10
Bo'shliqlar daraxti.
Bo'sh joy uchun 6-bet ajdodlar makonida yotgan barcha uchlari ko'rinadi P
4, P 2, P 0qolganlari ko'rinmas. "Ko'rinish" munosabati "istiqbollar" to'plami
tartibida makonni guruhlash imkonini beradi.
Ierarxik tarmoqlarni grafik tasvirlash uchun qoidalar
yoki konventsiyalarni
ko'rib chiqing:
1. bir xil bo'shliqdagi vertikal va yoylar to'g'ridan-to'g'ri yoki ko'pburchak
bilan bog'langan;
2. yoy uning nomi joylashgan bo'sh joyga tegishli;
3. bo'sh joy P i ichki bo'shliq tasvirlangan P j , avlod deb hisoblanadi (ichki
daraja), ya'ni. dan P i "Aftidan" P j . P i mavjud bo'lgan "eng yuqori" deb
hisoblash mumkin P j .
Semantik tarmoq tipidagi ma'lumotlar bazasida echim topish muammosi,
etkazib berilgan tarmoqqa mos keladigan ma'lum
bir pastki tarmoqqa mos
keladigan tarmoq qismini topish muammosiga qadar kamayadi.
Tarmoq semantik modellarining asosiy ustunligi insonning uzoq muddatli
xotirasini tashkil etish haqidagi zamonaviy g'oyalarga muvofiqdir.
Modellarning etishmasligi semantik tarmoqqa chiqish topish qiyinligi.
Xar xil avtorlar semantik tarmoqlarning turli xil turlari tuzilishini taqlif
kilmokdalar. Bu turlarning umumiy, asosiy funktsional elementi bo’lib, ikki kiem
(«tugunlar» va «yoylar»)dan iborat bo’lgan struktura xizmat qiladi. Xar bir tugun
biror bir tushunchani, ey esa ixtiyoriy ikkita tushuncha
orasidagi munosabatni
bildiradi. Munosabatlarning xar bir jufti oddiy dalilni bildiradi. Tugunlar moe
11
munosabatning nomi bilan belgilanadi, yoy yo’nalishiga ega bo’ladi. Bunga kura
aniq dalil tushunchalari orasidagi «sub’ekt yoki ob’ekt» munosabatini tasvirlaydi.
Masalan «Rustamov institutda ishlaydi». Bu erda «Rustamov» sub’ekt, «institut»
esa ob’ekt sifatida tasvirlanadi, ular («ob’ekt» va «sub’ekt»lar) «ishlaydi»
munosabati bilan borlangan. U xolda «Rustamov institutda ishlaydi» dalilini aks
ettiradigan semantiq tarmoqning funktsional elementi quyidagi ko’rinishga ega
bo’ladi:
Rustamov institutda->-ishlaydi. Bu tarmoqda sub’ekt va ob’ektni
boglovchi
faqat binar aloqa (munosabat) ishlatilgan. Semantiq tarmoqlarni tuzishda tugunlar
orasidagi munosabatlar sonini cheklab bo’lmaydi, ya’ni biror bir tugun boshqa
ixtiyoriy tugunlar bilan munosabatda bo’lishi mumkin. Bu ixtiyoriylik natijasida
dalillar tarmogini tuzish ta’minlanadi. Masalan, 12.1-rasmda keltirilgan tarmoq,
quyidagi tekstni tasvirlaydi:
«Rustamov institutda ishlaydi. U institut direktori. Rustamov texnika fanlari
doktori
ilmiy darajaga ega, ilmiy unvoni — akademik. U institut ilmiy
kengashining raisi. Bugun soat 9da Rustamov institut metodik kengashida, soat 16
da esa institut ilmiy kengashida ma’ruza qiladi». Bu tarmoqda vaqtli boglanishlar
yoylar, fe’llarga mos boglanishlar esa tugunlar yordamida tasvirlangan.
Semantiq tarmoqlar ko’rinishidagi bilimlar tasvirlanishining yaxshi tomoni
shu bilan xarakterlanadiki, bunday tarmoqlar bilan
kompyuterda ishlash oson
kechadi. CHunki bunday tarmoqlarda ob’ektlar orasidagi aloqalar aniq kursatiladi,
dasturlar tuzish engillashadi.
Masalan, 12.1 -rasmdagi tarmoq buyicha Rustamov qaerda, kim bo’lib
ishlashini va aniq vaqtlarda qaerda bo’lishi va nima qilishini bilish mumkin.
SHuningdek, boshqa murakkabrok savollarga xam javob topish mumkin. Masalan,
«Bugun institut ilmiy kengashi bo’ladimi va soat nechada?»
Semantiq tarmoqlar va ularning modullari bilimlar buyicha muxandis
tomonidan yaratiladi, boshqacha so’z bilan aytganda
xisob-mantiq tizimlarning
12
yaratuvchilari tomonidan tuziladi. SHundan sung tizim sunggi foydalanuvchilarga
xavola
etiladi.
Semantiq
tarmoqlar
kurilishiga
bunday
yondoshish
foydalanuvchilarni, masa-lan, texnologik jarayonlarni loyixalash va boshqarish
sohasida ishlovchilarni kanoatlantirmaydi. Amaliy dastur tuzuvchi o’zaro
munosabat (aloqa) boski-chida texnologik jarayonning xar bir ko’rinishi uchun
aloxida bu tizimning semantiq tarmorini tuzadi. Sunggi
foydalanuvchi tomonidan
texnologik jarayon uzgartirilsa, bilimlar muxandisiga semantiq tarmoqni
uzgartirishga to’g’ri keladi.
