I FƏSİL
AVİASİYA CİHAZLARI VƏ İNFORMASİYA-
ÖLÇMƏ SİSTEMLƏRİNİN QURULMA PRİNSİPLƏRİ
1.1. Aviasiya cihazlarının təyinatı və təsnifatı
Aviasiya cihazqayırmasının inkişafı nəticəsində yeni tip
uçuş aparatlarının yaradılması yüksək sürət və uçuşun kifayət
qədər böyük məsafədə yerinə yetirilməsindən yaranan ehtiyacla
bağlıdır. Bu uçuşların idarəetmə proseslərinin avtomatlaşdırma
səviyyəsinin daha yüksək olmasını tələb edir.
XX əsrin əvvəllərində ilk uçuş aparatının yaradılması
zamanı uçub qalxma məsələsi həll edilirdi. Bu zaman uçuş
parametrləri cihazlar vasitəsilə təyin edilmirdi, yalnız güc
qurğularının (məs: mühərrikin) müəyyən bir parametrlərinə
(dövrlər sayı, yağın temperaturu, təzyiqi) nəzarət edilirdi. Uçuş
aparatının hündürlüyü, sürəti və koordinatlarına nəzarət
bilavasitə pilot tərəfindən müşahidə yolu ilə (vizual) aparılırdı.
Xüsusilə birinci dünya müharibəsində uçuşların mürəkkəb
metereoloji şəraitdə keçməsi cihaz avadanlıqlarının inkişafına
təkan verdi.
Aviasiyanın inkişafı uçuşların təhlükəsizliyinin və mün-
təzəmliyinin artırılması ilə xarakterizə edilir. Uçuşların
təhlükəsizliyinin təmin edilməsində aviasiya cihazlarının və
avtomatik sistemlərin rolu hər zaman artır. Hava nəqliyyatının
mükəmməlləşdirilməsi təyyarələrdə və helikopterlərdə mürək-
kəb cihaz avadanlıqlarının tətbiqi ilə müşaiət olunur. Uçuş
aparatı mürəkkəb qurğu olaraq planerdən, mühərrik təsisindən
və cihaz avadanlığından ibarətdir. Müasir təyyarələrin bütün
bort avadanlığının üç qrupa bölünməsi qəbul edilmişdir: elektriki,
radiotexniki və cihaz. Öz növbəsində cihaz avadanlığı duyğac-
lardan və göstəricidən ibarətdir. Bəzən ölçü çeviricilərini duy-
ğac adlandırırlar. Lakin çevirici duyğac deyil, o, çeviricilərin
məcmusudur. Duyğac dedikdə təyin olunmuş fiziki kəmiyyəti
6
ölçən və onu sonradan istifadə ediləcək ümumi ölçü və ya
avtomatik sistemlərə münasib şəkildə çevirən qurğu başa
düşülür.
Aviasiya cihazlarının istismarına xüsusi tələblər qoyulur:
geniş diapazonda vibrasiyaya davamlılıq, yüksək temperatur
düşgülərində etibarlı iş, işıqlanmanın müxtəlif şəraitində
ölçmənin oxuna bilməsinin sadəliyi və etibarlılığı, cihaz
avadanlıqlarının korroziyaya davamlılığı və s.
İnformasiyanın emal efektivliyi hesablama qurğularının
nüfuzu hesabına kifayət qədər artır. Cihaz duyğacları aşağıdakı
əlamətlərə görə təsnifatlandırılır:
-Təyinatına görə;
-Çıxış siqnalına görə;
-İnformasiyanın təqdim olunma üsuluna görə;
-Təsirin məsafəliliyinə görə.
Uçuş aparatlarının təyinatına görə cihaz və duyğaclar 4
əsas qrupa bölünür:
1. Pilotaj-naviqasiya cihaz və duyğacları;
2.Güc qurğularının (bort aparatlarının) iş rejimlərinə
nəzarət edən cihaz və avadanlıqlar;
3. Köməkçi cihazlar;
4. Tibbi –bioloji cihaz və duyğaclar.
Pilotaj-naviqasiya cihaz və duyğacları – uçuş aparatının
fəzada xətti və bucaq vəziyyətini (pilotaj-naviqasiya parametr-
ləri) və koordinatlarını təyin edir. Pilotaj parametrləri təyyarə-
nin fəzada təhlükəsiz uçuşunu təmin edən zəruri parametrlərdir
(indikator sürəti, uçuş hündürlüyü, kren, tanqaj və s.).
Naviqasiya parametrləri dedikdə - uçuş aparatlarının
koordinatları, yol sürəti və s. parametrlərini özündə əks etdirir.
Pilotaj-naviqasiya qurğuları ilə bərabər uçuş aparatların-
da pilotaj-naviqasiya sistemləri də mövcuddur. Belə sistemlərə
hərəkət istiqamətini, yəni təyyarənin kursunu, onun hündür-
lüyünü təyin edən və saxlayan sistemi (şaquli istiqaməti
müəyyən edən) aid etmək olar.
7
2-ci qrupa aid olan cihaz və duyğaclar güc qurğularının iş
rejimini səciyyələndirən parametrləri təyin edən cihazlar,
köməkçi bort aqreqatları (əyləc sistemi), şassi sistemi, hermetik
kabinanın hava ilə doldurulması sistemi işini xarakterizə edən
parametrləri təyin edən cihaz və duyğaclar aiddir. Belə tip
parametrlərə təzyiqi, temperaturu, mayelərin və qazların
sərfini, mayelərin səviyyəsini, mühərriklərin valının fırlanma-
sının bucaq sürətlərini təyin edən parametrləro aid etmək olar.
3-cü qrupa aid olan cihaz və duyğaclar tibb sahəsində
tətbiq olunduğundan hazırkı kitabın materiallarına daxil edi-
lməmişdir.
4-cü qrupa aid olan cihaz və duyğaclar meteoroloji
parametrləri təyin edən qurğulara aiddirlər və uyğun fəsillərdə
lazımi məlumatlar veriləcəkdir.
Çıxış siqnalına görə cihaz və avadanlıqlar güc
qurğularının və bort aqreqatlarının (əyləc sistemi, şassi və
qanad arxasının buraxılması və s.) işini xarakterizə edən fiziki
parametrləri təyin edir. Bu qrup cihaz və avadanlıqların təyin
etdiyi fiziki parametrlər aşağıdakılardır:
Təzyiq, mühərikin dövrlər sayı, maye və qazların
temperaturu və sərfi, mayenin miqdarı (səviyyəsi), çıxan
qazların temperaturu və s.
Çıxış siqnalına görə duyğaclar aşağıdakı kimi
təsnifatlanırlar:
a) elektrik çıxış siqnalı olan duyğaclar. Belə siqnal kimi
duyğacın elektrik müqaviməti, induktivliyi, tutumu, gərginliyi,
cərəyan şiddəti, tezliyi və s. ola bilər;
b) hidravlik və pnevmatik çıxış siqnalı olan duyğaclar
(təzyiq, maye və ya qaz sərfi və s.);
c) mexaniki çıxış siqnalı olan duyğaclar (qüvvə, qüvvə
momenti, yerdəyişmə, sürət və s);
d) optik çıxış siqnalı olan duyğaclar (işığın parlaqlığı,
sayrışmanın tezliyi və s.);
8
e) akustik çıxış siqnalı olan duyğaclar (səsin gücü, səs
dalğalarının tezliyi və s.).
Uçuş aparatlarında daha çox tətbiq olunan duyğaclar
elektrik çıxış siqnalı olan duyğaclardır.
İnformasiyanın təqdim olunma üsuluna görə vizual
cihazların aşağıdakı növləri mövcuddur:
a) əqrəb indikasiyalı qurğular. Bu qurğular tərpənməz
şkalaya və fırlanma, yaxud irəliləmə hərəkətini yerinə yetirən
göstərici əqrəbə malikdir. Bəzi cihazlarda əqrəb tərpənməz
olub, şkala hərəkət edən olur. Bu halda şkala fırlanan disk,
sarınmış lent və ya silindr şəklində olur.
b) şərti təsvir indikasiyalı qurğular. Bu qurğular həndəsi
formasını dəyişən şərti təsvirlər vasitəsilə idarə olunan fiziki
proses haqqında yüksək keyfiyyətə malik informasiya verir.
Məsələn, təyyarənin hərəkət edən təsviri vasitəsilə uçan
təyyarənin üfüqi müstəviyə nəzərən vəziyyəti haqqında
informasiya vermək olur. Şərti təsvir indikasiyalı qurğuların
xüsusi halı siqnalizatorlardır. Onlar hər hansı hadisənin varlığı
və ya yoxluğu haqqında informasiya vermək üçündür.
Məsələn,
obyektin
fiksə
olunmuş
X
0
səviyyəsinin
koordinatlarından birinin normadan kənara çıxdığı barədə olan
məlumat. Adətən siqnalizator iki işçi hala malik olur. Birincisi
X(t) X
0
, ikincisi isə X(t)X
0
şərtlərinə cavab verir;
c) rəqəm indikasiyalı cihazlar. Bu cihazlarda
informasiyanın təsviri sayğaclar vasitəsilə yerinə yetirilir.
Duyğaclar informasiyanın təqdim olunma üsuluna görə
iki əsas növə bölünürlər:
a) kəsilməz siqnallı duyğaclar (hansılardakı çıxış siqnalı
elektrik gərginliyi, cərəyan şiddəti, tezlik, faza suruşməsi və s.)
giriş kəmiyyətləri ilə kəsilməz funksional asılılığa malikdir;
b) diskret siqnallı duyğaclar, hansılardakı giriş siqnalının
səlis dəyişməsi zamanı çıxış siqnalı sıçrayışla dəyişir. Belə ki,
çıxış siqnalının səviyyəsi məhdud sayda qiymət ala bilər.
9
Məsafədən idarə olunmasına görə cihazlar iki növə
bölünürlər:
a) qeyri-distansion cihazlar;
b) distansion cihazlar.
Hesablama aləti olub-olmamasından asılı olmayaraq
göstərici cihazın əsas hissəsidir.
Qeyri-distansion cihazlar yalnız göstəricidən, distansion
cihazlar isə ümumi halda duyğac, gücləndirici-çevirici,
ötürücü, qəbuledici və göstəricidən ibarətdir. Bu elementlər
arasında qarşılıqlı təsir rabitə xətləri vasitəsilə yerinə yetirilir.
Rabitə xətləri mexaniki, hidravlik, pnevmatik, elektrik və ya
radioelektrik üsullarla qurula bilər.
| 