|
Bob. Kristall panjaralar
|
| bet | 3/12 | | Sana | 10.01.2024 | | Hajmi | 1,39 Mb. | | #134208 |
Kristallardagi nuqsonlar
Agar kristall panjarada atomlar barcha kristall yo'nalishlarida bexato davriy ravishda joylashgan bo'lsa bunday kristallni ideal kristall deyiladi. Real kristallarda turli sabablarga ko'ra nuqsonlar uchrab turishi Yuqorida qayd etilgan usullar bilan isbotlangan.
Kristall panjaraning nuqsonlari ularning mexanik, issiqlik, elektr va boshqa fizik-ximik xossalariga katta ta'sir ko'rsatadi. Shuning uchun nuqsonlarning asosiy turlari va
hosil bo'lish mexanizimlari bilan qisqacha ta-nishib o'tamiz.
Kristall ichidagi to'planish joyiga harab nuqsonlar nuqtaviy, chiziqli, va hajmiy nuqsonlarga bo'linadi.
Issiqlik harakati tufayli kristall panjara tugunlaridagi atomlar o'z joylarini tark etib (2.5-rasm) tugunlar orasiga o'tib olsa, bunday nuqsonni nuqtaviy yoki Frenkel nuqsonlari deyiladi.
Atom ketib holgan joyni "vakant" joy deb ataladi. "Vakant" joylar qo'shni tugundagi atomlar tomonidan egallanishi va natijada atomlarning (tugunlarning) kristall bo'ylab estafetali harakati sodir bo'lishi mumkin. Nuqtaviy nuqsonlar sirt qatlamidagi atomlarning birontasini butunlay bug’lanib ketishi yoki bug’langan atom kristall sirtida yangi qatlam tugunini hosil qilishi tufayli ham sodir bo'lishi mumkin (2.6-rasm). Bunday nuqsonlarni Shottki nuqsonlari deyiladi.
O'z joyini yo’qotgan atomlar "vakant" joylarga yaqinlashganda ularda ushlanib holishi natijasida "vakant" joyni to'ldirishi mumkin. Bu hodisani nuqsonlarning rekombinatsiyasi deyiladi. Nuqsonlarning hosil bo'lishidan rekombinatsiyalanishigacha o'tgan vaqtni nuqsonlarning yashash vaqti deyiladi. Nuqtaviy nuqsonlar kristall panjaraga begona element atomlari kirib holganda ham hosil bo'ladi. Bunda begona atom tugunlarning biriga yoki ularning oraliqiga joylashishi mumkin. Natijada kristallning shu joyi deformatsiyalanadi (2.7-rasm).
Chegaraviy yoki vintli deb atalgan dislokatsiyalarni chiziqli nuqsonlar deyiladi. Ular kristallarda tashqi kuchlar ta'sirida noelastik siljish deformatsiyasi sodir bo'lganda kuzatiladi(2.8-rasm).
Sirt nuqsonlariga quyidagilarni kiritish mumkin:
a) tashqi muhit bilan ta'sirlashish natijasida kristall sirtiga begona element atomlarining o'tirib holishi hamda shu tufayli sirtda oksid qatlamlarning hosil bo'lishi;
b) kristall panjaraning ayrim joylarida fazoviy yo'nalishlarning o'zgarib holishi tufayli ichki nuqsonlar paydo bo'ladi.
Kristall ichida to'planib holgan nuqtaviy nuqsonlar, darz ketgan joylar, bo’shliqlar, stexiometriyaning buzilishi (qattiq eritmalarda) hajmiy nuqsonlarni tashkil etadi.
|
| |
