Bundan tashqari yana quyidagi formula yordamida ham don tozalash mashinalarining samaradorligini aniqlash mumkin:
bu yerda: A – chiqindi massasi, kg;
V – dastlabki dondagi ajralishi kerak bo‘lgan begona aralashmalar massasi, kg;
a – chiqindidagi to‘laroq donning nisbiy miqdori.
Donni tozalash samaradorligi texnologik jarayonni boshqarish qoidalarida belgilangan. Unga ko‘ra donni birlamchi tozalash vaqtida samaradorli 65%dan kam bo‘lmasligi kerak.
2. Barabanli skalperator A1-BZO qo‘llanilishi va ishlatilishi doirasi. Separatordagi ish jarayoni. Skalperator A1-BZO dondan yirik, dag‘al begona aralashmalarni (o‘simlik poyalari, xas-cho‘plar, yirik kesak bo‘laklari va xokazolarni) ajratib olish uchun mo‘ljallangan. U elevator va don qabul qilish korxonalarining donni tozalash bo‘limlariga o‘rnatiladi
Xom kleykovina miqdori va sifati ham uning muhim ko‘rsatkichi hisoblanadi. Har bir un navi uchun kleykovina miqdori va sifati belgilangan. Unda xom kleykovina miqdori quyidagi foizdan kam bo‘lmasligi lozim: oliy navda – 28; 1-navlida – 30; 2-navlida - 25; jaydari unda – 20. Makaron tayyorlashda ishlatiladigan unda kleykovina miqdori 32% dan kam bo‘lmasligi lozim. Kul miqdori unni yoqib aniqlanadi. Oliy navdagi unda kul miqdori 0,55% dan oshmasligi; 1- navlida -0,75%, 2- navlida – 1,25% gacha bo‘lishi lozim. Buzilmagan bug‘doy uni sarg‘ish tusli oq rangda bo‘ladi, javdar uni esa oq yoki kulrang tusda bo‘ladi.
Bug‘doy unining texnologik sifatini aniqlash uchun xamirning qorilishi, oshishidagi g‘ovaklik va boshqa ko‘rsatkichlarni qayd qilib boruvchi asboblar qo‘llaniladi.
G‘alla ekinlarining donini qayta ishlab iste’mol uchun kerakli ozuqa tayyorlash ko‘p asrlar davomida qo‘llanib kelingan.
Hozirgi kunda fan va texnika taraqqiy etishi natijasida donni qayta ishlashni ko‘pgina zamonaviy usullari ishlab chiqilgan bo‘lib, dondan turli xil navdagi un va yormalar tayyorlanmoqda.
Un donni maydalab tayyorlangan ozuqa mahsuloti bo‘lib, u donning turiga va sifat ko‘rsatkichlariga qarab turlicha bo‘ladi.
Don unini saqlash davrida ikki xil jarayon yuz beradi. Birinchisi, undan non pishirish xususiyatini oshiradi, ikkinchisi unning sifatini pasaytiradi.
Unni saqlash davrida sifatini yaxshilanishiga unni etilishi deb aytiladi. Sifatli dondan un tortilgan zahotiyoq non pishirilsa, xamirning va nonning sifati birmuncha past bo‘ladi.
Un tortilgandan so‘ng ma’lum vaqtgacha turishi (yetilish davrini o‘tashi) lozim. Uning yetilish davrida murakkab fizik, kolloid va biokimyoviy jarayonlar bo‘lib o‘tadi. Uning namligi, rangi, kislotaliligi, moy miqdori, oqsil, uglevod, fermentlar kompleksi o‘zgaradi.
Unning yetilishiga ko‘pgina omillar, jumladan, donni saqlash davrida pishib yetilganligi, unning kuchi, navi, un chiqishi, saqlashdagi namlik va harorat hamda joylashtirish usuli ta’sir etadi. Un isitilmaydigan sovuq omborlarda saqlansa, uning yetilishi sustlashadi va to‘xtab qoladi.
Qulay haroratda (20-30ºC) oliy, 1 va 2 navlili unlarning yetilishi 1,5-2,0 oy davom etadi. Jaydari bug‘doy uni esa 3 -4 haftada yetiladi. Un 20-30ºC haroratda yetilgandan so‘ng uzoq vaqt saqlansa, uning sifati pasayadi. Sifatli donlardan olingan quruq va o‘rta quruq un 15 – 20ºC haroratda o‘zining sifat ko‘rsatkichlarini yo‘qotmasdan 6 – 8 oy saqlanishi mumkin.
Yuqori navli bug‘doy unlaridan tayyorlangan non mahsulotlari hajmining kattaligi, mag‘zining g‘ovakliligi va rangining oqligi va yuqoriroq energetik qimmati (kaloriyasi) bilan ajralib turadi. Ammo, past navdagi bug‘doy unidan tayyorlangan mahsulotlar mineral moddalar va vitaminlarga almashinmaydigan aminokislotalar va to‘yinmagan yog‘ kislotalarga boy bo‘lganligi tufayli yuqori biologik qimmatga ega.
Shuni hisobga olgan holda ovqatlanishda uning yuqori va past navlaridan tayyorlangan mahsulotlarni birgalikda iste’mol qilish maqsadga muvofiqdir.
Non – insonning kundalik iste’molidagi asosiy ne’matlardan biri. Bug‘doydan tayyorlanadigan nonning kimyoviy tarkibida asosan 30-35% oqsil, 60-70% uglevodlar, kletchatka, B1 B2, PP vitaminlari, mineral tuzlar, shuningdek temir, kalstiy, fosfor va boshqa moddalar bor. Nonning energetik qimmati ham baland: 100 gr non organizmga uning naviga va ishlab chiqarilishiga ko‘ra 798 -1390 kJ energiya beradi.
Insoniyatning taraqqiyot bosqichida non tayyorlash usullari o‘zgarib kelgan. Nonlar pishirish usuliga ko‘ra tandir non, tova non, gaz pech noni, arpa noni, makkajo‘xori va oq jo‘xori noni, tariq noni kabi turlarga bo‘linadi.
O‘rta Osiyoning o‘troq aholisida nonni tandirda pishirish usuli tarixan keng tarqalgan.
Non tayyorlashda bajariladigan ishlar majmui non yopish texnologiyasi deyiladi. Non yopishda g‘alla doni uniga yordamchi masalliqlar sifatida xamirturush, tuz, shakar, moy, sut, tuxum, sedana va boshqalardan foydalaniladi.
Mamlakatimizda non sanoati birinchi besh yillikda vujudga kelgan. 1926 yilda birinchi Toshkentda jumhuriyatimizdagi birinchi non zavodi ishga tushirilgan.
Mavjud zavodlarda non pishirish texnologiyasi bir xil bo‘lib, quyidagilarni o‘z ichiga oladi. Obi non tayyorlashda dastlab un elakda elanib bunkerga beriladi. Xamir qorishdan avval xamirturushli xamir (un, achitqi va suv aralashmasi) tayyorlanadi. Uning tarkibiga 40-50% un, ko‘rsatma (restepturaga) binoan 65-75% suv qo‘shiladi. Bunda xamirturushga qisman tuz qo‘shiladi.
Xamirturushli xamir yetilgach (3-4,5 soat davom etadi), xamir qorish mashinasida xamir qoriladi. Bunda xamirturushli xamirga un, tuz qo‘shiladi. Xamir 1-1,5 soatcha yetiltiriladi, yetilgan xamir dumaloqlash mashinasiga beriladi. So‘ngra xamir maxsus shkafda 20 minutcha ushlab turiladi. Maromiga yetgan xamirdan non yasaladi, u pechkada 7-9 minut davomida pishiriladi.
Non pishirishda sut kislota hosil qiluvchi bakteriyalar muhim rol o‘ynaydi. Non yopishda ishlatiladigan xamirturushda sut kislota hosil qiluvchi bakteriyalar va turushlar bo‘ladi. Xamirning oshishiga asosiy sabab spirtli bijg‘ishdir.
Nonning nordon ta’mi esa asosan, sut kislotali achishga bog‘liq. Achishning shu xili xamirda moy kislota hosil qiluvchi bakteriyalarning ko‘payishiga to‘sqinlik qiladi.
Bulka non tayyorlashda un pnevmotransport vositasida ishlab chiqarish bunkerlariga uzatiladi. Bitta bunkerga kelgan undan suyuq xamir qoriladi, ikkinchi bunkerga kelgan undan xamirturushli xamir tayyorlanadi. Unga xamirturushli xamir, namakob qo‘shib xamir qoriladi.
Qorilgan xamir maxsus idishlarga solinib, ikki soatga yaqin etiltiriladi. Bunda harorat 32-35ºC bo‘lishi lozim. Tayyor xamir kesish mashinasiga uzatiladi, kesilgan xamir moy surkalgan qoliplarga solinib, maxsus transportyorni 40 minutcha yurgizib etiltiriladi. Bunda xamir qolip hajmicha ko‘pchiydi. Qolipdagi xamir pechka ichida 50 minut, 220-280 ºC haroratda pishiriladi. Pishgan non transportyorda taxlash stoliga yuboriladi.
|
