8. Каримова Д. А. Мусиқа ўқитишнинг инновацион технологиялари. (Ўқув
қўлланма) . – Т. 2011 й. 2-бет.
SHARQ MINIATYURA SAN’ATINING RIVOJLANISHIDA
MINIATYURA MAKTABLARINING ROLI
Nurullayeva M.B,
BuxDUPI magistranti
Har qanday jamiyatning kelajagi undagi ta'lim tizimining qay darajada
rivojlanganligi bilan belgilanadi. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgan
kundan boshlab shu kungacha ta'lim tizimini takomillashtirish, uni tubdan isloh
qilish, bugungi taraqqiyot davri talablariga javob bera oladigan kadrlarni
tayyorlash ustuvor masala deb hisoblab kelinmoqda. Yurtimizda uzluksiz ta'lim
tizimini jahon talablari asosida takomillashtirish, yangi sifat bosqichiga olib
chiqish, zamon talablaridan kelib chiqib ilg‘or pedagogik va axborot
texnologiyalarni joriy qilish davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Jahon tasviriy
san'ati tarixi rivojlanish bosqichlarida yurtimizning qadim tarixi, madaniyatidan
731
xabar beruvchi milliy tasviriy san'atimiz namunalaridan biri bo‘lgan miniatyura
san’ati o‘ziga xos o‘rinni egallaydi.
“Miniatyura” deganda mumtoz qo‘lyozma kitob tarkibidagi asar voqealariga
bag‘ishlab yoki alohida varaqda chizilgan mo‘jaz nafis surat tushuniladi.
Miniatyura tarixan yangi so‘z bo‘lib, u XIX asrdan boshlab qo‘llanib kelinmoqda.
San'atshunoslar, jurnalistlar kichik o‘lchamda chizilgan suratlarni miniatura deb
atashlari natijasida qo‘lyozmalarga chizilgan sahifa, muraqqaa va lokli muqova
yuzasidagi rasmlarni miniatyura deb atalishiga ko‘nikib qoldik. Aslida bunday
hajman kichik va nozik ishlangan suratlarga “nafis san'at”, “mo‘jaz san'at” yoki
“go‘zal san'at” iboralaridan birini qo‘llasak to‘g‘ri bo‘lar edi. Miniatyura so‘zi
qo‘lyozma kitoblarga ishlangan mumtoz mo‘jaz suratlarga nom bulib qolishi bilan
birga, bugungi kunda o‘lchamidan qat'iy nazar o‘rta asr liboslarida tasvirlangan
inson ishtirok etgan suratlarga nisbatan ham qo‘llanilmoqda. Qadimgi Misr, Arab,
Fors hududlarida shakllanib, temuriylar davrida Xuroson, Movarounnahrda yuqori
darajaga ko‘tarilgan qo‘lyozma kitob va murakkab, bezakli suratlari XX asr
boshlarida “miniatyura san'ati” deb nomlangan bo‘lsa, bugungi kunda jahon
matbuotida “islom tasvir san'ati” yoki “musulmon tasvir san'ati” iborasi bilan
atalmoqda.
Sharqda miniatyuraning shakllanishida eng qadimgi markaz Misr davlati
bo‘lgan. Qadimgi Misr fir'avnlarining maqbara devorlari rangli bo‘yoqlarda yassi
usulda chizilgan suratlar bilan bezatilgan. Ilk o‘rta asrlarda miniatyura
rangtasvirini nasroniylikka e'tiqod qiluvchi ko‘p misrliklar davom etdilar. IV-VI
asrlarda kitob miniatyurasi kitobot san'atining yetakchi turiga aylandi. VII asrda
arablar ishg‘ol etgan Suriya arab miniatyurasining asosiy markazlaridan biri
sifatida ko‘rindi. Dastlabki arab miniatyura rassomlari suriyon nasroniylari edi.
Ular orqali Bobil illyustratsiya an'analari arab rangtasviriga bevosita o‘girildi.
IX-XIII asrlar davomida Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatlari, Eron,
Ozarbayjon va O‘rta Osiyo xalqlari bir-birlari bilan uzviy aloqada bo‘lib kelgan.
732
Bog‘dod, Sheroz, Tabriz, Samarqand kabi shaharlar madaniyat va taraqqiyotning
markazi bo‘lib, o‘zlarining ko‘zga ko‘ringan olimlari, shoirlari hamda fan va
madaniyat
o‘choqlari
bilan
butun
dunyoga
tanilgan
edi.
Bu
shaharlarda matematika va astronomiya, falsafa va tibbiyot, geografiya va
badiiy adabiyot, me'morchilik va hunarmandchilik o‘zining yuqori rivojlanish
bosqichiga erishgan. Uning o‘rnini esa qo‘lyozma kitoblarga ishlangan
bezaklar - miniatyura san'ati egalladi. Miniatyuraning yuzaga kelishi va
rivojlanishi, arab tilida badiiy adabiyotning ravnaqi, kitobning qadimda Sharqda
ilmu ma'rifat manbai sifatida yuksak qadrlanganidan dalolat beradi. Miniatyura
sahifalarni ziynatlash, muqova bezagi bilan bir qatorda qo‘lyozmaning eng asosiy
murakkab dekorativ belgilaridan birini tashkil qiladi, Miniatyuraning asosiy
ahamiyati matn mazmunini tushuntirish va umuman olganda, dunyoviy xarakterga
ega bo‘lgan asarlarni bezashdan iborat bo‘lgan.
Oʻrta asrlarda Sharqda miniatyuraning oʻziga xos maktablari shakllangan.
Arab miniatyurasida bir qator maktablar ajralib turadi: Misr, Suriya, Iroq;
Afgʻoniston, Oʻrta Osiyo, Ozarbayjon, Eron, Buxoro, Hindiston qoʻlyozma
kitoblarining barcha bezaklari oʻzaro uygʻunlikda bogʻlangan. Miniatyura
qoʻlyozma kitoblarning moʻʼjaz rasmlari va alohida ishlangan rasmlar sifatida XII-
XIX asrlarda Sharqda keng tarqalgan. Avval ilmiy qoʻlyozmalar, keyinchalik
badiiy asarlarga rasmlar ishlangan. Badiiy adabiyot, asosan, epik sheʼriyat —
masnaviy, dostonlar , qoʻlyozmalarini ziynatlash uchun yaratilgan miniatyuralar
alohida turkumni tashkil qiladi. Buyuk musavvir sifatida Sharqda Moniydan soʻng
Junaid Bagʻdodiy, Xoja Abdulhay, Mahmud Siyohqalam, Gʻiyosiddin Naqqosh,
Mirak Naqqosh, Kamoliddin Behzod, Qosim Ali, Mahmud Muzahhib, Abdulla
Musavvir, Basavan, Rizoyi Abbosiy va boshqalarning nomlari mashhur.
Shayboniylar va Temuriylar davrida alohida varaqlarga miniatyura ishlash va
ulardan muraqqa tuzish anʼanaga aylangan. VIII asr boshlarida Buxoroda
miniatyura maktabi shakklangan. VIII-X asrda ishlangan Buxoro miniatyura
733
maktabiga oid miniatyura asarlari hozirda dunyo muzeylarida saqlanib
kelinmoqda. Jumladan Fransyaning Louvre muzeyi da hamda Amerikaning
metropolitan, Rossiyaning Ermitaj muzeyida. XV asr oxirida Samarqandda
Samarqand miniatyura maktabi shakllangan, keyinchalik u Hirot miniatyura
maktabining shakllanishiga taʼsir koʻrsatgan. Amir Temur qurgan bogʻlardagi
koʻshklar ham devoriy rasmlar bilan bezatilgan. Temuriylar saroylarida alohida
kutubxonalar tashkil etilib, u yerda mohir xattot va kitobat axli, jumladan,
musavvirlar ham faoliyat koʻrsatgan. Husayn Boyqaro va Alisher Navoiy davrida
ham kitobat sanʼati va miniatyura taraqqiyotiga katta eʼtibor berilgan. Temuriylar,
Shayboniylar, Boburiylar davri miniatyura asarlari jahonning eng nufuzli muzey,
kutubxona va shaxsiy toʻplamlarida saqlanadi.
|
