138
Darsning texnologik chizmasi
Dars bosqichlari
Vaqt
Tashkiliy qism
O‘tilgan mavzuni takrorlash
Yangi mavzuni yoritish
Guruhlarda ishlash. Yangi mavzuni tahlil qilish
Darsni yakunlash
Uyga beriladigan topshiriqlar
Darsning borishi
1. Tashkiliy qism:
O‘quvchilar bilan salomlashish, davomatni aniqlash
2. O‘tgan mavzuni so‘rash:
Uyga berilgan masalalar yechimlarini tekshirish.
1.
Quyidagi qaytar sistemada
( ) ( ) ⇆ ( ) bosimning
oshirilishi kimyoviy muvozanatga qanday ta’sir ko‘rsatadi?
1) o‘ngga siljitadi; 2)
chapga siljitadi; 3) siljitmaydi; 4) dastlab muvozanat
o‘zgarmaydi, so‘ngra chapga siljiydi
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 .
2. Qaysi reaksiyaning muvozanati bosim oshirilganda o‘zgarmay qolaveradi?
3. Yangi mavzuni tushuntirish:
a) Kimyoviy muvozanatga haroratning ta’siri: Haroratning
ortishi nafaqat
muvozanatga, balki muvozanat konstantasiga ham ta’sir etadi. Muvozanatga
haroratning ta’sirini ko‘rishdan avval reaksiyaning ekzotermik yoki endo-termik
ekanligini
hisobga olishimiz zarur, chunki haroratning o‘zgarishi
muvozanatni
reaksiyaning issiqlik effektiga qarab yoki o‘ng tomonga, yoki chap tomonga
siljitadi.
Muvozanatdagi sistemaning
temperaturasi kamaytirilsa, Le-Shatelye
prinsipiga ko‘ra, issiqlik chiqishi bilan sodir bo‘ladigan reaksiya kuchayadi, ya’ni
kimyoviy muvozanat ekzotermik reaksiya tomonga siljiydi. Agar muvozanatdagi
139
sistemaning harorati ko‘tarilsa, Le-Shatelye prinsipiga ko‘ra, issiqlik yutilishi bilan
sodir bo‘ladigan
reaksiya kuchayadi, ya’ni kimyoviy muvozanat endotermik
reaksiya tomonga siljiydi. Agar muvozanatdagi sistemaning harorati ko‘tarilsa,
Le-Shatelye prinsipiga ko‘ra, issiqlik yutilishi bilan sodir bo‘ladigan reaksiya
kuchayadi, ya’ni kimyoviy muvozanat endotermik reaksiya tomonga siljiydi.
Masalan:
Bu ikkala modda o‘rtasidagi muvozanatga
faqatgina bosim emas, balki
temperatura ham ta’sir ko‘rsatadi. Ularning ikkalasi – 9,3 °C bilan +144 °C harorat
orasida muvozanatda turadi. Agar temperatura – 9,3 °C gacha sovitilsa,
u holda
sistemada NO
2
yo‘qolib, unda faqatgina N
2
O
4
qoladi. Agar Sistema +144 °C gacha
qizdirilsa, sistemada N
2
O
4
yo‘qolib, NO2 sistemadagi yagona gazga aylanadi.
Haroratni ko‘tarilishi issiqlik yutilishi bilan sodir bo‘ladigan reaksiyani
tezlashtiradi.
Masalan, oltingugurt (IV) oksidni oksidlab, oltingugurt (VI) oksid olish ekzotermik
reaksiya bo‘lib, qaytar jarayon hisoblanadi:
Oltingugurt (VI) oksidini hosil bo‘lish unumini oshirish ya’ni muvozanatni
o‘ng tomonga siljitish uchun temperaturani pasaytirish kerak bo‘ladi: Agar harorat
oshirilsa muvozanat endotermik reaksiya tomoniga siljiydi ya’ni teskari reaksiyani
tezlashtiradi:
