Yuqorida ta ’kidlab o ‘tilgan olimlardan tashqari grafika fanlarining
rivojlanishiga bevosita hissa qo‘shgan olimlardan yana fransuz muhandi-
si Kuraze (XIX asr), Berlin akademiyasi professori Karl Polke (1810-
1878), gollandiyalik grafik-rassom Leaurits КофеНэ Esxer (1898-1871),
Skautez va boshqalam i ko‘rsatish mumkin.
0 ‘rta Osiyo mintaqasida qishloq va shaharlaming paydo bo ‘lishi asri-
mizdan oldingi bir minginchi yillam ing o ‘rtalariga to ‘g ‘ri kelsa, mahalliy
uslubda m e’morchilik va dekorativ ishlaming ayrim sohalari asrimizdan
a w alg i III asrga to ‘g ‘ri keladi. 0 ‘zbekiston hududida Surxondaryo va
boshqa viloyatlarda o ‘tkazilgan arxeologik qazilmalar shuni k o ‘rsatadiki,
asrimizdan aw a lg i V II-V asrlarda 0 ‘rta
Osiyo bilan Eron Sosoniylari,
Vizantiya, Hindiston va Xitoy o‘rtasida vujudga kelgan iqtisodiy va ma-
daniy aloqalar natijasida amaliy san’atning rivojlana borishi o ‘z o ‘m ida
grafika taraqqiyotiga o ‘z ta ’sirini k o ‘rsatdi. Simmetriya, geometrik shakl-
lar bu davrda o ‘z ifodasini topa boshladi. Tasviriy va naqsh san’ati paydo
b o ‘la boshladi. Ayniqsa, naqsh san’ati Xorazm, Sug‘d, Baqtiriya viloyat-
larida IV-П asrlardan boshlab rivojlangan. Surxondaryo viloyatidagi
Fayoztepa (I—II asrlarda), Dalvarzintepadan topilgan naqsh qoldiqlari,
Xorazmdagi Tuproqqal’a zallari monumental naqshlar bilan bezatilgan-
ligi bizlarga arxeologik qazilmalardan m a’lum.
Xorazm vohasida m e’moriylik san’ati eramizdan
a w alg i III asrda va
eramizning III asrida ulkan yuksaklikka erishdi. Shu davrda Termiz ma-
daniyati shuhrati dunyoga tarqaldi. Afrosiyob va Axsikent yangi era
mizning III-V II asrlaridek tom m a’noda gullab yashnadi, tabiiyki, bu
davrda o ‘ym a naqshlami tasvirlash usuli rivojlandi.
V II-IX asr o ‘rtalarida arablar istilosi va islom dinining qabul qilinishi
natijasida jonli m avjudotlami tasvirlash m a’n etildi. Ulaming o ‘m iga
naqqoshlik rivojlanib, naqshlar bilan unvonli yozuv (epigrafika)
uslubi
paydo b o ‘ldi.
XI asr oxirida Buxoro hukmdori Ismoil Somoniy davrida mustaqil
feodal davlati tuzilib, fan, madaniyat, san’at va m e’morchilik rivojlandi.
Bular o ‘z o ‘m ida grafikaning rivojlanishiga ham o ‘z ta ’sirini k o ‘rsatdi.
Grafikaviy geometrik shakllar, naqshlarning turli xillari tarkib topa
boshladi. IX -X asrlardan naqqoshlik san’ati rivojlandi. X I-X II asrlardan
boshlab geometrik naqsh, y a ’ni girixlar keng q o ila n ila boshlandi. Bunga
misol Buxorodagi U lug‘bek, Ismoil Somoniy maqbaralari, Kalon mi-
norasi, Samarqanddagi Shohizinda, G o‘ri Amir maqbaralari, U lug‘bek,
Sherdor, Tillakori madrasalari, Shahrisabzdagi
Oq Saroy bezaklari va
boshqalardir. 0 ‘sha zamon uchun girixning chizmachilik asboblari,
matematika formulalari asosida ishlanishi katta ilmiy kashfiyot edi. Bun
day olimlar ichida alohida mavqega ega b o ‘lgan naqqoshlar va chiz-
makashlar ham bo ‘lib, ular grafikaning rivojlanishiga katta hissa qo‘sh-
gan. M e’morlar har bir inshootni qurishda o ‘ziga xos chizmalardan foy-
dalanishgan. Ravoq b o ‘ylash usuli, gumbaz qurish usuli, linga o ‘m atish
va boshqa usullaming avvalo chizmalari tayyorlangan.
Xiyobon va cha-
m anzorlam ing tarxini ham tuzishgan.
X alq ustalari binolam i va rasmlar kolleksiyasini yig‘ganlar. Bu usul
bilan keyingi m e’morlarga loyiha va naqsh yasash kaliti berilib, ulam ing
keyingi rivojiga yo‘l ochib berilgan.
Keyinchalik tasavvur qilish orqali simmetriya, muvozanat, mutanosib-
lik, uyg‘unlik va chiziqning go‘zalligi haqida tushunchalar paydo bo ‘la
boshlagan. M e’morlar loyihalami chizishda turli sharoitlami hisobga
olishgan. Masalan, Ibn Xoldun yaratgan m e’m orchilik chizmalariga aso-
san uy-joylar qurila boshlangan. Amur Temuming zamondoshi yirik olim
Ibn Xoldunning fikricha shaharlami qurishda albatta uning sifatli puxta
o ‘rganib chiqilgan chizmasi bo ‘lishi lozim b o ‘lgan.
M a’lum hunar uchun zarur bo‘lgan ilm lam ing tarkibiy qismi sifatida
chizmakashlik hunari avloddan avlodga o ‘tgan va takomillashib borgan.
Olimlar, chizmakashlar va m e’morlar (ular
geometriyani yaxshi bi-
lishgan) bevosita geometrik yasashlar va grafik tasvirlar bilan
shug‘ullanib, ulardan foydalangan holda o ‘z fikr va g ‘oyalarini bayon
qilishgan. Natijada yangi-yangi grafik tasvirlar vujudga kelib, tako
millashib va rivojlanib borgan.
Saqlanib qolgan chizmalar ayrim y o ‘q b o ‘lib ketgan yodgorliklami
tasavvur qilishda, yemirilgan binolami tiklashda muhim rol o ‘ynaydi.
1957-yil Buxorodagi vayrona uylardan birining chordog‘ida X V -
XIX asrlarga oid bo‘lgan qadimiy q o iy o zm a hujjatlarining katta bir tu-
guni topilgan. 0 ‘zbekiston Fanlar akademiyasining sharqshunoslik insti-
tutida saqlanayotgan bu kolleksiyada xarita va chizmalar sonining o ‘zi
o ‘ttizdan ortiq. Bu xarita va chizmalar orasida qator madrasa va masjid-
lam ing o ‘rog‘liq qal’aga chizilgan reja,
fasad va profillari, ulam ing sha-
harlarda egallagan o ‘rinlari, naqshlami yasashga oid ustalaming xomaki
chizma va rasmlari bor. Bundan tashqari 0 ‘rta Osiyoning boy madaniy
tarixi, turli davrlarda ishlangan tasvirlari, qisman irrigatsiya, melioratsi-
ya, transport ishlari sohasidagi yutuqlari
ham grafikaning rivojlanish
tarixini tasdiqlovchi materiallar b o ‘lib xizmat qiladi.
Tarixiy manbalarga qaraganda, XII asr davlat arboblari ham bino lo-
yihalari bilan shug‘ullanishgan va boshqa loyihalami muhokama qilishda
ham ishtirok etishgan. Masalan, Qoraxoniy Emer M a’sud binolar va yirik
m e’moriy ansambllaming loyihasi bilan o ‘zi shug‘ullangan. M emoriallar
yoki solnomalardan Abul Fazl Bayhakining so‘ziga k o ‘ra «G‘aznada,
Nishopurda yangi uylar arxitektura maydonlarini Emmeming o ‘zi yarat-
gan, u ham o ‘z qo‘li bilan loyihalami chizgan. Ajoyib saroylardan biri va
bir qancha kichik saroylar va maydonlar shular jumlasidandir. Bayha
kining tasdiqlashicha bu podsho hamm a ishlarda zo‘r usta b o ‘lgan». U:
