5-jadval
Don uyumi xususiyatlarining tashqi muhit bilan o ‘zaro
bog‘liqIigini
В ulam ing barchasi donlarni saqlashda ularni alohida-alohida
joylashtirishni talab etadi. Shuningdek don va u rug‘larning navdorlik
xususiyatlariga barcha turdagi x o ‘jaliklarda hisobga olinadi va
34
shunga k o ‘ra uning tovar narxi belgilanadi. Yuqori sifatli kafolatli
doqlarga ustam a haq ham belgilanadi.
Donni saqlash omborlari xo'jaliklardan yuqori sifatli elita don-
larini sotib oladilar. Qabul qilingan donlar u ru g 'lik va oziq-ovqat
maqsadlari uchun saqlanadi. D onlarni iste’molchilarga, shuningdek
urug‘lik uchun saqlangan donlarni yetkazib berish uchun korxo-
nalarga nav xususiyatlami, saqlash rejimlarini mukammal biladigan
malakali m utaxassislarni talab qiladi.
0 ‘sim likning o ‘sishi va rivojlanishi sharoitlari, shuningdek
donning shakllanishi, hosil sifatiga va m iqdoriga katta ta ’sir k o ‘rsata-
di. Donchilik va o'sim likshunoslik kursidan bizga m a ’lumki, tashqi
muhit omillari o ‘simliklarni rivojlanishi va hosilning shakllanishiga
ta ’sir etadi. Shuni nazarda tutish lozimki, turli iqlim va tuproqlarga
ekilgan u ru g‘lar turlicha rivojlanib, turli xil hosil berishi mumkin.
Bunga mos holda ularning kim yoviy tarkibi, tuzilishi, to ‘liqligi
yirikligi va boshqa texnologik sifat ko'rsatkichlari har xil b o ‘ladi.
Don sifatiga o ‘g ‘itlash ham katta ta ’sir k o ‘rsatadi.
M avsum iy iqlim sharoitlari ham don sifatiga keskin ta ’sir
k o ‘rsatadi. M asalan y ig ‘im-terim oldidan va terim vaqtida nam lik
k o ‘p b o ‘lsa, yo g ‘ingarchilik m e ’yoridan ortiq b o ‘lsa donning nam li
gi ortib ketadi va saqlanuvchanlik ko'rsatkichlari keskin tushib
ketadi. A ksincha qurg‘oqchilik b o ‘lsa don haddan tashqari qurib
ketadi, yoki nam lik yetishm asligidan donlar to ‘liq yetilm ay qoladi.
Donning sifati zararkunanda va kasalliklar ta ’sirida ham
o'zgaradi. Ayniqsa zararkunandalar donning nonvoylik xususiyatini
ham da sifatini keskin tushiradi. K asallik va zararkunandalar ham
sifatini va miqdorini pasaytirib yuboradi.
Shuningdek don sifati va hosildorlikka begona o ‘tlar ham katta
l a ’sir
ko'rsatadi. Begona o ‘t bilan ifloslangan dalalarda don ekinlari
yuxshi o “sib
rivojlanmaydi. H osildorlik keskin pasayadi va uning
sifati
buziladi.
B egona o ‘tlar urug‘lari y ig ‘im -terim davrida asosiy o ‘simlik
donlariga q o ‘shilib ketadi va don m assasini ifloslantirib yuboradi,
don m assasining sifati pasayadi. Shuni alohida ta ’kidlash lozimki,
35
begona o ‘t urug‘larining k o ‘pchiligi zaharli b o ‘lishi mumkin.
Shuning uchun donlar saqlashga joylashtirilishidan oldin yaxshilab
tozalanishi lozim.
Donning sifati va saqlanuvchanligi k o ‘p jihatdan y ig ‘im -terim
jarayonlariga ham b o g ‘liqdir. M azkur jarayonlar qanchalik sifatli
tashkillashtirilsa, hosil sifati va m iqdori shuncha yuqori b o ‘ladi.
Y ig‘im-terim ishlarini o ‘z vaqtida v a qisqa m uddatda tu g ‘allash,
nobudgarchilikning oldini olish, don ekinlaridan m o ‘l hosil yetish-
tirishning asosiy garovidir.
D on ekinlari 2 xil usulda y ig ‘ib olinadi:
- to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri;
- avval o ‘rib, keyin y ig ‘ib olish.
D on ekinlari hosilini avval o ‘rib keyin y ig ‘ib olish asosiy usul
hisoblanadi. Bunda donlar m um pishiqlik davrida о ‘ruvchi m ashinada
yerdan 15 sm balandlikda o ‘rilib, quritish uchun a n ‘gizga tashlab
ketiladi.
D onning to ‘la pishib yetilishi quritish paytiga to 'g 'r i keladi.
Q uritilgan don m axsus m exanizatsiyalar yordam ida y ig ‘ishtirib
olinadi va yanchiladi. H osilni oldin о ‘rib keyin y ig‘ib olish usulining
afzalligi shundaki, bunda o ‘rim to ‘g ‘ridan to ‘g ‘ri y ig ‘ishga nisbatan
5 -6 kun erta boshlanadi, nobudgarchilik keskin kam ayadi. D on
ekinlari hosili oldin o ‘rib keyin y ig ‘ib olinganda,
urug‘lik va
nonvoylik sifatlari to ‘g ‘ridan - to ‘g ‘ri o ‘rib, yanchilgan donnikiga
qaraganda ancha yaxshi b o ia d i.
Ayniqsa qalin va baland b o ‘yli, shuningdek begona o ‘t bosgan,
bir tekis yetilm agan yerga yotib qolgan don ekinlari hosilini y ig ‘ib
olishda bu usul yaxshi natija beradi. K o ‘pgina don turlarida, shu
ningdek o ‘rim m uddati kechikkanda o ‘simliklar past b o ‘yli va
siyrak c h iq q an d ato ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri o ‘rib yanchish am alga oshiriladi,
hosilni to ‘g ‘ridan to ‘g ‘ri y ig ‘ib olish uchun ekinzorlar mumkin
qadar begona o ‘tlardan tozalangan b o iish i, b u g ‘doy va o ‘sim liklar
bir tekis o ‘sgan b o iis h i va hosili bir vaqtda pishib yetilgan b o iis h i
lozim. To‘g ‘ridan - to ‘g"ri y ig ib olish usulida terim m uddatini
m um kin qadar qisqartirish lozim, bu esa yuqori hosil garovidir.
36
Terim muddati qanchalik cho‘zilib ketsa, donlar to ‘kila boshlaydi va
nobudgarchilik shuncha ortadi.
Donli ekinlar asosan m exanizatsiya yordam ida y ig ish tirib
olinadi. M exanizatsiya turi, ishlash prinsiplari va m arkalari donning
sifati va xususiyatlariga katta ta ’sir k o ‘rsatadi. Donni iloji boricha
mexanik shikast yetkazmay, begona aralashm alarsiz y ig ‘ib olish
lozim.
Hozirgi kunda m am alakatim izda donni sifatli y ig ‘ishtirib olish
uchun zam onaviy ilg ‘or texnologiyalar jo riy qilingan. G ‘allani
qayta ishlash korxonalariga topshirishdan oldin don dastlabki
saqlash uchun x o ‘jalik lar om borxonalariga yoki xirm onlarga
joylashtiriladi. B u bosqich don partiyasiga b o g ‘liq holda bir necha
soat v a sutkadan bir oygacha v a undan ortiq b o ‘lishi mumkin.
Donni dastlabki saqlashda zararkunandalar bilan zararlanishi,
nam lanib qolishi va m ikroorganizm lar rivojlanishidan ju d a ham
ehtiyot qilish lozim.
D onning zararlanishiga k o ‘pincha xirm onlarda, dala sharoitlari-
da, o ‘tgan yilgi qoldiqlardan yaxshi tozalanm agan omborxonalarda
saqlash sabab b o ia d i. Bunday donlar keyinchalik yaxshi nazorat
qilinmasa, nam iqib va o ‘z-o‘zidan qizishi mum kin. Bu holat yangi
o ‘rilgan donni darhol joylashtirish va donni qizib turgan holida
joylashtirishlarda ham kuzatiladi.
Don massasi sifatining pasayishi uni tashish jarayonida ham
kuzatilishi mum kin. D on m assasining sifati va saqlanuvchanligi
ko‘p jihatdan y ig ib olingan zahoti joylashtirilgan joyning sharoitiga
b o g iiq . D on y ig ib olingan zahoti darhol belgilangan m anzilga
yetkazilishi lozim. Donning m exanizatsiya vositalari bunkerlarida
qolib ketishi uning sifatini pasayishiga olib keladi. Yuqoridagilarga
b o g iiq
holda don ishlab chiqarish korxonalariga turli holat va
sifat ko‘rsatkichlariga ega b o ig a n holat keltiriladi. K eltirilgan
don m assasiga
m as’uliyatli m unosabatda b o iis h talab etiladi.
Qabul qilingan don to ‘g ‘ri analiz qilinishi v a sifati b o ‘yicha aniq
ajratilishi lozim. Bundan tashqari ularga hujjatlarni rasm iylashtirish
lozim. Saqlashda to ‘g ‘ri rejimlarni q o ila s h va zam onaviy ishlov
37
berish tizim larini joriy qilish lozim. Bu esa don korxonalarining
iqtisodiyotini yanada oshirishga olib keladi.
D on uyum ida haroratning o ‘zgarish tezligi donni saqlash usuli
va omborxona turiga b og‘liqligini nazarda tutm oq kerak. Oddiy
om borlarda don uyumining balandligi unchalik yuqori emas donlarga
atm osfera havosi у etarlicha ta ’sir etadi. Bunga bog‘ liq holda bu yerda
harorat o ‘zgarishi nisbatan jadaldir. Elevator xirm onlarida atmosfera
ta ’siri sust, chunki yom on issiq o ‘tkazuvchanlik xususiyatiga ega
b o ‘lgan devorlar bilan him oyalangan b o ‘ladi.
D on m assasining sifatiga va xususiyatlariga donning navi, turi,
shuningdek ekiladigan u rug ‘ sifatiga ham da g ‘ovakliligi ayrim
hollarda sochiluvchanlikka ham b o g ‘liq holda o ‘zgarib turadi.
D ukkaklilar va o ‘simlikning turli xil navgaxos b o ‘lgan donlar ham da
dukkaklilar saqlash jarayonida turli fiziologik faollikni nam oyon
etishi, shuningdek turli nafas olish jadalligiga ega b o ‘lishi
mumkin.
38
|
