Qadimgi
Sharq mamlakatlarida, M isr va Yunonistonda maxsus geo
m etrik uyg‘unlikni belgilovchi m e’moriy «qonun» bo ‘lganligi va Afina
shahridagi qadimgi Akropolning m o‘jizadek asori-atiqalari maxsus qo
nun asosida yaratilganligi haqida tarixiy m a’lumotlar bor.
«
Qonun» so‘zi yunoncha
«каппа» so‘zidan kelib chiqqan b o ‘lib, u
«Каппа» - o ‘lchov tayog‘i, «
Gazcho'p» m a’nosini bildiradi. Demak,
m e’m or ustalaming ish quroli b o ‘lgan gazcho'p o ‘lchov m e’yori sifatida,
keyinroq hamma soha tartibini belgilovchi
«Qonun» so‘zining kelib
chiqishiga sabab bo‘lgan.
M a’lum bo ‘lishicha, bino shakllarining
muntazamligi va mutanosib-
ligini aniq belgilashda eng qulay usul - dinamik kvadratlar deb atalgan.
0 ‘zaro bog‘liq bo ‘lgan kvadratlar asosida tortiladigan chiziqlar turi hal
qiluvchi ahamiyat kasb etgan (1.9-shakl). Ushbu to ‘rdan foydalanib,
uning ustiga m o‘ljallangan binoning tarxi chizilardi. Shu tarx
o ‘lchamlariga bog‘liq ravishda yana to ‘r ustiga binoning fasad chizma
lari ham tushirilar edi va shu tizim asosida 100 dan ortiq asori-atiqaning
shakli va qurilish tarzi tadqiq qilindi. P.Zohidovning
«Zeb ichra ziynat»
asarining 31-betda dinamik kvadratlar to ‘rida joylashgan
besh ming yil
a w a l M isrda barpo qilingan Xefren piramidasi va Xeops ehromi tarxi
berilgan (1.10-1.11- shakllar).
/ г
. /
V
\
/ »
i
' i
V
Jr
I / " "
/
/ 0
x
\
Vt
/ jAjV
'J)
' V
A
\ ^ i r ' ♦ -
\
Qadimgi m e’moriy qonunning tas-
vir namunalarini hatto miloddan av
valgi XV asrlarga oid 0 ‘rta Osiyo
m e’morchiligida ham yaqqol uchra-
tamiz. 1.12-1.13- shakllarda
Buxoro-
dagi Somoniylar va Xorazmdagi Ta-
qash maqbaralari rejasi berilgan. Geo
m etrik naqshlar ham dinamik kvadrat-
dan
foydalanish
natijasida pay do
b o ‘lgan. Shu sababli qadimgi binolar
va
naqshlar chiroyli, mahobatli va
mustahkam bo ‘lgan.
Temuriy hukmdorlari orasida ay-
niqsa, Temuming nabirasi buyuk o ‘z-
bek olimi, astronom va matematik, davlat arbobi U lug‘bek Muhammad
Tarag‘ay (1394-1449) 0 ‘rta Osiyo xalqlari ilm fani va madaniyatiga kat
ta hissa qo‘shdi. U aw alo ,
ilm fanga qiziqqanligi sababli, Buxoroda
(1471), Samarqandda (1420), G ‘ijduvonda (1432-1433) madrasalar qur-
dirdi. Taxminan 1420-1429-yillari Samarqand yaqinidagi Obi Rahmat
tepaligida o ‘zining uch qavatli, diametri 46-50 metrli, balandligi 50
metrcha bo ‘lgan Rasadxonani qurdirib, unga o ‘zi rahnamolik qilgan.
Temuriylar avlodidan b o ‘lgan Hind imperiyasining bunyodkori, Te
muming evarasi, buyuk shoir va davlat
arbobi Zahiriddin Muhammad
