozlangan xonalarni tashkil etish va vaqti-vaqti bilan bu xonalarda targ'ibot
ishlari olib borilishi maqsadga muvofiq.
O'quvchilarining berilgan topshiriqlarni bajarishida ularga texnika xavfsizligi
bo'yicha o'z vaqtida joriy yo'riqnomalarni berib borish. O'quv ustaxonalarida
o'quvchilarga topshiriqlar bajarishda belgilangan muddatlarda texnika xavfsizligi
qoidalariga rioya qilishlarini nazorat qilib borishni yo'lga qo'yish lozim. Ish joyida
yo'riqlantiruv usta yoki sardor tomonidan o'tkaziladi. Bunda o'quvchi bajaradigan
vazifasi, ish joyi xususida texnika xavfsizligi yo'rig'i bilan tanishadi.
Yo'riqlantiruvdan o'tgan o'quvchi doimiy nazoratda ish bajaradi. Yo'riqlantiruvdan
o'tmagan o'quvchilar mashg'ulotga qatnashishga yo'l qo'yilmaydi.
50
3.2-§. Gaz ballonli uskunalarga texnik xizmat ko'rsatishda mehnat havfsizligi
Gaz ballonli uskunalar o'rnatilagan avtomobillarning Gaz ballonli uskunalar
bilan jihozlangan avtomobillarga texnik xizmat ko'rsatishning o'ziga xos
xususiyatlari quyidagilardan iborat:
– avtomobil yoki uni tashkil etuvchi qismlarga issiqlayin ta'sir etish usullari
qo'llanilsa, masalan, payvandlash ishlari bilan bog'liq ochiq olovli ishlar, quritish
kameralarida avtomobilni quritish va shu kabilar, quyidagi ishlar bajariladi:
1) gaz ballonidan gazlar chiqarilib yuboriladi;
2) dvigatel va gaz jihozlari qismlarida qogan qoldiq gazlar chiqarib tashlanadi;
3) ballonlar neytral gaz (asosan azot bilan) bilan shamollatiladi;
4) barcha jumraklar yopiladi;
5) ta'mirlash ishlari tugatilgandan so'ng gaz asboblari to'liq tekshirilib chiqiladi.
– avtomobil elektr jihozlarini ta'mirlash va ularga texnik ko'rsatish ishlarini
bajarishda quyidagishlar bajariladi:
1) ballondagi barcha jumraklar yopiladi;
2) dvigateldagi qoldiq gazlar chiqariladi;
3) kapot i yuklar solinadigan orqa qism qopqog'i ochilib gaz hidi bo'lmasligiga
erishiladi.
Ta'mirlash va texnik xizmat ko'rsatish uchun ishlaydigan ishchilar maxsus
texnik havfsizligi bilan tanishgandan so'ngina ishlashga ruxsat etiladi.
Gaz ballonli uskunalarga xizmat qilayotganda albatta maxsus e'lon
varaqalari tablichkalari osib qo'yiladi. Yondirish tizimi albatta ajratib qo'yilishi
kerak. Ta'minlash tizimining qismlari avtomobildan ajratilgan holda maxsus
ventilasiya bilan jihozlangan ish o'rinlarida amalga oshiriladi.
Dvigatelni o't oldirishni asosan starterda, faqat ayrim hollardagina yurgizish
dastasi yordamida amalga oshirish lozim. Qo'l panjalari shikastlanishining oldini
olish maqsadida dastani shunday ushlash lozimki, bunda o'ng qo'lning hamma
panjalari dastaning bir tomonida joylashsin. Tirsakli valni aylantirish faqat pastdan
yuqoriga tomon amalga oshiriladi, aylana bo'yicha aylantirish esa ta'qiqlanadi.
51
Gazning sizib chiqishi kuzatilgan holatlarda dvigatelni o't oldirish
taqiqlanadi. Ishlayotgan dvigatelda rostlash ishlarini o'tkazish uchun, ishlatilgan
gazlarni so'rib oladigan qilib jihozlangan maxsus post ajratilishi lozim. Gaz
ballonli avtomobillardagi gaz jihozining uzellarida va quvurlarida bosim ostidagi
gaz mavjud bo'lsa, u holda uning detallarini qotirish va boshqa ta'mirlash ishlarini
bajarish ham ta'qiqlanadi.
Avtomobillarga texnik xizmat ko'rsatish va ta'mirlash xonalarida yonilg'idan
yoki moylash materiallaridan bo'shagan idishlarni qoldirish ta'qiqlanadi. To'kilgan
yonilg'i yoki moyni tezlik bilan qum yoki to'pondan foydalanib tozalash lozim. Ish
tugagandan so'ng ishlatilgan artish materiallarini yig'ib maxsus idishga solish
kerak. Avtomobildan echib olingan ta'minlash tizimi uskunalariga texnik xizmat
ko'rsatish va ta'mirlash ishlari sexda (ustaxonada) bajariladi. Ta'minlash tizimi
detallari yuviladigan vannada, asboblarni qismlarga ajratish-yig'ish, rostlash va
tekshirishga mo'ljallangan verstaklarda hamda charxlash dastgohida shamollatish-
so'rg'ichlari bo'lishi lozim.
Detallarni kavsharlash va qalaylashdan avvalgi tozalash ishlarini mahalliy
shamollatgichlarga ega bo'lgan ishchi o'rinlarida bajarish lozim. Yonilg'i baklarini
va yonuvchi suyuqliklardan bo'shagan idishlarni ta'mirlashdan avval issiq suv bilan
yuvish, issiq bug' bilan bug'lash va kaustik sodada yuvish hamda issiq havo bilan
quritish lozim. Kavsharlash va payvandlash ishlarini tiqinlar ochilgan holatda
bajarish kerak. Alangalanish o't o'chirgich, qum yoki to'zitilgan suv oqimida
o'chiriladi. Gazli ballonlardagi bosim oshib ketmasligi uchun ular ustidan sovuq
suv quyib turiladi.
Tizimda hosil bo'lgan gidratlarni ketgazish uchun issiq suvdan yoki suv
bo'g'idan foydalanish mumkin. Ochiq alangalanadigan usullardan foydalanish
qatiyan man qilinadi.
52
3.3-§ Atrof muhitning kishi salomatligiga ta'siri
O'zbekiston Respublikasi sog'liqni saqlash tashkiloti nizomida salomatlik
«to'la jismoniy, ruhiy va ijtimoiy farovonlik holati» tarzida ta'riflanadi. Salomatlik-
yuqori ijtimoiy faollik, mehnatni o'zlashtirish va uning samaradorligini oshirish,
ijtimoiy munosabatlarni takomillashtirishning muhim asosi hisoblanadi. Salomatlik
har bir inson baxt saodati, to'laqonli ijtimoiy foydali faoliyatning zaminida yotadi.
Haqiqatdan ham, salomatlik borasida g'amho'rlik qilish yuksak ijtimoiy
qadriyatlardan biridir. Salomatliksiz inson ham, jamiyat ham o'z maqsadlariga
erisha olmaydi. Mamlakatimizda salomatlik-yuqori ijtimoiy faollik, mehnatni
o'zlashtirish va uning samaradorligini oshirish, ijtimoiy munosabatlarni
takomillashtirishning muhim asosi hisoblanadi. Salomatlik har bir inson baxt
saodati, to'laqonli ijtimoiy foydali faoliyatning zaminida yotadi. Haqiqatdan ham,
salomatlik borasida g'amho'rlik qilish yuksak ijtimoiy qadriyatlardan biridir.
Salomatliksiz inson ham, jamiyat ham o'z maqsadlariga erisha olmaydi.
Mamlakatimiz ishlab chiqarish sanoat – korxonalari atrof-muhitining
muhofazasi bo'yicha ishlab chiqiladigan chora-tadbirlar rejasiga quyidagilar
kiritilishiga alohida e'tibor qaratish lozim.
1. Sanoat-korxonalari ishchilarida ekologik ong va ekologik madaniyatni
shakllantirish borasida yo'riqnamalarni tashkil etish.
2. Chiqitsiz ishlab chiqarish, ekologik sof texnologiya yaratish, havo va
oqova suvlarni tozalash, erni rekultivasiya qilish (sun'iy yaratish), tuproq
maxsuldorligini oshirish maqsadida yo'lga qo'yiladigan meliorasiya ishlarini
kengaytirib borish.
3. Atrof – muhit o'simlik va hayvonot olamini himoya qilish bo'yicha
tadbirlar rejasini ishlab chiqish va hokazo.
4. Korxonada mavjud turli kimyoviy preparatlarning mutagen faolligini
aniqlash, irsiy kasalliklarni davolash usullarini ishlab chiqish.
Tabiatni asrash, ekologik muammolarga kompleks yondoshish, tabiat
boyliklariga g'amxo'rona munosabatda bo'lish va tabiatdan foydalanish amaliyotiga
53
ilmiy yutuqlarni tadbiq etish g'oyasi u yoqi bu shakllarda rivojlanib, hayotda o'z
shaklini topgan.
Havoni ifloslantiruvchi moddalar ustaxonaning temirchilik, dvigatellarni
ta'mirlash va chiniqtirish hamda payvandlash bo'limlaridan chiqadi.Bu
bo'limlardan atmosferaga oltingugurt, azot, uglerodli birikmalar ajralib chiqadi.
Kollej o'quv ustaxonalarida suvlarni ifloslanishi ta'mirlashdan oldin detallar
sirtlarini yuvib tozalash, texnikalarni bo'laklash, ta'mirlash va yig'ish ishlarida sodir
bo'ladi. Bunda suvlar asosan, yonilg'i-moylash materiallari, mexanik qo'shimchalar
(metall qirindilari) bilan ifloslanadi. Ayni paytda ustaxonalarda ishlatiladigan
suvlardan atigi bir marta foydalaniladi. Bu suvlarni qayta ishlatish uchun suv
tozalash reaktorlaridan foydalanish lozim bo'ladi. Ma'lumki bitta texnikani yuvib
tozalash uchun 800…900 litr suv sarflanadi. Buni kamaytirish uchun yangi tipdagi
mexanizasiyalashgan, tejamkor va yuqori unumli yuvish mashinalaridan
foydalanish tavsiya etiladi. Bundan tashqari ustaxonani suv bilan ta'minlash tizimi
texnik jihatdan soz bo'lishi lozim.
O'quv ustaxonasi xududida tuproqni neft mahsulotlari bilan ifloslanishining
oldini olish maqsadida quyidagilarni amalga oshirishni tavsiya etiladi:
- ishlatishga yaroqsiz barcha yonilg'i moylashmateriallarini regenerasiyalash
va qayta ishlatish;
- yonilg'i–moylash materiallarini avtomatik dozirovkalash qurilmalari bilan
jihozlangan er osti idishlarida saqlash;
- ustaxonadan oqib chiqadigan suvlarni filtrlar orqali o'tkazib, neft
mahsulotlaridan tozalash.
Bulardan tashqari, atrof-muhit muxofazasini yaxshilash uchun o'quvchilar va
ishchilar orasida o'quv-tarbiya ishlarini olib borish, tabiatni asrash bo'yicha
ekologik bilimlarini davr talabalariga mos ravishda oshirib borish muhim
ahamiyatga ega.
Avtomobillarda gaz ballonli uskunalarning qo'llanilish ayniqsa benzinning
tarkibida uning oktan sonini oshirish uchun qo'llaniladigan tetretil qo'rg'oshinning
54
bo'lishi bilan ham tavsiflanadi. Yongan gazlar tarkibida qo'rg'oshinning bo'lishi
kishilar sog'ligiga keskin ta'sir qiladi. Bu holat shaharlarda ayniqsa seziladi.
Tetraetilqo'rg'oshinning qo'llanilish butun jahon sog'likni saqlash qumitasi
tomonidan ham taqiqlanib qo'yilgan. Motor yonilg'isi sifatida suyultirilgan yoki
siqilgan gazning qo'llanilishi bu holatga to'liq barham beradi. Ya'ni gazdan
foydalanilganda hech qanday qo'rg'oshin yoki uning birikmalari hosil bo'lmaydi.
Shuningdek СO va NOx birikmalarining ham hosil bo'lish darajasi
benzindan foydalanilganga nisbatan 2-3 barobar kamdir.
55
XULOSA
KHK da о‘quv – tarbiya jarayonini takomillashtirish, ta’lim jarayonida yangi
zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalarni qо‘llash orqali mutaxassis
kadrlar tayyorlash sifatini yaxshilash vazifasi qо‘yildi.
Bu vazifani hal qilish uchun BMI da: 1. Gaz yonilg'ilari turlari va gazning
benzindan ustunliklari vazifasi, turlari va ishlashi uning nosozliklarini
aniqlashning ilmiy nazariy asoslari, texnika – texnologik jarayonlar atroflicha
о‘rganildi, tahlil qilindi.
1. Gaz ballonli uskunalar bilan jihozlangan avtomobillarga texnik xizmat
ko'rsatish ishlarini tashkil etish o’rganildi.
2. Tanlab olingan о‘quv mtayeriali pedagogik, psixologik jihatdan tahlil
qilinib, uni KHK da о‘qitish metodikasi ishlab chiqildi.
3. Kasb-hunar kollejlarida maxsus fanlarni o’qitishda zamonaviy
metodlaridan foydalanish ko’rib chiqiladi.
4. KHK da "Siqilgan gazda ishlaydigan gaz ballonli uskunalar" mavzusini
о‘qitishda qо‘llanilgan “Muammoli ta’lim” metodi va ulardan foydalanish usullari
ishlab chiqildi.
5. Tadqiqot natijasida ishlab chiqilgan usullar KHK da ta’lim jarayonida
sinab kо‘rildi va shunga asosan metodik tavsiyalar tayyorlandi.
“Muammoli ta’lim” metodi asosida KHK da "Siqilgan gazda ishlaydigan
gaz ballonli uskunalar" mavzusini о‘qitish texnologiyasi bо‘yicha ishlab chiqilgan
tavsiyalar KHK da maxsus fan о‘qituvchilari, о‘quv ustalariga amaliy yordam
beradi va ta’lim samaradorligini oshirishga xizmat qiladi deb hisoblayman.
56
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. O‘zbekiston Respublikasi Qonunlari, Prezident farmonlari va qarorlari,
boshqa huquqiy hujjatlar.
1.1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: «O‘zbekiston», 2005.
1.2. O‘zbekiston Respublikasining ”Ta’lim to‘g‘risida”gi qonuni. –T.
”O‘zbekiston” 1997 yil 29 avgust.
1.3.O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi qonuni. Oliy ta’lim.
Me’yoriy hujjatlar to‘plami. T.: «Sharq», 2001.
1.4. O‘zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to‘g‘risida»gi
qonun. Oliy ta’lim. Me’yoriy hujjatalr to‘plami.
1.5. Oliy ta’lim. Me’yoriy hujjatalr to‘plami. T.: «Sharq», 2001.
II.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmon va Qarorlari.
1.«Axborot texnologiyalari sohasida kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish
to‘g‘risida» O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Qarori. //Xalq so‘zi gazetasi,
2011, 3-iyun.
III.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari.
3.1. Karimov I.A. «O‘zbekiston buyuk kelajak sari». T.: «O‘zbekiston», 1998.
3.2. Karimov I.A. «O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda». Birinchi chaqiriq
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining o‘n to‘rtinchi sessiyasidagi ma’ruzasi.
1999 yil 14 aprel. T.: O‘zbekiston.
3.3. Karimov I.A. «Barkamol avlod orzusi». T.: «Sharq», 1999.
3.4 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni
2013 yil ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2014-yilga mo‘ljallangan
iqtisodiy dasturning eng muhim ustivor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar
Mahkamasidagi ma’ro‘zasi. Xalq so‘zi gazetasi, 2014 yil 19-yanvar.
IV. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi Qarorlari.
4.1. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2013 yilda respublikani
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2014 yilgi iqtisodiy dasturning asosiy
ustivor vaziflariga bag‘ishlangan majlisi bo‘lib o‘tdi. Majlisda O‘zbekiston
57
Respublikasi Prezidenti Islom Karimov ma’ruzasi. // Xalq so‘zi. 2014 yil 19
yanvar, №13 soni.
4.2.«O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi tizimi uchun darsliklar va o‘quv
adabiyotining yangi avlodini yaratish to‘g‘risida» O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 16 avgustdagi 341-sonli Qarori.
4.3.«2010 yilgacha bo‘lgan davrda o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi tizimi pedagog
va muhandis pedagog kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning
malakasini oshirish dasturi» O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
2001 yil 4-oktyabrdagi 400-sonli Qarori.
V. Asosiy adabiyotlar.
5.1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning “Mamlakatimizni
modernizatsiya qilish va kuchli fuqorolik jamiyatini barpo etish- ustuvor
maqsadimizdir” hamda “Asosiy vazifamiz- Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz
farovonligini yanada yuksaltirishdir” nomli maruzalarini o‘rganish bo‘yicha
O‘quv-uslubiy majmua. –T.: Iqtisodiyot.- 2010.-340bet.
5.2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning “Amalga oshirayotgan
islohotlarimizni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati qurish – yorug‘
kelajagimizning asosiy omilidir” O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 21
yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasini o‘rganish bo‘yicha
o‘quv-uslubiy qo‘llanma.”Q`qituvchi” Nashriyot – Matbaa Ijodiy Uyi., Toshkent –
2014. 104 bet.
5.3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning “Jahon moliyaviy-
iqtisodiy inqirozi O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etish yo‘llari va choralari”
asarini o‘rganish bo‘yicha o‘quv qo‘llanma: Tuzuvchilar: B.Y. Xodiyev, A.Sh.
Bekmurodov, U.B.G‘afurov, B.K.To‘xliyev.-T.: TDIU, 2009.- 120-bet.
5.4. Azizxo‘jayeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat, T.: 2009.
5.5. Mavlonova A., To‘rayeva O., Xoliqberdiyev K. Pedagogika T.: «O‘qituvchi»,
2011.
5.6. Podlasiy I.P. Pedagogika. Uchebnik. M.: Obrazovaniya. 2009.
5.7. Sayidmurodov N. Yangi pedagogik texnologiyalar. T.: «Moliya», 20
58
5.6. Tojiboyeva D. Iqtisodiyot nazariyasi. T.: «O‘qituvchi», 2009.
5.7. Tojiboyeva D. Iqtisodiyot nazariyasi. T.: «Sharq». 2010.
5.8. Tojiboyeva D. Iqtisodiyot nazariyasi fanidan masala va mashqlar. 1 va 2 qism.
T.: «Iqtisod-moliya». 2007.
5.9.Farberman V.A., Musina R.G., Jumaboyeva F.R. Oliy o‘quv yurtlarida
o‘qitishning zamonaviy usullari.
5.10. Shodmonov Sh.Sh. Alimov R.X., Jo‘rayev T.T. Iqtisodiyot nazariyasi. T.:
“Moliya” 2007.
5.11. Yo‘ldoshev J, Xasanov S. Pedagogik texnologiyalar. O‘quv qo‘llanma -T.:
“Iqtisod-moliya”, 2009. -300 bet.
5.12.Omonov X.T., Xo‘jayev N.X., Madyarova S.A., Eshchonov E.U. Pedagogik
texnologiyalar va pedagogik mahorat. Darslik.-T.׃ Iqtisodiyot moliya. 2009. 97-
bet.
5.13.Hakimova M.F., Xujayev N. Pedagogik texnologiyalar. O‘quv qo‘llanma -
T.: “FAN VA TEXNOLOGIYA”, 2008. – 138 bet.
5.14.Nazizxo‘jayeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat.
Darslik. -T.׃ O‘zbekiston yozuvchilar uyushmasi. 2007. -160 bet.
5.15.Asqarova.O‘. “Pedagogika” - Toshkent : “Fan” 2008 yil 58 bet.
5.16.Azizxodjayeva N.N. Osnovnie tendensii razvitiya visshego pedagogicheskogo
obrazovaniya v O‘zbekistane /Pod red. V.A.Slastenina. - T.: Fan. 2000. –143 s.
5.17. Ziyomuhammedov. B.”Pedagogik texnologiya” Toshkent :”Turon-Iqbol”
2006 yil 88 bet.
5.18. Iskandarov E.A., Suyunov O.J. “Pedagogik texnologiyalar” o‘quv qo‘llanma
Samarqand 2012.
5.19. Suyunov O. J .”Yangi pedagogik texnalogiyalar va pedagogik mahorat”
o‘quv uslubiy qo‘llanma Samarqand-2011.
5.20. Suyunov O. J. “Pedagogik texnologiyalar” Leksiyalar kursi Samarqand-
2010.
5.21.Suyunov O.J.,Shonazarov A.M.” Pedagogik amaliyot “ o‘quv-uslubiy
qo‘llanma.2010 yil.
59
5.22. Kaplan S., Foster R. “Effektivnaya kompaniya.Postroyeniye gibkogo i
innovatsionnogo predpriyatiya” Izd. “Alpina Biznes Buks”.
5.23. R. Mavlonova va boshqalar. Pedagogika. –T.:, O‘qituvchi, 2001 y.
5.24. N. G‘aybullayev va boshqalar. Pedagogika. –T.:, 2000 y.
5.25. O‘.Tolipov, M.Usmonboyeva. Pedagogik texnologiya: nazariya va amaliyot.
–T.:, «Fan», 2005 y.
5.26. Qodirov S.M. Avtomobil va traktor dvigatellari. T.: “О‘qituvchi”. – 1992.
5.27. Mamatov X. «Avtomobillar». Toshkent «Uzbekiston» - 1995.
5.28. Borovskiy Y.I. va boshqalar «Avtomobillarning tuzilishi, texnik xizmat
kо‘rsatish va ta’mirlash». Toshkent «Talkin» - 2008
VI. Davriy nashrlar, statistik to‘plamlar va hisobatlar.
6.1. Iqtisodiyot va ta’lim. Jurnal. 2010. 1-3 sonlar.
6.2. Xalq ta’limi. Jurnal. 2009-2010 y. 2-5 sonlar.
6.3. O‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi muassasalarining pedagog va muhandis
pedagog kadrlar bilan taminlashning 2010 yilgacha bo‘lgan sisatistikasi. Kasb
mahorati axboratnomasi. –T.: 2009.
6.4. Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining 2009-2010 yildagi malumotlari.
VII Internet saytlari
7.1. http://www.referat.ru/;
7.2. http://www.ust.lg.ua/news/
7.3. http:// ru - server dlya avtolyubiteley.
7.4. http://ru – Vsyo ob avtomobilyax.
7.5. http:// ru – Zapchasti dlya tvoyego avto.
|
