Sun’iy yoritish manbalari

Viloyat «Paxtasanoatsotish» birlashmalarining rahbariyati, paxta tozalash zavodlarining direktorlari, tayyorlov punktlarining mudirlari va katta klassifikatorlar paxta tayyorlash maskanlarida qabul qilingan paxtaning to’liq saqlanishi hamda undan standart paxta tolasi ishlab chiqarish uchun shaxsan javob beradilar.

Paxta qayta ishlashdan oldin g’aramlarga, ayvonlarga yoki usti yopiq binolarga joylanadi. Omborlar, ayvonlar va g’aram maydonla-rini qurish loyixa tashkilotlarining texnik hujjatlari asosida olib boriladi.

Paxta joylanadigan g’aram maydonlari er yuzidan 40 sm baland-likda qattiq to’shama (asfalt, beton yoki somon loy) bilan qoplanishi kerak. G’aram maydonchasining o’lchami 25 m X 14 m bo’lib, yomg’ir suvlarini oqib ketishi uchun o’rta yuzasini 5—7 sm ga ko’tarish zarur. G’aram maydonchasining o’rtasida tunnel qazish vaqtida to’g’ri yo’nalishni belgilash uchun bo’ylanma tilimi chizib ko’rsatiladi. Boshqa o’lchamdagi g’aram maydonchalari qurilishi tavsiya yetilmaydi [4].

Paxtani maydonchalarda g’aramlash faqat havo quruq paytida olib boriladi, yomg’ir yoqqanda esa g’aramlash man etiladi. G’aramra to’kilgan paxta maydonning hamma joyiga bir tekis va qalinlikda joylashtirishi lozim.

Namligi 20 foizdan ortiq paxta quritish-tozalash sexi yonida joylanadi, chunki u zudlik bilan kuritilishi va qayta ishlanishi lozim. Namligi 14 foizgacha bo’lgan paxtani tozalash sexi mintaqasida, 14 foizdan ortiq bo’lganini esa quritish-tozalash sexi mintaqasida joylash kerak. Paxta g’aramining shakllanishi va cho’kishidan so’ng, uning yon hamda burchak tomonlari terib tekislanadi.

Paxtani g’aramlash vaqtida uning g’aram maydonchasining yuzasida bir tekisda joylanishiga va zich shibbalanishiga e’tibor berish kerak. G’aramning zichlanadigan chekkalari doimo g’aramning o’rta sathidan pastroq bo’lishi lozim.

Quyidagi hollarda g’aramlar mustahkamligi yetarli darajada bulmaydi va ular qulaydi:

- paxtaning pastki va keyingi qatlamlari yetarli darajada shibbalanmasa;

- g’aram burchaklari noto’g’ri joylansa va yetarli darajada shibbalanmasa;

- g’aramning butun yuzasi emas, balki oralari o’zaro yaxshi bog’lanmagan kismlar bo’yicha joylansa;

- bir kecha-kunduz davomida g’aramlangan paxtaning miqdori ruxsat etilgan me’yoridan 60—65 tonnadan oshirib yuborilsa.

Paxta g’aramlanganda uning balandligi 2,0—2,5 m bo’lgan gumbazsimon qalpoq bilan shunday yakunlanadiki, qalpoqning bosh qismi ikki tomonlama nishabni yopish uchun g’aramning o’rtasidan ko’ndalangiga o’tishi lozim.

Paxta g’aramlangandan so’ng asta-sekin cho’kadi va 10—15 kundan keyin balandligi 1—1,5 m pasayadi. Ochiq maydonlarda saqlanadigan paxtani yopish uchun 8,5X7 m o’lchamli brezent qo’llaniladi. G’aramlarda saqlanadigan urug’lik paxta yangi yoki birinchi toifali brezentlar bilan yopilishi kerak. G’aramlarda bitta brezent o’rta hisobda 30 tonna paxtani yopishi kerak. G’aramlarni ortiqcha brezentlar bilan yopish man etiladi.

Namligi me’yorda bo’lgan paxta g’aramiga 8—10 kun, ortiqcha namlikdagi g’aramga esa 3—5 kundan keyin uzunasiga bitta tunnel ochish lozim. Tunnel qaziydigan mashinalardan foydalanilgan holda g’aram shakllanishi yakunlangandan so’ng, ertasiga tunnel qazilib, shamollatgich o’rnatilishi mumkin.

O’rtacha namligi 9—10 foizdan ortiq bo’lmagan I va II navlarni 1 va 2-sinfli, namligi 11—13 foizni tashkil etadigan III, V navlarni barcha sinflaridagi saqlanayotgan paxta to’dasining harorati 5 kunda 1 marta, namligi yuqori bo’lgan paxta to’dalarining harorati esa xar 3 kunda o’lchanadi [6].

Havo iliq paytlarda (sentyabr, oktyabr) tayyorlangan paxtaning harorati 35°S dan yuqori bo’lmay, 2—3 kun ichida o’zgarmasa, u holda harorat me’yoriy hisoblanadi.

Saqlanadigan paxta to’dalarida paxtani harorati birinchi o’lchovda ko’rsatilgan haroratdan yuqori bo’lsa yoki ma’lum bir nuqtalarda dastlabki o’lchovdan so’ng 2°S—3°S ga ko’tarilsa, g’aramlardan nam havoni so’rish va paxta haroratini majburiy ravishda sovitish bo’yicha zudlik bilan chora ko’rish kerak. Havoni so’rish tunnel orqali olib boriladi. Tunnel qazuvchi mashina yordamida yoki qo’l bilan g’aramning uzunligi bo’yicha g’aram joylashganda va kerakli darajada cho’kkandan so’ng tunnel qaziladi. Tunnelning kengligi 0,8—1,0 m, balandligi esa 1,8—2,0 m.dan kam bo’lmasligi kerak. Havoni so’rish uchun maxsus UVP kurilmasidan foydalaniladi.

Tunnel qazuvchi mashinalar yordamida ish bajarilganda, namligi 14,0—22,0 foizni tashkil etgan paxta uchun havoni so’rish 3—4 kun o’tgandan keyin olib borilishi mumkin.

Paxtani g’aramlashda profilaktika tarzida o’tkaziladigan havoni so’rish paytida so’rish kurilmasining ish vaqti 6—8 soatdan kam bulmasligi kerak. Paxtaning o’z-o’zidan qizishida g’aramlardan havoni so’rish ma’lum o’lchov nuqtalarida paxtaning harorati atrofdagi harorat bilan teng bo’lmaguncha olib boriladi.

Agar paxtaning harorati dastlabki o’lchovga nisbatan, hatto bir daraja ortib ketgani sezilsa, havoni so’rish yuli bilan o’z-o’zidan qizishini to’xtatish choralarini ko’rish kerak, agar yagona uyali qizigan paxta topilsa qiziyotgan paxtani, shuningdek, yonma-yon joylashgan paxtalarni ham olib tashlash zarur.

Paxgaga suv sizib kirishi va namlanishi sezilgan taqdirda g’aramlarda namlanish chukurligini aniqlash maqsadida quduqlar qazish kerak. Namlangan paxtani olib quritish zarur.