12
1.3. Aviasiya cihazlarının istismar
şərtləri və şəraitləri
Uçuş aparatlarında (UA) cihaz və duyğacların istismarı
zamanı onlara bir sıra iqlim və mexaniki faktorlar təsir edərək
cihaz və duyğacların dəqiqliyi və etibarlılığına təsir edir. Eyni
bir hüdürlükdə atmosferin faktiki vəziyyəti stabil deyil. Belə
ki, bu hal yerin en dairəsində iqlim və sutkanın vaxtından,
həmçinin konkret meteoroloji şəraitdən asılıdır.
Bununla
əlaqədar olaraq cihaz və duyğacların müəyyən
bir temperatur
diapozonuna hesablanması vacibdir. Əksər UA-da
bu diapazon
-60
0
S ÷ +50
0
S-dək olur. Bəzi hallarda havanın
temperaturu
(cihaz və duyğacların əhatə olunduğu hissədə) bu hədddən
çox ola bilir. Bunu
n səbəbi onların istilik ayıran avadanlıqların
yaxınlığında yerləşməsidir.
Səsdən yüksək uçuş sürətində duyğacların quraşdırma
yerində havanın temperaturuna UA-ın gövdəsinin aerodinamik
qızması da təsir edir. Ona görə də temperaturun yuxarı həddi
uçuş aparatının tipindən və cihaz duyğaclarının quraşdırılma
yerindən asılı
olaraq
+80
0
S ÷ 100
0
S
temperatur tələbi
qoyulur.
Hündürlüyün artması ilə temperatur fasiləsiz olaraq
(11 km-ə qədər) temperatur qradienti ilə təyin edilən
aşağıdakı qanunla azalır:
m
S
H
0
0065
.
0
=
və ya
km
S
H
0
5
.
6
=
Temperaturun dəyişməsi 11 20 km yüksəkliyə qədər
dəyişmir və aşağıdakı düsturla tapılır:
S
km
S
H
S
t
H
H
0
0
0
5
.
56
11
15
15
−
=
−
=
−
=
kelvinlə ifadəsi:
K
H
K
T
H
65
.
216
15
.
288
=
−
=
13
Dəniz səviyyəsində təzyiq atmosferdə 760 mm.c.sütunu
və ya 1013.25 hpa (101325 Pa) olur.
11 mk yüksəklikdə təzyiq 22690 Pa olur. 200 km
hündürlükdə isə təzyiq 10
-6
mm.c.st və ya 1.36 *10
-6
hPa olur.
Standart atmosferə görə aşağıdakı parametrlər aviasiyada qəbul
edilmişdir.
Təzyiq 101325Pa (29.92 inch)
Temperatur +15
0
S
Havanın sıxlığı 1.225 kq/m
3
Səsin sürəti 340.28 m/san (1225 km/saat)
Bilirik ki, səsin havada yayılma sürəti havanın
temperaturundan asılıdır və aşağıdakı kimi tapılır.
T
a
1
.
20
burada a- səs sürətidir.
Havanın temperaturu və təzyiqindən başqa cihaz və
duyğacların işinə havanın rütubətliliyi təsir edir.
Havanın
nisbi
rütubəti yüksək hündürlüklü uçuşlarda və atmosferin aşağı
qatlarında uçuşlar zamanı 0-dan 100%-ə kimi dəyişə bilir.
Aviasiya cihazları üçün havanın yüksək rütubətliliyi daha
təhlükəlidir. Belə ki, yüksək rütubətlilik detalların
elektrik
izolyasiyasını pisləşdirir, materialların dielektrik keçiriciliyini
dəyişir, metalların korroziyasını sürətləndirir, nəm yerlərin
donması baş verərsə cihazların hərəkət hissələrinin sıradan
çıxması və ya boruların tutulması təhlükəsini yaradır. Yüksək
nisbi rütubətin aviasiya cihazlarına təsirini azaltmaq üçün
kabinələrdə və bölmələrdə
hava qurudulur, paslanmayan
materiallardan, laklanmış və qalvanik örtüklərdən, aşağı
suuducu qabiliyyətli plasmasdan istifadə edilir və cihazların
qızdırıcılarında hermetikləşdirmə həyata keçirilir.
14
Cihaz və duyğacların dəqiqliyi və etibarlığına nəyin ki,
iqlim faktorları, həmçinin mexaniki təsirlər də mənfi təsir
göstərir. Bu qüvvələr UA-da xətti və bucaq təcilləri ilə həm-
çinin cihaz və duyğacların birləşmə yerində vibrasiya nəti-
cəsində yaranır. Mexaniki faktorlara təcil, zərbələr, vibrasiyalar
və küylər aiddir. Mexaniki faktorların təsiri balansın olması
zamanı hərəkət edən hissələrin qarışıq tarazlıq vəziyyətini
yaradır, dayaqlardakı yorğunluq zonasını artırır və bağlantı
nöqtələrinin möhkəmliyinin pozulmasına, qaynaq yerlərindəki
naqillərin qırılmasına, oxun, dayaqların və yastıqların yeyil-
məsinin sürətlənməsinə və cihazların işinin dəqiqliyinin
azalmasına gətirib çıxarır.
Mexaniki və iqlim faktorlarından başqa həmçinin UA-nın
cihaz və duyğaclarına maqnit və elektrostatik sahə və radiasiya
şüalanması da təsir edir.
