Dori vositalarining sanoat texnologiyasi

K

III.NAZARIY MATERIALLAR

3.Xavfsizlikni tizimiy taxlil kilish. Xavfsizlikning tizimiy taxlili xakida tushuncha va uning maksadi.

5.Xayot faoliyati xavfsizligini boshkarish funksiyalari

Hozirgi zamon ishlab chikarishdagi jarayonlarni bajarishda ko‘plab mashina va uskunalar ishlatiladi. Ularga aloxida-aloxida xavfsizlik talablari ishlab chikarilgan. Shu boisdan xayot faoliyati xavfsizligi masalalarini qismlarini o‘rganishda xavf paydo bo‘lish manbalari, ularning qisqacha xarakteristikasi, insonga ta’siri, muxofaza yo‘llarini ma’ruza matnida bayon etish lozim. Xayot faoliyat xavfsizligi fanini urganishda texnik, fizik-ximiyaviy, tibbiy, biologik, kishlok xujaligi, xukukiy va boshka fanlarning yutuklariga asoslanish zarur.

SHunday kilib, xayot faoliyat xavfsizligi fani barcha konunlashtiruvchi aktlar, ijtimoiy-iktisodiy, tadbirlar tizimi bo‘lib insonni ishga kobiliyatligini, sog‘ligini va xavfsizligini ta’minlaydi.

Hayotiy faoliyat xavfsizligi-inson faoliyatining barcha jabhalaridagi xavfli va zararli omillardan tortib inson himoyasi muhofazasi nazariyasi va amaliyotini o‘z ichiga oluvchi ilmiy bilimlar sohasi sanaladi. Hayotiy faoliyat xavfsizligi vazifasi xavflar ta’sir etish darajasini baholash, muxofazalash uchun qo‘llanadigan vositalar, yo‘l-yo‘riqlar, qo‘llanmalar, usullarni ishlab chiqishni shakllantirishdan iborat.

Fan va texnika taraqqiyoti, ijtimoiy – iqtisodiy xavfsizlikni oshirib, shu bilan birga aholi salomatligi uchun bo‘lganidek, atrof-muhit uchun ham xavfsizlikning yangi turlari vujudga kelishiga olib keldi. Xavfsizlik–tushunchasi deganda ishlash davomida insonga ta’sir etuvchi xavfsizlikni va inson salomatligiga ta’sir etuvchi xolatdir.

Butun jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra, hozirgi paytda baxtsiz hodisalar oqibatidagi o‘limlar yurak-tomir va onkologik kasalliklardan keyin 3-o‘rinda turadi. Agar kasalliklardan, asosan katta yoshdagi kishilar hayotdan ko‘z yumsa, baxtsiz voqealar natijasida esa mehnatga layoqatlilar asosan halok bo‘ladi. SHikastlanish – 2 yoshdan 41 yoshgacha bo‘lgan insonlar o‘limining asosiy sababidan hisoblanadi.

Insoniyat vabo, o‘lat, chechak, terlama epidemiyalarini engib o‘tdi, hayotini uzaytirish usullarini izlamoqda, biroq baxtsiz hodisalar bilan samarali kurashishning uddasidan chiqmoqda. SHikastlanish hozirgi vaqtda haqiqiy ijtimoiy kulfat epidemiya ko‘lamiga tenglashdi.

Hayotiy faoliyat – inson organizmidagi murakkab biologik jarayon bo‘lib, salomatlik va mehnatga layoqatni saqlash imkoniyatini beradi.

Har qanday faoliyat salohiyati xavfli. Turli sabablarga ko‘ra, o‘lim holatlari ehtimoli bor.

Baxtsiz hodisalar xarakteri Ehtimolligi

Avtofojea (halokat) 4000 dan 1

Alanga va yonuvchi moddalar ta’siri 25000 dan 1

Suvga cho‘kish 30000 dan 1

O‘q otadigan qurollardan jarohatlar 100000 dan 1

Aviahalokatlar 100000 dan 1

Jismlarning qulashi 160000 dan 1

Elektjarohat 160000 dan 1

Uraganlar-bo‘ronlar 2500000 dan 1

Xavfli ishlab chiqarish omili – bu shunday omilki, uning ta’siri ishlovchini jarohatga olib keladi. Zararli ishlab chiqarish omili ta’siri kasallikka olib keladi.

• 
  xavfning yuzaga kelish tabiatiga ko‘ra: tabiiy,texnik, antropogen, ekologik, aralash;
  
• 
  xavf ta’sirida ko‘ngilsiz oqibatlarni yuzaga kelish vaqtiga ko‘ra: impulsiv,kumuletiv;
  
• 
  lokalizatsiya bo‘yicha: litosfera, gidrosfera, atmosfera, kosmos bilan bog‘liq xavflar;
  
• 
  yuzaga keluvchi okibatlar bo‘yicha: charchash, tolikish, zo‘rikish, kasallanish, shikastlanish,
  jaroxatlanish, avariya, yong‘in va boshqalar;
  
• 
  keltirib chikaruvchi zararga ko‘ra: sotsial, texnik, ekologik;
  
• 
  yuzaga kelish soxasi bo‘yicha: madaniy, maishiy, transport, yo‘l-transport, ishlab
  chikarish, xarbiy va boshkalar;
  
• 
  xavfning tarkibi va tuzilishiga ko‘ra: oddiy va xosilali (yasamali), ya’ni bir necha oddiy
  xavflar birikishi natijasida yangi, murakkab xavfning yuzaga kelishi;
  
• 
  insonga ta’sir etish xarakteriga ko‘ra: aktiv va passiv;
  

Xozirgi vaktda xavfning alfavit tartibidagi nomenklaturasi ishlab chiqilgan bo‘lib, u quyidagi ko‘rinishga egadir.

Aniq tekshirishlar va tadkikotlar o‘tkazishda aloxida ob’ektlar, ishlab chikarish, sexlar, ish joylari, ish jarayonlari, kasb turlari bo‘yicha xam xavf nomenklaturasi tuziladi.

Soniy baxolash - ma’lum davrdagi faoliyat davomida yuzaga kelgan ko‘ngilsiz oqibatlarni oldindan ehtimol qilingan, sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan xavfga, ko‘ngilsiz okibatlarga nisbatidir. Tavakkalni aniqlashda okibatlarning sinfi ko‘rsatilishi lozim.

Identifikatsiya - xavfni va uning soniy hamda vaqtli ko‘rsatkichlarini aniqlash jarayoni bo‘lib, uning natijasida xayot faoliyat xavfsizligini ta’minlashga karatilgan profilaktik va operativ tadbirlar ishlab chikiladi.

Identifikatsiya jarayonida xavfning nomenklaturasi, xavfni yuzaga kelish extimoli, fazoviy koordinatalari, xavf tufayli kutiladigan zarar va boshka parametrlar aniklanadi. Olingan natijalar asosida esa anik tadbirlar ishlab chikiladi.

Potensial xavf yuzaga keladigan, amalga oshadigan sharoitlar baxtsiz hodisalarning sabablari deyiladi. Baxtsiz hodisalar turli xil, ya’ni jaroxatlar, shikastlanishlar, kasallanishlar va boshka ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin.

Xavf, sabab va okibat - baxtsiz xodisalarni, favkulodda xolatlarni, yong‘inlarni va shu kabi boshka ko‘ngilsiz xodisalarni asosiy xarakteristikasi hisoblanadi.

«Xavf - sabab - ko‘ngilsiz oqibatlar» - bu logik rivojlanish jarayoni bo‘lib, yashirin xavfni yuzaga chikishiga xamda real zarar keltirib chikarishga olib keladi. Ko‘rsatilganidek, bu jarayon ko‘p sababli hisoblanadi. Shu sababli baxtsiz hodisalarni oldini olishda ularning sabablarini aniklash muxim rol o‘ynaydi.

Quyida yuqoridagi uchlikga doir misollar keltiramiz:

Elektr toki (xavf) - qisqa tutashuv (sabab) - kuyish (okibat);

Pestsidlar (xavf) - SHXV foydalanmaslik (sabab) - zaxarlanish (okibat).

kislorod-yongin manbasi bitta sistemani tashkil etadi. Agar ushbu elementlardan birortasi bo‘lmasa yonish jarayoni yuzaga kelmaydi. Bu erda yonuvchi modda yonish xususiyatiga, kislorod-yong‘inni yuzaga keltirish sharoitini yaratash xususiyatiga, manba esa yong‘inni amalga oshirish xususiyatiga ega. Albatta, bu sistemada ushbu elementlardan birortasining bo‘lmasligi, sistemani buzilishiga olib keladi, natija, maksad (ushbu kolatda-yonish) amalga oshmaydi.

Xavfsizlikni sistemali taklilining asosiy maksadi ko‘ngilsiz okibatlar (baxtsiz xodisalar)ga olib keluvchi sabablarni aniklash va shu asosida ularni kamaytirish ehtimolini ta’minlovchi tadbirlar ishlab chikishdan iboratdir.

Sabab va xavf tizimi.

«Sabab va xavf daraxti» tizimi. Har kanday xavf ma’lum bir sabab yoki sabablar okibatida yuzaga keladi va ko‘ngilsiz okibatlarni keltirib chikaradi. Sababsiz real xavf bo‘lmaydi. Shu sababli, xavfni bartaraf etish yoki oldini olish birinchi navbatda uning kelib chikish sababini o‘rganishga bog‘liq bo‘ladi va bu «sabab-okibatli» bog‘lanish orqali izoxlanadi. Xavf, ayrim sabab yoki sabablarning okibati bo‘lib, u o‘z vakida boshka bir sababni keltirib chikruvchi xamdir, ma’lum bir sabab ta’sirida yuzaga kelgan xavf, boshka bir xavfni kelib chikishiga sabab bo‘lishi, u xavf yana boshka bir xavfni tug‘dirish, natijada bu jarayoni, zanjirli bog‘lanish yoki sistema ko‘rinishiga ega bo‘lishi mumkin. Bunday bog‘lanishning grafik tasviri ko‘p shaxobchali daraxtni eslatadi. Shu sababli, xavfsizlikning taxliliga bag‘ishlangan ayrim adabiyotlarda ko‘pincha «Sabab daraxti», «Inkor daraxti», «Xavf daraxti», «Okibat daraxti» kabi iboralar uchraydi. Albatta, bunday grafik ifodalarda, ya’ni «daraxtlarda» sabablar shoxchalari va okibat shoxchalari mavjud bo‘lib, ular «sabab-okibati» bog‘lanishning to‘lik dialektik xarakterini ko‘rsatadi. Shuning uchun, taxlil natijasi asosida tuzilgan bunday grafik ifodani «Sabablar va okibatlar daraxti» deb nomlash maksadga muvofik hisoblanadi.

Bunday «daraxt» larni ko‘rish xar xil ko‘ngailsiz xodisalar sabablarini aniklashning asosiy boskichlaridan yukori xisoblanadi. «Daraxt» shoxlanishini tuzish ko‘p boskichli cheksiz jarayon bo‘lganligi sababli, ma’lum bir cheklanishlar qabul kilinishini talab etadi. Bu cheklanishlar tadkikotlarning maksadiga bog‘lik bo‘lib, ular mantikiy jixatdan asoslangan bo‘lishi lozim.

- stimullashtirish.

2. Ishchi hududining havosida YQBK zaharli moddalar.

Atrof – muhit muhofazasiga katta e’tibor qaratiladi. Uchta biologik sfera – havo, suv, er mavjud. To‘liqmas yonadigan yonilg‘i mahsulotlari, kimyoviy va metallurgiya ishlab chiqarish chiqindilari havoga chang, oltingugurt gazi, uglerod va azot oksidlari, chaqich (qora smola) moddalari tarqalishiga sabab bo‘ladi. Atrof muxitni ifloslantiruvchi manbalar avtomobil gazlari – bu 1000 dan ortiq zararli-zaharli moddalar komponenti bo‘lib, ma’lum sharoitda ikkilamchi xolatlar “smog” tashkil qiladi.

Ikkinchi biologik muhit, hovuzlarning ifloslanish manbai oqova suvlar va neft mahsulotlari hisoblanadi. Ifloslanish havodan zaharli moddalarning o‘tirishi va bevosita ishlab chiqarish chiqindilari bilan ifloslanishi tufayli sodir bo‘ladi, ikkilamchi xolat sifatida namoyon bo‘ladigan zararli oqibatlardan kislotali yomg‘irlar, ozon qavatining emirilishi, er xosildorligining kamayishi, oziq ovqatlar sifatining kamayishi, texnika qurilmalarining buzilishidir.

Atmosfera xavosini tozalash choralaridan chang, gaz ushlaydigan inshootlarni qurish, ishlab chiqarish chiqindilarini qayta ishlash, chiqindisiz texnologiyani qo‘llash, erning sho‘rlanishdan himoyalash, botqoqlik, qo‘rg‘oqchilikdan saqlashga katta ahamiyat berilmoqda.

O‘zbekistonda “Atmosferani ximoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun qabul qilingan, uning vazifasi xavoni ifloslanishdan ximoya qilish, zararli kimyoviy, fizikaviy, biologik xamda boshqa moddalarning axoliga, o‘simlik va xayvonlarga bo‘lgan zararini kamaytirishdan iborat.

Ishlab chikarish sharoitida tabiiy sof toza xavo deyarli uchramaydi. CHunki ko‘pgina texnologik jarayonlar xar xil zararli moddalarni ajralib chikishi bilan kechadi. Havoda mavjud qotishmalar katta ahamiyat kasb etadi. Ular nafas yo‘llari orqali va me’da-ichak trakti orqali hamda usti bosh kiyim iflos bo‘lganda teri orqali inson organizmiga tushadi va salbiy oqibatlariga olib keladi. Ko‘p korxonalarda ishlab chiqarish jarayonida havoga har xil zaharli gaz, chang va bug‘larni ajralib chiqish hollari mavjuddir, masalan, xlor (Cl), vodorod sulfid (H₂S), azot(II) oksid(NO), azot(IV) oksida(NO₂), benzol(S₆N₆), benzin(S₆N₅)k, anilin bug‘lari va hokazo.

SHuning uchun ishlab chiqarish xonalarida havo muhitini vaqti-vaqti bilan tekshirib turish va uni normalashtirish katta ahamiyatga egadir. Zaharli gazlarni konsentratsiyasi 1m³ yoki 1l havo tarkibidagi "mg" miqdorda ifodalangan gazdir. Bu har xil birlikda izohlanishi mumkin, hajm %, mg/l, mg/m³. Sanoat korxonalari ishlab chiqarish xonalarida sanitar normalari bo‘yicha belgilangan havo tarkibidagi zararli moddalarning ruxsat etilgan miqdorlari saqlanishi kerak.

Bizning davlatimizda YQBK birligiga mg/m³ qabul qilingan hozirgi vaqtda 800 dan ortiq moddalar uchun YQBK mavjuddir.

GOST 12.1.007-76ga muvofiq, inson organizmiga ta’sirida kasbiy kasalliklar yoki inson salomatligi ahvolining og‘irlashuvlariga olib keluvchi moddalar zaharli moddalarga kiradi. Sanoat zaharli moddalarining zaharlilik darajasi yo‘l qo‘ysa bo‘ladigan konsentratsiya (YQBK) orqali ifodalanadi. YQBK shunday konsentratsiyaki, har kunlik ish soati 8 soat bo‘lib insonning butun mehnati davomida organizmda hech qanday o‘zgarish, kasallik yoki sog‘lida chetlanishlar sezilmaydigan muhitdagi moddaning miqdoridir.

Ishchi hududining havosida YQBK zaharli moddalar

Ishning og‘irligi va xavo muxitining meteorologik parametrlari inson organizmiga ishlab chiqarish zaxarlarini ta’sirini kuchaytiradi, chunki bunda nafas olish darajasi keskin ortadi. Bunda zararli moddalar o‘pka alveolar kanallarida o‘tirib qoladi va ularni to‘planishi natijasida zararli ta’sir ortib boradi. Kumulyativ xossaga ega bo‘lgan moddalarni oz miqdori xam surunkali zaxarlanishlarga olib keladi. Bu moddalarga qo‘rg‘oshin, simob, marganets, kremniy oksid va kremniyorganik birikmalar. Masalan, marganets bilan zaxarlanganda asab sistemasi, benzoldan zaxarlanganda esa kon xosil kiluvchi organlar zarar kuradi. Benzol, ksilol, toluol va boshqa shunga o‘xshash zararli moddalar, organizmga teri qavatlari orqali kiradi.

Polimerlarni qayta ishlashda xavoda gazsimon kimyoviy moddalarning murakkab kompleksi vujudga keladi: uglerod oksidi, xlororganik birikmalar, xlor uglerod, to‘yinmagan uglevodorodlar, sianid kislota, organik kislotalar, efirlar, aromatik uglevodorodlar ta’siri (benzol, atseton). Mexanik ishlov berish vaqtida chang xosil bo‘ladi.

Zaharli moddalarning yo‘l qo‘ysa bo‘ladigan zichlik miqdorlaridan ishlab chiqarishdagi sanitariya sharoitiga, sog‘lomlashtirish tadbirlarining, masalan, shamollatish samaradorligiga baho berishda, shuningdek, yangi sexlar va zavodlarni loyihalashda amalda foydalaniladi.

(Ish zonasining xavosi). GOST 12..1.005-76 talablari asosida YQBK bo‘yicha ish joyidagi xavo muxiti bilan taminlanadi. Mexnat muxofazasi standart tizimlari GOST 12.1.005-76 “Zaharli moddalar” xavflilik darajasiga karab xamma zaharli moddalar 4 ta sinfga bo‘ladi.

1-Sinf. O‘ta xavfli moddalar, bunday moddalarga PDK 0,1 mg/m³ dan kam (simob tuzlari, qo‘rg‘oshin, berilliy va uning birikmalari, kadmiy va uning noorganik birikmalari, ftor, fosfor). .

2-Sinf. YUqori xavfli moddalar, bunday moddalarga PDK 0,1 - 1 mg/m³(geksogen, med, benzol xlor). .

3-Sinf. O‘rtacha xavfli moddalar, bunday moddalarga 1-10 mg/m³ (xlorid kislota, fenol, azot oksidlari, polipropilen, neft).

4-Sinf. Kam xavfli moddalar, bunday moddalarga PDK 10,0 mg/m³ dan yuqori (spirt, ishqoriy lak, atseton, toluol, pentan, ammiak).zararli moddalar saklagan mikdorda xavo tarkiblariga ajratiladi. Zaharli moddalarning havflilik darajasini, ya’ni sinfini sanitariya normasi SN 245-71, SN-4088-86 yordamida aniqlasa bo‘ladi. Ishchi hududning havoda mavjud zaharli moddalar ustidan nazorat 1 – sinf moddalari uchun uzluksiz bo‘lishi va qolgan sinflar moddalari uchun davriy bo‘lishi mumkin.

Ishlab chiqarish zaharlari yo‘l qo‘yiladigan oxirgi darajasi (YQOD) ni belgilashda: a) moddalarning fizik-kimyoviy xossalari hisobga olinadi;

tajriba tekshirish natijalaridan foydalaniladi; b) ishlab chiqarishdagi gigienik kuzatuvlar ma’lumotlariga, ishchilarning sog‘liq holati va kasallanishga doir materiallarga ham amal qilinadi.

Ish joyi xonasining xavosi tarkibidagi ushbu zararli moddalarni me’yorlashtirish, ishlab chiqarishda zaharlanishni oldini olish chora-tadbirlari quyidagilardan iborat:

1. 
   Ishlab chikarish texnologiyasini takomillashtirish, yangi zamonaviy texnika vositalaridan foydalanish;
   
2. 
   Texnologik jarayonni avtomatlashtirish va kompleks mexanizatsiyalashtirish;
   
3. 
   Asbob uskunalarni zichligini ta’minlash, germetiklashtirish yoki to‘siqlar bilan o‘rab olish;
   
4. 
   Zaxarli moddalarni zaxarsiz moddalar bilan almashtirish;
   
5. 
   So‘ruvchi va uzatuvchi havo almashtirgichlardan keng foydalanish;
   
6. 
   SHaxsiy ximoya vositalari (gaz niqob, ko‘z oynak, qo‘lqop, maxsus ustboshlar)dan foydalanish.
   

Sinama faqatgina ish joyidan olinmasdan, balki ishchilar qisqa muddatda bo‘ladigan joylardan ham olinishi shart. Sinama yuzadan 1,5 m balandlikda olinadi. Tekshirish natijasi asosida shu sex havo muhitini zaharlanganlik darajasi, havo almashtirgichlarni ish qobiliyati, hamda uskunalarning zichligi to‘g‘risida ma’lumot olsa bo‘ladi.

Sanoat sanitariya kimyosi aniq, ammo uzoq vaqt talab qiladigan analitik usullar (kolorimetrik, gaz xromatografiya, ultrabinafsha va infrakizil spektroskopiya va b.) bilan bir qatorda tezda ma’lumot beradigan ekspress usullarni, havo tarkibidagi zaharli gazlarni miqdorini aniqlashni tavsiya etadi.

Ekspress usulining asosini tez o‘tadigan rangli va sezgir reaksiyalar tashkil etadi. Havo tarkibidagi zaharli moddalarning konsentratsiyasini aniqlaydigan zamonaviy o‘lchash asboblari mavjud. Bularga gaz aniqlovchilar GX-1, GX-2, universal gaz o‘lchagichlar UG-1, UG-2, UG-6 misol bo‘ladi. Bu asboblarni ishlashi -tekshirilayotgan havo tarkibida zaharli gazlar bo‘lgan takdirda shisha naycha ichidagi indikator kukuni rangini o‘zgarish uslubiga asoslangan.

Har xil tuzilishga ega bo‘lgan fotoelektrik, elektrokimyoviy, optik va avtomatik gaz o‘lchagichlar ham ekspress usulini ta’minlaydi.

Universal gaz o‘lchagichlar UG-1, UG-2, UG-3 lar bir-biridan faqatgina aniqlaydigan gazlarining soni bilan farqlanib, bular zaharli gazlarni miqdorini mg/m3 birlikda aniqlab beradi va bunda hech qanday qo‘shimcha qayta hisoblashning zaruriyati bo‘lmaydi.

Hozirgi kunda kimyoviy xavfli inshootlarning asosiylari «O‘zbekkimyosanoat» uyushmasiga qarashli korxonalar bo‘lib, ular Angren, Farg‘ona, Samarqand, Navoiy, CHirchiq, Olmaliq va boshqa shaharlarda joylashgan. Bu korxonalardan tashqari kimyoviy zaharli moddalar bilan ishlaydigan boshqa korxonalar ham mavjud - «O‘zgo‘shtsut», «O‘zbeksavdo», «O‘zqishloqxo‘jalik» mahsulotlari uyushmalari, Bekobod metallurguya korxonasi, Mikond korxonasi, Toshkent lak bo‘yoq, to‘qmachilik korxonalari, kommunal xo‘jalik vazirligi inshootlari va boshqalar. Hammasi bo‘lib respublika hududida 200 dan ortiq kimyoviy xavfli inshootlar bor. Ular ishlab chiqaradigan yoki xalq xo‘jaligida turli mahsulotlar ishlab chiqish uchun olib kelinadigan, saqlanadigan suyuq, qattiq, gaz holatidagi inson va hayvon sog‘ligi uchun zararli, kuchli ta’sir ko‘rsatuvchi moddalar turi ko‘p.

Bu shaharlarda quyidagicha miqdorda zaharli moddalar saqlanadi:

CHirchiqda-1050 tonna ammiak saqlanadi;

Olmaliqda-2500 tonna ammiak va yana shuncha sulfat kislota bor.

Angren-14 tonna xlor.

Farg‘ona-700 tonna ammiak.

Samarqand-1000 tonna ammiak

Navoiy-137 tonna xlor, 2000 tonna nitril akril kislotasi, 96 tonna fosgen va bulardan tashqari ammiak va sinil kislotalar bor.

Bu kuchli ta’sir qiluvchi zaharli moddalarning saqlanishi ularni saqlashda ko‘zda tutilgan xavfsizlik chora-tadbirlarini ko‘rib qo‘yilganligi uchun uncha katta xavf manbasi bo‘lmasada, lekin biron bir avariya sodir bo‘lsa yoki tabiiy ofatlar: masalan, er qimirlashi yoki toshqinlar bo‘lishi natijasida bu zaharli moddalar saqlanayotgan idishlar va boshqa saqlash anjomlariga zarar etkazilishi natijasida bu idishlar o‘z zich yopilganligini yo‘qotib qo‘ysa, unda zaharli moddalar oqib ketishi ro‘y beradi va bu zaharli moddalar suv havzalariga borib quyiladi va ularning hududimizdagi daryolar suviga qo‘shilib ketishi juda katta maydonlarni zaharli moddalar bilan zaharlashga sababchi bo‘ladi.

Insonning mexnat qilish qobiliyatiga, sog‘lig‘iga mehnat faoliyati davridagi ob-havo omillari har biri ayrim xolda yoki bir nechtasi birgalikda juda katta ta’sir ko‘rsatadi.

Ishlab chikarish xonalarining mikroiqlimi xona xavosining xarorati, nisbiy namligi, xavo bosimi, xavoning xarakatlanish tezligi xamda issiq ish jixozlari yoki materiallari ta’siridagi issiqlik nurlanishining intensivligi orqali xarakterlanadi.

Mikroiqlim ko‘rsatkichlarini belgilangan me’yordan chetga chiqishi ishchining sog‘lig‘iga xam, ish qobiliyatiga xam salbiy ta’sir etadi.

Ish joylari yoki ishlab chiqarish xonalari xavosi xaroratining yuqori bo‘lishi inson organizmidan issiqlik ajralib chiqishini susaytiradi, natijada organizmning xarorati oshadi, yurak urishi va nafas olishi tezlashadi, ter ajralib chiqishi kuchayadi, kishining e’tibori xamda ko‘rish va eshitish a’zolarining reaksiya tezligi susayadi.

Atrof-muxit xaroratining pasayishi xam inson sog‘lig‘iga katta salbiy ta’sir ko‘rsatadi, chunki atrof-muxit xarorati sovushi tana xaroratini tushishiga olib keladi, natijada qon aylanish jarayoni susayadi, qonning immunobiologik xususiyati kamayadi, nafas olish yullarini kasallanishiga, revmatizm, gripp kabi kasalliklarni kelib chiqishiga sabab bo‘ladi.

Hayot faoliyati davrida inson organizmida tashqi muxit bilan moslashuvi fiziologik mexanizmi mavjud bo‘lib, u markaziy nerv sistemasining nazorati ostida bo‘ladi.

Tashqi muxitdagi xar qanday o‘zgarishlar xaqidagi axborot bosh miyaga etkazib beriladi va u erda taxlil qilinib, qanday javob reaksiyasi bo‘lishi ta’minlanadi. Bu javob reaksiyasida albatta inson xayotiga xavf solishi mumkin bo‘lgan xolatlardan chetlab o‘tiladi, ya’ni uning zarbalar va xalokatlardan saqlanish chora-tadbirlari ko‘riladi.

• 
  mexanik sezgilar, bular tashqi atroflicha ta’sir ko‘rsatuvchi umumiy tanaga suyak va pay to‘qimalariga ta’sir ko‘rsatilganda, teri va xarakatlanish organlari va yurak-qon aylanish tizimlari xabarini bildiruvchi sezgilar xisoblanadi;
  
• 
  issiqlik sezgilari, bu organizm ichki issiqligi va tashqi muxit issiqligini birdek ko‘rsatadigan sezgilar
  
• 
  kimyoviy sezgilar, bular kimyoviy birikmalar ta’siriga asoslangan sezgilar bo‘lib, o‘zida xid bilish va maza bilish sezgilarini mujassamlagan bo‘ladi;
  
• 
  foto sezgilar, bular yorug‘lik ta’sirida jumbushga keladigan sezgilar xisoblanadi;
  
• 
  og‘riq sezgilari, ular ma’lum turkumlarga bo‘linib, ba’zi birlari mexanik og‘riqlar sifatida, kimyoviy og‘riqlar va issiqlik ta’sirida vujudga keladigan sezgilar xisoblanadi.
  

Reja

1. 
   Inson organizmining tashqi muhitga moslashuvi
   
2. 
   Mikroiqlim va ishlab chikarish binolari ishchi hududining havo muhiti
   
3. 
   Ishlab chiqarish mikroiqlimining gigienik normalari va o‘lchash usullari
   
4. 
   Mo‘tadil ob-havo sharoitini yaratish chora-tadbirlari
   
5. 
   Isitish sistemalarining turlari va ularga kuyilgan asosiy talablar.
   

Inson doim atrof muxit bilan issiqlik almashinuvi jarayonida bo‘ladi. Tashqi muhitga moslashuv (termoregulyasiya)— bu inson organizmining fiziologik va kimyoviy jarayonlar asosida tana haroratining bir xil chegarada (36—37°C) saqlab turish qobiliyati demakdir.

Organizmning tashqi muhitga issiqlik chiqarishi uch yo‘l bilan o‘tishi mumkin:

1. 
   Odam tanasining umumiy yuzasida infraqizil nurlanish orqali
   

2. 
   Tanani o‘rab turgan havo muhitini isitish (konveksiya).
   
3. 
   Terining terlab, bug‘lanishi va nafas olish yo‘llari orqali suyuqliklarning bug‘lanishi natijasida.
   

Reja:

1. 
   Shovqin xakida umumiy ma’lumotlar.
   
2. 
   Tovushning asosiy ulchov birliklari, shovkin darajasini meyorlashtirish va ulchash.
   
3. 
   Shovqindan ximoyalanish vositalari va usullari.
   
4. 
   Titrash xakida umumiy malumotlar.
   
5. 
   Mashina va mexanizmlarning titrashini kamaytirish yullari.
   
6. 
   Infra va ultratovushlarning insonga ta’siri.
   

Insonning sezgi organlari ichida eshitish a’zosi uziga xos axamiyat kasb etadi. Inson uzining eshitish sezgilari orkali toza tovushlarni, aralash tovushlarni va shovkinni farqlaydi. Toza tovush bir xil chastotadagi sinusoidal tebranishlardan iboratdir. Bir sekunddagi tebranishlar soni tovush chastotasi deb ataladi. CHastota fizik olim Genrix Gers (1857-1894 y.y.) sharafiga «gers» (Gs) orkali ulchanadi. Bir gers (1Gs) - bir sekundda bir tebranish demaqdir.

Aralash tovush bir necha toza tovushning yig‘indisidan iborat. SHovkin esa xar xil chastota va tebranishdagi tovushlar aralashmasidir.

1660 yili Robert Boyl (1627-1661 y.y.) tovush tarqalishi uchun gazsimon suyuqlik yoki qattik jism xolatidagi muxit zarurligini isbotlaydi. Tovush tarqalishiga sabab bo‘ladigan muxitga bog‘lik xolda shovqinlar mexanik va aerogidrodinamik ko‘rinishda buladi.

Mexanik shovqin – ayrim detallar va umuman uskunalarning tebranishlari, zarbalari oqibatidandir.

Aerodinamik shovqin -manbai gazlardir.

Gidrodinamik shovqin – suv va boshqa suyuqliklarning harakati oqibatida kelib chiqadi.

Elektromagnit shovqin – o‘zgaruvchan magnit kuchlarining elektromexanik qurilmalarga ta’siri natijasida yuzaga keladi.

Tovush intensivligining o‘lchov birligi «Bel» qabul qilingan. U telefon yaratilishining asoschisi Aleksandr Greyma Bel (1847-1922y) sharafiga atalgan. Insonning qulog‘i bir xil bosimdagi turli xil chastota va qattikligi tovushlarni eshita oladi. Tovush qattikligi («gromkost») - «fon» bilan o‘lchanadi. Bir fon- 1000 Gs chastotadagi va 1dB intensivliqdagi tovush qattikligidir. Sanoat korxonalarida shovqinni o‘lchashning dV birligi qabul qilingan.

SHovqin – turli chastota va tezlikdagi tovushlarning tartibsiz birikmasidir.

Ishlab chiqarish jarayonlarining avtomatlashtirish va mexanizatsiyalash vositalari taraqqiyoti o‘z ishi davomida mexanik tebranish (silkinish) hosil qiluvchi uskunalar qo‘llash bilan bog‘liq. Quyidagi texnologik uskunalar shovqin manbai bo‘lishi mumkin: kompressor, vakuum-filtr, do‘mbirali quritgichlar, sentrifuga, maydalagichlar, vibroelaklar, vakuum-nasos va b. Mexanik tebranishlarning inson organizmiga ta’siri chastota, tebranish uzatiladigan jadallik va muhitga bog‘liq tarzda turlicha namoyon bo‘ladi. Tebranish shovqin va silkinishga bo‘linadi.

Eshitiladigan chastotalar diapazonida uzatiladigan mexanik tebranishlar inson tomonidan tovush sifatida qabul qilinadi.

Bu chastotalar 16 Gs dan 20000 Gs gacha bo‘lgan diapazonni tashkil qiladi. 16 Gs dan kichik va 20000 Gs dan katta bo‘lgan chastotadagi tovushlarni odam qulog‘i eshitmaydi va u tovushlar infra va ultra tovushlar deb ataladi.

Ta’sirni baholash uchun butun chastotalar diapazoni oktava chiziqlariga bo‘lingan, ularda yuqori chegara chastotasi fyuqori fquyi quyi chegara chastotasidan 2 martaga ko‘p.

Oktavani xarakterlovchi chastota sifatida uning o‘rtacha geometrik kattaligi olinadi.

45 – 90 Gs - > fo‘rt = 63 Gs

90 – 180 Gs -> fo‘rt = 125 Gs

5000 – 11000 Gs - > fo‘rt = 8000 Gs

YUqori chastota tovushlari inson xissiyotiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.

SHovqin darajasini me’yorlashtirish va o‘lchash.

SHovqin darajasini me’yorlashtirish - shovqinni insonga salbiy ta’sirini kamaytirishga qaratilgan asosiy tadbirlardan biri xisoblanadi. SHovqinning inson sog‘lig‘iga ta’siri uning chastotasiga bog‘lik bo‘lganligi sababli, xar bir shovqin oktava polosasi uchun aloxida ruxsat etilgan shovqin darajasi belgilangan (GOST 12.1.003-83).

SHovqinning eng yuqori ruxsat etilgan darajasi past chastotalar uchun, past ruxsati etilgan darajasi esa yuqori chastotali shovqinlar uchun qabul qilingan. Masalan, eng kichik tovush bosimi nazariy va ilmiy ishlar bajariladigan ish joylari uchun belgilangan bo‘lib, u o‘rtacha geometrik chastota 8000 Gs bo‘lganda 30 dB deb qabul qilingan.

Inson qulog‘i 16 Gs.dan 20000 Gs.gacha bo‘lgan tovush chastotalarini eshitish qobiliyatiga ega. Insonning eshitish qobiliyati har xil chastotali tovushlarga bir xil emas, 1000 - 4000 Gs chastotali bo‘lgan tovushlar yaxshi qabul qilinadi, 16... 100 Gs chastotali tovushlarni sezilarli darajada eshitadi. Darajasi bir xil bo‘lib, bir xil chastotaga ega bo‘lgan tovushlar bir xil qabul qilinadi. Sanitar normalarida (SN-245-91, GOST 12.1.003-85. SN-3223-85) shovqinning ruxsat etilgan miqdor darajasi aniqlangan bo‘lib, u tovushning chastotasiga bog‘liqdir va 8 oktava miqdorlari bilan baholanadi. SHovqin darajasi bajariladigan ishning hususiyatiga bog‘liq.

Masalan, sanoat korxonalarini doimiy ish joyida va ishlab chiqarish maydonlarida quyidagi shovqin darajasi miqdori ruxsat etiladi: 63 Gs. da - 103 Db, 125 Gs - 96 Db., 250 Gs. - 91 Db., 500 Gs -88 Db., 1000 Gs. - 86 Db., 2000 Gs. - 83 Db., 4000 Gs. - 81 Db. va 8000 Gs.da 80 Db.

SHovqin darajasiga va xarakteriga qarab, shovqinlar odam organizmiga har xil ta’sir ko‘rsatadi. Inson qulog‘iga eshitiladigan tovushlar quvvatiga qarab 3 qismga bo‘lish mumkin. Birinchisi eshitishdan to tovush bosimi seziladigan darajasi 40 dB bo‘lgan oraliq tabiatda kam uchraydigan tashqi muhit signallari bo‘lgani uchun, eshitish a’zolari bu signallarni sezish qobiliyati ancha past bo‘ladi. Ikkinchi qismga 41 dB dan 90 dB gacha bo‘lgan foydali (yoqimli) va foydasiz (yoqimsiz) tovushlar kiradi. Bunga oddiy sharpa tovushidan to eng baland radio va musiqa ovozlari hamda hayotiy shovqinlari kiradi. Uchinchi qismga 91 dB dan 130 dB gacha ya’ni eshitish a’zolariga og‘riq chiqaradigan darajadagi tovushlar kiradi. 145 dV dan ortiq bo‘lgan tovush darajalarida odam qulog‘ining pardasi yirtilishi mumkin.

SHovqinning normalarini belgilaganda ikki usuldan foydalaniladi: 1) shovqinni chegara spektri asosida normalash; 2) shovqinni dV tovush darajasi orqali normalash.

Ish joylaridagi doimiy shovqinlar uchun birinchi usul asosiy normalash usuli hisoblanadi. Bunda shovqin bosimi darajalari 8 oktava oraliqlarda o‘rta geometrik chastotalari 63, 125, 250, 500, 1000, 2000, 4000, 8000 Gs larda normalanadi, ya’ni chastotalarda tovush bosimi sathining dB lardagi qiymati olinadi.

Ish joylaridagi shovqin GOST 12.1.003-76 da berilgan yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan darajadan oshib ketmasligi kerak.

Sanitariya me’yorlari jamoatchilik va turar-joy binolarining to‘siq moslamalaridan shovqin manbaiga qadar minimal masofa o‘rnatadilar va ishlab chiqarish binolarida shovqinning cheklovli darajalariga yo‘l qo‘yadilar. Hajmi uncha katta bo‘lmagan binolarda tovush to‘lqinlari shift, devorlar, poldan ko‘p bora aks-sado beradi. Aks bergan tovush to‘lqinlari shovqin manbai to‘lqinlariga qo‘shiladi, shuning uchun binolarda tovush bosimi darajasi ochiq maydondagiga nisbatan ko‘p bo‘ladi. SHovqinli sexlarni, shovqini kam sexlar, turar-joylar va jamoatchilik binolarga nisbatan shamol tomonda va ulardan olisroqda joylashtirish maqsadga muvofiq. Sanitariya normalari hududlar va ishlab chiqarish korxonalari binolarida shovqinni cheklash bo‘yicha sanitariya me’yorlari 1996 yil 30 apreldan kuchga kiritilgan va loyixalashtirayotgan va ishga tushirayotgan barcha ishlab chiqarish korxonalari va tashkilotlar uchun ulardagi ish o‘rinlari, texnologik va injener uskunalar majburiy hisoblanadi.

Silkinishning aylanma detallar va harakatlanayotgan mexanizmlar, vallar, mashina shkivlari, dastgohlar, pnevmatik asboblarning noto‘g‘ri balansirovkasi, truba quvurlar bo‘yicha suyuqlik va gazlarni transportirovka qilish oqibatida yuzaga keladi. Silkinishlar dinamik yuklar ta’sirida vujudga kelib, mashinalar, qurilmalar va ishlab chiqarish binolari poydevoriga uzatiladi, ular orqali erga boradi. Shuning uchun silkinishlar va chayqalishlar katta masofaga etib borib, boshqa binolar va inshootlarda chayqalish hosil qilishi mumkin. Texnologik va boshqa uskunalarni loyihalashtirishda ishlab chiqarish binolarida ish joylarida uskunalar silkinishi tegishli kattalikdan oshib ketmasligi va SN – 245 –63 me’yorlariga javob berishini inobatga olish zarur.

Umumiy silkinishlar tananing biror bir qismiga ta’sirida qon ta’minotining yomonlashuviga olib keladi. Bu bo‘g‘inlarning deformatsiyasiga va harakatlanishining sustlashuviga, terining sezishini kamayishiga olib keladi.

Insonning ichki organlarini o‘z chastota tebranishlariga ega tebranuvchi tizim sifatida qarab chiqish mumkin:

f = 6 Gs - insonning butun tanasi uchun;

f = 8 Gs – bosh va oshqozon uchun;

f = 20 –25 Gs – boshqa organlar uchun;

f > 25 Gs - noxush.

Tashqi tebranishlarning ta’siri rezonans holatni chaqirishi va insonning ichki organlari chayqalishi va shikastlanishiga olib kelishi mumkin.

Silkinish nafas organlari, yurak-bo‘g‘in va ko‘rish-eshitish qobiliyatini sustlashtiradi. Uzoq va tez silkinishda silkinish kasalligi vujudga kelishi mumkin. Ayniqsa inson uchun bir vaqtning o‘zida shovqin, silkinish va past harorat zarar.

SHovqin va silkinishga qarshi chora tadbirlar korxonalarni qurish va loyixalashdan boshlanib, ishchi o‘rinlari va uskunalarni joylashtirishdan boshlanadi. Buning uchun tashkiliy, texnik, tibbiy-profilaktik tadbirlardan foyldalaniladi.

Ishlab chiqarish uchastkalari, uskunalar va ishchi o‘rinlarini tashkiliy ratsional joylashtirish, ishchilarning mehnat va hordig‘ini doimo nazorat qilish, ishchi joylari va uskunalaridan foydalanish cheklovlari va tegishli sanitariya-gigiena talablariga moslashtirish ahamiyatlidir.

Texnik – bu tadbir omillarning ta’sirini ancha kamaytirish imkonini beradi.

Uskunalarni yig‘ishda manbaning o‘zida shovqin va silkinish darajasini pasaytirish zarur.

Bu zarbali ta’sirlarni zarbasizlar bilan almashtirish, kam materiallardan foydalanish, silkinishni sezuvchi asoslarda uskunalarni o‘rnatish orqali amalga oshiriladi. Agar manbada shovqin va silkinish darajasi baribir yuqori bo‘lsa, u holda manbani izolyasiya qilish yoki ish joyini holi qilib, tovush yutuvchi materiallardan foydalaniladi.

Tovush izolyasiyasi – kojuxlar, ekranlar, to‘siqlar yordamida amalga oshiriladi. Tovush izolyasiya qiluvchi to‘siqlar, tovush to‘lqinini aks ettiradi. Tovush izolyasiya qiluvchi to‘siqning bunday qobiliyati d tovush etib borish, singish bilan baholanadi, to‘siq orqali tovush energiyasiga o‘tib, shu to‘siqda yotuvchi tovush quvvati nisbati bilan belgilanadi. Tovush yutish – shovqinning tebranish quvvatining issiklikka aylanishi. O‘ta tovush yutishni g‘ovak-g‘ovak, teshik- teshik materiallar va gazmollarda kuzatish mumkin.

Silkinishlarning kuchsizlanishi - qoplash, yotqizish, amortizatorlar, poydevorlar yotqizishda vibroizolyasiya, tovush yutish vositalaridan foydalaniladi. Tibbiy-profilaktik tadbirlar - 1 tomondan shovqin va silkinish holatlari hajmlari nazorati va boshqa tomondan ishlayotganlar salomatligi ahvoli nazoratidir.

SHovqindan individual himoyalanish vositalari – ovozni o‘chiradigan himoya probkalari, naushniklar,shlemlar.

Silkinishdan himoya esa - maxsus poyafzal va qo‘lqoplar.

SHovqinlardan himoyalanish uchun chora va materiallar tanlashda inobatga olinadiganlar:

Tovush to‘lqinlari: po‘latda - V = 5000 m/sek;

suvda - V = 1450 m/sek;

probkada - V = 500 m/sek;

havoda - V = 340 m/sek.

Ochiq makonda tovushning sfera to‘lqini kuchi masofa kvadratiga proporsional yo‘q bo‘ladi - g‘oyib bo‘ladi.

SHuning uchun shovqin hosil qiluvchi muhitli ishlab chiqarish binolarini keramik g‘ishtlar, plastmassa listlar, metall listlar bilan qoplash, moyli laklar bilan bo‘yash mumkin emas, izolyasiya sifatida esa voylok, asbest, probka, qo‘rg‘oshin, rezina yoki tovush energiyasi qisman aks etadigan boshqa materiallardan foydalanish mumkin emas.

Tovush yutuvchi materiallar shovqin tezligini 7-10 dB ga kamaytiradi.

YAngi sanoat korxonalarini va sexlarini loyihalashda shu sanoat korxonasi va sexlarida kelib chiqishi mumkin bo‘lgan shovqin bosimi darajalarini aniqlash muhim vazifa hisoblanadi. Ma’lumki, shovqin chiqaruvchi mashina va mexanizmlar sanoat korxonasining biror sexida joylashganligini hisobga olib, ana shu shovqinni tevarak-atrofdagi ishlab chiqarish korxonalarida, aholi yashash joylariga shovqin ta’sirini kamaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar korxonani loyihalash davrida hisobga olinadi. SHovqinni hisoblash asosan, quyidagi vazifalarni o‘z ichiga oladi:

1)Ma’lum nuqtada shovqin chiqarishi mumkin bo‘lgan va shovqin tavsiflari aniq bo‘lgan shovqin manbaining shovqin bosimi darajasini aniqlash.

2)SHovqinni kamaytirilishi lozim bo‘lgan miqdori.

3)SHovqinni ruxsat etiladigan miqdor darajasiga keltirish chora-tadbirlari.

SHovkin darajasini aniklash uchun SHum-1, ISHV-1 markali shovqin o‘lchagichlardan foydalaniladi. SHovqinni spektr chastotasi buyicha baxolash uchun ASH-2M, AS-3 markali chastotali analizatorlar ishlatiladi. Tovush spektrlarini vizual kuzatish va rasmga tushirish maksadida S-34 va SP-1 spektrometrlari xamda N-110, N327-3 markali uzi yozar jixozlar ishlatiladi.

SHovkindan ximoyalanish usullari turlicha bulib, u birinchi navbatda shovkin manbasiga xamda shovkin darajasiga boglik xolda tanlanadi. SHovqinga qarshi kurash chora-tadbirlari uz ichiga kuyidagi tadbirlarni birlashtiradi: shovqinni ajralib chiqayotgan manbayida kamaytirish; shovkinni tarkalish yunalishini uzgartirish; ishlab chikarish binolarga akustik ishlab berish; sanoat korxonalari binolari va uchastkalarini joylashishini ratsional rejalashtirish; shovkinni tarkalish yulida kamaytirish, shovqin manbaini uzoqroq masofada joylashtirish, jamoa va SHXV qo‘llash. Ushbu usullar ichida shovkinni shovkin manbaida kamaytirish eng samarali xisoblanadi.

Mashina va mexanizmlar shovkinini kamaytirish, detallarni tayyorlanish sifatini oshirish, kam shovkin xosil kiluvchi materiallardan foydalanish, uzatmalarni tugri tanlash, yoyilgan detallarni o‘z vaqtida almashtirish va shu kabi yullar orkali amalga oshiriladi. Uta kuchli shovkinda ishlovchi kurilmalarni izolyasiyalashda tovush kamaytiruvchi ekranlar ishlatiladi. Tovush yutuvchi materiallar sifatida kapron tolalari, parolon, mineral momiq, shishatola govak polivinilxlorid kabilar ishlatiladi. Bunday g‘ovak materiallar o‘ta va yuqori chastotali shovqinlarni maksimal darajada yutadi va susaytiradi. Agar yuqorida ko‘rsatilgan usullar orqali shovqin va darajasini susaytirish va me’yorlashtirish imkoniyati bo‘lmasa, shaxsiy ximoya vositalaridan foydalaniladi.

Ma’lumki, gazlar va suyukliklarni kuvurlarda xarakatlanishi natijasida aerogidrodinamik shovkin xosil buladi. Bandan tashkari, bunday shovkinlar ventilyatorlar, kompressorlar, nasoslar va ichki yonuv dvigatellarini ishlashi vaktida xam yuzaga keladi. Aerogidrodinamik shovkinlar gazlar va suyukliklarni uyurmasimon xarakati natijasida sodir bulganligi sababli, ularni shovkin manbasida kamaytirish uncha samara bermaydi. Shu sababli, bunday shovkinlar darajasi shovkin yuliga shovkin susaytirgichlar («glushitel») urnatish orkali kamaytiriladi.

Elektr kurilmalari va mashinalarida elektromagnik xarakterdagi shovkinlar yuzaga keladi. Bunday shovkinlar xosil bulishining asosiy sababi- uzgaruvchan magnit maydon ta’sirida ferromagnit massalarning titrashi xisblanadi. Transformatordagi bunday shovkinlar paketlarni zich joylashtirish va dempfer (tebranishni pasaytiruvchi, yutuvchi) materiallardan foydalanish orkali kamaytiriladi.

Bunda chiqarish trubalari albatta ish joylari va aholi yashash punktlaridan qarama-qarshi tomonga yo‘naltirilgan bo‘lishi zarur.

SHuning uchun sanoat korxonalarining loyihalarini tuzganda shovqin chiqaruvchi sex va uchastkalarni, shovqin ta’sir qilishi mumkin bo‘lgan uchastkalardan (masalan, aqliy mehnat bilan shug‘ullanadigan laboratoriyalar, zavod boshqarmalari, konstruktorlik bo‘limlari) bir-ikki joyga jamlagan holda qarama- qarshi tomonga joylashtirish tavsiya etiladi. Agar sanoat korxonasi shahar chegarasida yoki aholi yashaydigan punktning o‘rtasida joylashgan bo‘lsa, unda shovqin chiqaruvchi mexanizmlarni sanoat korxonasining o‘rtasiga joylashtirish tavsiya etiladi.

Buning uchun xona devorlari va shiftlariga shovqin yutuvchi materiallar qoplash yoii bilan ishlov beriladi; shuningdek, shovqin toiqinlari tegishi mumkin bo‘lgan zona maydonini oshirish maqsadida, har xil shovqin yutuvchi vositalardan qilingan plafonlar osish yaxshi natija beradi. Bunday chora-tadbirlar turkumiga akustik ishlov berish ishlari deyiladi.shovqin yutishda ishlatiladigan material g‘ovak strukturaga ega boiishi kerak.

Kuchli shovqin chiqaradigan mashina va mexanizmlar qopqoq vositalari bilan ta’minlanib, qobiqlar bilan berkitish shovqin kamaytiriladi, qopqoqlar asosan yog‘ochdan, metalldan va plastmassadan tayyorlanishi mumkin. Bularning samaradorligini oshirish maqsadida qopqoqlarning ichki devorlari shovqin yutuvchi vositalar bilan ta’minlanadi. Bunda mashina va mexanizmlarning xarakatidan qobiqlarning o‘zi titrab, shovqin chiqarmasligiga erishish kerak. Qopqoqning tashqi devorlariga vibrodempfirlash vositalari yordamida ishlov beriladi, qopqoq shovqin tarqatuvchi mexanizmni butunlay berkitishi shart. Agar shovqin chiqaruvchi mashina yoki mexanizm issiqlik chiqarib ishlaydigan bo‘lsa, qopqoqlar shamollatish sistemalari bilan jihozlanadi.

Ishchilarni yaqin joylarida joylashgan shovqin chiqaruvchi mexanizmdan muhofaza qilish uchun ekranlardan foydalaniladi. Bunday ekranlar ishchi ish joyi bilan shovqin chiqaruvchi mexanizm o‘rtasiga o‘rnatiladi.

SHovqin so‘ndirish vositalari. Asosan, aerodinamik shovqinlarni so‘ndirish uchun foydalaniladi. Bunday shovqinlarni kamaytirishda turli-tuman so‘ndirish vositalaridan foydalaniladi. Bularni tanlash sharoitga, shovqin spektriga va so‘ndirilishi kerak bo‘lgan tovush chiqayotgan zonaga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq bo‘ladi. SHovqin so‘ndirish vositalarini yutuvchi, reaktiv va kombinatsiyalangan usullariga bo‘lish mumkin. YUtuvchi so‘ndiruvchi vositaning asosiy xususiyati shundaki, u o‘zi orqali o‘tayotgan shovqinning o‘z tarkibiga o‘rnatilgan yutuvchi materiallar yordamida kamaytirish imkoniyatini yaratadi. Reaktiv so‘ndirish vositasi esa shovqinni kelib chiqayotgan manbaga qaytarib yuboradi. Kombinatsiya usulida ham yutish, ham qaytarish xususiyatlari birgalikda qoilanadi.

SHovqinga qarshi shaxsiy muhofaza aslahalari

Ba’zi bir texnologik jarayonlarda shovqin darajasini umumiy texnik vositalar yordamida kamayitirish imkoniyati bo‘lmay qoladi. Bunday hollarda ishchilar uchun shaxsiy muhofaza vositalaridan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanada. Sanoat korxonalarida shovqinga qarshi shaxsiy muhofaza aslahalari sifatida vkladish, naushniklar va shlemlardan foydalaniladi.

Vkladishlar. Bu paxtadan qilingan, quloq teshigiga o‘rnatishga mo‘ljallangan vositadir. Uning samaradorligini oshirish maqsadida ba’zi bir parafinga o‘xshash moddalar shimdiriladi. Bundan tashqari, qattiq moddalardan, masalan, rezina, ebonit kabilardan yasalgan vkladishlardan ham foydalaniladi. Vkladishlar eng arzon va ishlatishga eng qulay vositalar hisoblanadi. Lekin ularning samaradorligi oz, ya’ni 5-20 dB gacha tovushni kamaytira oladi.

SHuningdek, ba’zi hollarda noqulayligi quloq teshigini yallig‘lantirishi mumkinki, bu uning salbiy jihatlari hisoblanadi.

Naushniklar. Sanoat korxonalarida VSNIIOT naushniklaridan keng foydalaniladi. Naushniklar quloqni yaxshi berkitadi va prujinalar yordamida ushlab turiladi. Naushniklar past chastotadagi tovushlarga nisbatan yuqori chastotadagi shovqinlardan yaxshi muhofaza qiladi. Uning samaradorligi 7-38 dB atrofida bo‘ladi.

SHlemlar. Haddan tashqari katta shovqin sharoitida (120 dB dan ortiq) shovqin inson bosh miyasiga ta’sir ko‘rsatadi. Bunday hollarda naushnik va vkladishlar hech qanday foyda bermaydi. Shuning uchun bosh miyani muhofaza qiladigan shlemlardan foydalaniladi.

Infra va ultra tovushlarning ta’siri va ulardan saqlanish

Sanoatida infra tovushlarning asosiy manbayi ichdan yonar dvigatellar, ventilatorlar, porshenli kompressorlar hisoblanadi. Infra tovushlar darajasi 100-120 dB dan oshib ketgan taqdirda ishchida bosh og‘rishi, sezilarli darajada quloq pardasining harakati vujudga keladi. Infra tovush darajasi orta borgan sari ichki organlarda tebranish hissi vujudga keladi, ishlash qobiliyati keskin susayadi, qo‘rquv paydo bo‘ladi.

QMQ 2. 01. 08. - 96 ga asosan 2, 4, 8 va 16 Gs o‘rta geometrik oktava oraliqlarida infra tovush darajasi 105 dB dan oshmasligi kerak.

Infra tovush bilan kurashishning asosiy usullari quyidagilardir:

mashinalarning tezligini oshirish; bunda tovush to‘lqinlari eshitiladigan polosalarga o‘tadi;

konstruksiyalar ustuvorligini oshirish;

past chastotadagi tebranishlarni yo‘qotish;

reaktiv tovush so‘ndirish vositalarini o‘rnatish.

SHuni aytib o‘tish kerakki, umuman shovqinni to‘sish vositalari va yutish vositalari infra tovush bilan kurashishda hech qanday natija bermaydi. Infra tovush bilan kurashishda tovush ajralib chiqayotgan manbayida kurashish yaxshi natija beradi.

Hozirgi vaqtda ultra tovushdan sanoatda keng foydalanilmoqda. Bunda foydalanadigan tovush chastotasi 20 kGs dan yuqori va quvvati bir necha kilovatt miqdorni tashkil qiladi. Ultra tovush ham inson organizmiga katta zarar keltiradi. Bu asab sistemasi funksiyalarining buzilishi, bosim, qon tarkibi va xossasining o‘zgarishi bilan ifodalanadi. Kasallarning boshi og‘riydi, tez charchaydi, eshitish qobiliyati susayadi. Ultra tovush odamga faqatgina havo muhiti orqaligina emas, balki suyuqliklar va qattiq jismlar orqali ham ta’sir ko‘rsatishi mumkin.

Ultratovush meditsinada har xil kasalliklarni davolashda, sanoatda har xil detallarni tozalashda, elektrolitik jarayonlarni va ximiyaviy reaksiyalarni tezlatish uchun, qishloq xo‘jalikda urug‘larga ishlov berish va ta’mirlash ishlarida foydalaniladi, ultratovush chiqaradigan qurilmalar bilan bevosita kontaktda ishlashga ruxsat berilmaydi. Ular odamlar ishlayotgan xonadan, tovushga qarshi izolyasiyalangan bo‘lishi kerak. GOST 12.1. 001-75 ga asosan ultra tovushlar uchun 20-100 kGs gacha oraliqda shovqin darajasi 110 dB dan oshmasligi kerak deb belgilangan.Ultra tovushning havo orqali ta’sir darajasini kamaytirish uchun quyidagi vositalardan foydalaniladi:

1)Ruxsat etiladigan shovqin darajasi yuqori bo‘lgan jihozlardan foydalanish.

2)Ultra tovush tarqatuvchi jihozlarni qopqoqlar bilan ta’minlash. Bunday qopqoqlar po‘lat tunukadan tayyorlanib ichki tomoniga 1 mm qalinlikda rezina yoki ruberoid yopishtiriladi yoki 5 mm qalinlikda getinaks qoplanadi. Elastik qopqoqlar 3-5 mm umumiy qalinlikdagi 3 qavat rezina bilan qoplanadi. qopqoqlardan foydalanish eshitiladigan shovqinlarni 20-30 dB ga kamaytirsa, ultra tovushlarni 60-80 dB ga kamaytirishi mumkin.3)Ishchi bilan stanok o‘rtasiga ekranlar o‘rnatish; bundan ekranlar ko‘rinadigan bo‘lishi ham mumkin (masalan, oyna, pleksiglaz va h.k.).4)Agar yuqoridagi usullar bilan hech qanday natijaga erishilmasa, unda ultra tovush manbalarini ayrim xonalarga, kabinalarga joylashtirish mumkin. Suyuqliklardan va qattiq jismlardan ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan ultra tovush nihoyatda xavfli hisoblanadi.SHuning uchun bunday asboblar bilan ishlaganda unga tegmaslik choralari ko‘rilishi kerak. Ultra tovush vannalariga detallarni joylashtirganda ultra tovush to‘xtatib qo‘yilishi kerak. Tebranishni muhofazalovchi vositalar (g‘ovak rezina, parolon va boshqalar) bilan jihozlangan asboblardan foydalanish tavsiya etiladi. Rezina qo‘lqoplar ham saqlanishning yaxshi vositasi hisoblanadi.

7-MA’RUZA

Mavzu: Farmatsevtik korxonalarda yoritish tizimlari.

Reja:

1. 
   Sanoat korxonalarini yoritish usullari.
   
2. 
   Ishlab chiqarish binolari va ish joylarini yoritishga qo‘yilgan umumiy talablar.
   
3. 
   YOrug‘lik manbalari va yoritish uskunalari.
   
4. 
   Ultrabinafsha va infraqizil nurlar va ularning inson organizmiga salbiy tasiri.
   

Ishlab chiqarish xonalarining va ish joylarining yoritilganligi, mexnat gigienasining muxim ko‘rsatkichlaridan biri xisoblanib, mexnatni ilmiy asosda tashkil etishning va ishlab chiqarish madaniyatining ajralmas qismi xisoblanadi. YOritilganlik insonning tashki muxit bilan bog‘lanishini aniqlovchi va ma’lumotlarning sifatini ifodalovchi asosiy ko‘rsatkichlaridan biridir. To‘g‘ri va normal miqdordagi yoritganlik ish kurollari va jixozlarning rangini, o‘lchamlarini tezda aniqlashga imkon beradi va ishchining mexnat kobiliyatini uzoq muddatgacha saqlanib qolishiga, mexnat unumdorligini oshishiga, ishlab chiqilgan maxsulotning sifatli bo‘lishiga sharoit yaratib, mexnat xavfsizligini oshiradi. SHikastlanishlarning 5 foizi kasbiy kasallik – ishdagi uzoqni ko‘ra olmaslik (blizorukost) sabab bo‘ladi.

Ishlab chiqarish sharoitlarida 3 turdagi yorug‘likdan foydalaniladi: tabiiy, sun’iy va uyg‘unlashgan.

Tabiiy yoritilish qo‘yidagilarga bo‘linadi:

Ustki (shiftlar, tomlar, shuningdek, baland perepadlar, aralash bino oralari orqali teshiklardagi yorug‘lik beradigan fonarlar orqali);

Yonboshlama (derazalar orqali);

Uyg‘unlashtirilgan.

Tabiiy yoritish darajasi kunning vaqtiga va iqlimiy sharoitlarga bog‘liq xolda ish vaqti davomida o‘zgarishi xisobli, ish joyining yoritganlik bilan emas, balki tabiiy yoritganlik koeffitsienti orqali me’yorlashtiriladi. Sanoat korxonalari ishlab chiqarish xonalarini yoritilganligini baholash uchun tabiiy yoritilish koeffitsienti kattaligiga qarab belgilash qabul qilingan. Tabiiy yoritganlik koeffitsienti deb xona ichidagi biror nuktaning yoritganligini shu vaktda tashki muxit yoriganligiga nisbatining foizdagi ifodasiga aytiladi. Tabiiy yoritilishning etarliligi 2 omil bilan belgilanadi: tabiiy yoritilish koeffitsienti va derazaning yorug‘lik tavsifi (yorug‘lik maydoni va yorug‘lik chuqurligi) bilan. Korxonalardagi tabiiy yoritilganlik sharoiti SNiP-2-4-79, SNiP-2.0.1.0.5.98 talablariga muvofiqligi bo‘lishi kerak. Oynali yuza pol yuzasiga nisbatan 1/5 qismni tashkil etishi kerak.

Ishlab chiqarish binolarida barcha ishlar farqlash ob’ektlarining muayyanlik darajada va xajmlariga qarab 6 razryadga ajratiladi. Ko‘rishni (diqqatni) jalb etadigan ishlar shartlariga ko‘ra, jadvalida keltirilgan sanitariya me’yorlari tomonidan 6 razryad uchun SN-245-63 tabiiy yoritilish koeffitsienti belgilangan. Tabiiy yoritganlik koeffitsienti yoruglikning iklimiy koeffitsientiga boglik bulib, uning miqdori ishning kurish buyicha razryadiga, farklash ob’ektining eng kichik ulchamiga xamda iklimning yoruglik poyasiga boglik xolda maxsus jadvallardan tanlab olinadi va shu asosida binolarga urnatilishi lozim bulgan derazalar xamda fonarlar (yukori tomonlama yoritganliqda) soni aniklanadi va loyixalashtiriladi.

QMQ 2.01.05-98 gigienik normalar ishning aniqligi va yoritish turiga qarab talab qilinadigan tashqi yoritilish koeffitsientining kattaligini belgilaydi

Ko‘p maydoni oynalangan ba’zi bir ishlab chiqarish xonalarining ish joylarida quyosh nurlarining to‘g‘ri yoki aks etib tashishidan ko‘zni oladigan sharoitlar yuzaga kelishi mumkin, xavo xaroratini oshishi, asboblarni qizishi kuzatiladi. Ular bilan kurashish uchun quyoshdan himoya qiladigan soyabonlar, ekranlar, jalyuzlar va shunga o‘xshashlardan foydalaniladi.

Sun’iy yoritish sanoat korxonalarining binolarini umuman bir xilda yoritish, umumiy yoritish va umumiy yoritishga qo‘shimcha ravishda ish joylarini maxsus yoritish bilan qo‘shib kombinatsiyalashtirilgan yoritilish usullari yordamida amalga oshiriladi. Umumiy yoritish va ish jixozi va ish joyining joylashishiga boglik xolda tekis yoki lokal kurinishda buladi. Mahalliy yoritish statsionar va ko‘chma bo‘lishi mumkin. Umumiy yoritishdan ish joylari yuqori yorug‘lik talab qilmaydigan va shuningdek, ishlab chiqarish sharoitlariga ko‘ra (mexanik tebranishlar) mahalliy yoritish mumkin bo‘lmagan joylarda me’yoriy yoritilishning uncha katta bo‘lmagan darajalarida foydalaniladi. Uyg‘unlashma yoritishdan ish joylarida yoritilishning yuqori darajalarini yoritish zarur bo‘lganda foydalaniladi.

Vazifasiga ko‘ra sun’iy yoritish ishchi, avariyaviy va maxsus (navbatchi va evakuatsiya) bo‘lishi mumkin. Ishchi yoritishdan normal ish rejimini ta’minlash maksadida tabiiy yoritish bulmagan yoki etarli darajada emas joylarda foydalaniladi.

Avariya yoritish asosiy yoritish uchib kolgan vaktlarda yongin, portlash, ishchilarni zaxarlanishi, jaroxatlanish xavfi, kasallarni operatsiya maxalida, texnologik jarayonni uzok tuxtab kolishi yoki buzilishi, alokani uzilishi, aholini suv bilan ta’minlash nasos stansiyalarining to‘xtab qolishiga sabab bo‘ladigan zonalarda ko‘zda tutiladi. Ishni davom ettirish uchun avariya yoritilish avariya rejimida xizmat talab etuvchi ish yuzalarida 1 gina umumiy cho‘g‘lanish lampalari yordamida yoritilish tizimida belgilangan me’yorlardan 20 foiz kam bo‘lmagan yorug‘likni ta’minlashi lozim. Avariya yoritilishi umumiy yoritilishning 5%-dan kam bo‘lmagan yorug‘lik bilan ta’minlashi va bu yorug‘lik, yorug‘likning umumiy sistemalariga nisbatan sanoat xonalarida 2 lk dan kam bo‘lmagan yorug‘likni ta’minlashi kerak (bunda yoritilish normalarga asosan olinadi).

Avariyali yoritilish avtomatik tarzda yoqiladi va ishchi yoritgichlar bilan bog‘lanmagan mustaqil manbalarga ulanishi kerak.

Evakuatsion yoritish 0,5 lk 50 kishidan ortiq odam ishlaydigan joylarda va ishchi yoritish tusatdan o‘chganda xonadan odamlarni chiqarish, jarohatlanish xavfi bilan bog‘liq bo‘ladigan ishlab chiqarish binolarining o‘tish joylarida o‘rnatiladi. Insonlar evakuatsiyasi uchun avariyali yoritishni qo‘l yordamida yoqishga ruxsat beriladi. Pol sathida va zinapoyalar pog‘onalarida asosiy o‘tish liniyalari bo‘yicha yoritish kamida 0,3 lk bo‘lishi, ochiq joylarda-kamida 0,2 lk bo‘lishi zarur. Jamoatchilik binolarining chiqish eshiklarida (1 vaqtning o‘zida 50 dan ortiq kishi bo‘lishi mumkin). chiqish joylarida yorug‘lik signallari (ko‘rsatkich signallar) bo‘lishi lozim.

Avariyali yoritish uchun ishchi yoritgichlardan yoritish tipi, xajmi yoki maxsus belgilari bilan farqlanadigan yoritgichlar qo‘llaniladi.

Navbatchi yoritilish 0,5 lk dan kam bo‘lmasligi zarur. Ba’zi bir hollarda ishlab chiqarish xonalari havosiga ishlov berish va ichimlik suvlarining hamda oziq-ovqat mahsulotlarining sifatini saqlash maqsadida bakteritsid yoritilishlardan foydalaniladi. Bunda maxsus lampalar yordamida hosil qilingan ultrabinafsha nurlarinig 0,254-0,257 mkm uzunlikdagi to‘lqinlarga ega bo‘lgan yorug‘lik nurlari yaxshi natija beradi.

Sanoat korxonalarini yoritish sistemalariga qo‘yiladigan asosiy talablar:

1.Ish joylarini yoritish sanitariya-gigienik normalar asosida ish kategoriyalariga moslashgan bo‘lishi kerak. Ish joylarini maksimal yoritish, albatta, ish sharoitini yaxshilashga olib keladi. Ba’zi bir aniq ishlarni bajarganda yoritilishni 50 lk dan 1000 lk gacha oshirish bilan ish unumini 25% ga oshganligi ma’lum. Ammo yoritilish ma’lum miqdorga etgandan keyin undan keyingi yoritilishning oshirilishi yaxshi natija bermaydi. Shuning uchun ham iqtisodiy samara beradigan yoritilishning oqilona variantini tanlash zarur.

2.Ish olib borilayotgan yuzaga va ko‘zga ko‘rinadigan atrof- muhitga yorug‘lik bir tekis tushadigan bo‘lishi kerak. CHunki agar ish olib borilayotgan yuzada va atrof-muhitda yaltiroq uchastkalar mavjud bo‘lsa, unda ko‘zning ularga tushishi va qaytib ish zonasiga qaraganda ko‘zning jimirlashishi va ma’lum vaqt ko‘nikishi kerak bo‘ladi. Bu esa ko‘zning tez charchashiga olib keladi.

3.Ishchi yuzalarda keskin soyalar bo‘masligi kerak. CHunki ish yuzasida keskin soyalarning bo‘lishi, ayniqsa, u soyalar harakatlanuvchi bo‘lsa, bajarilayotgan obektni ko‘rinishini yomonlashtiradi, obekt ko‘zga noto‘g‘ri boiib ko‘rinadi va bu ishning sifatini hamda unumdorligini pasayishiga olib keladi. Shuning uchun ham sanoat korxonalari to‘g‘ri tushayotgan oftob nurlarini soyabonlar va boshqa oftobga qarshi vositalar bilan to‘sishi kerak; chunki quyosh nurlari keskin soyalar paydo bo‘lishiga olib keladi.

4.Ishchi zonalarda to‘g‘ri yoki nur qaytishi ta’sirida hosil bo‘layotgan yaltirash bo‘lmasligi kerak. CHunki ish zonalaridagi yaltirash ko‘zning ko‘rish qobiliyatini pasaytirib, ko‘zni qamashtirishi - mumkin. YAltiroq yuzalar yoritish asboblarining yuzalarida, nur qaytarish ta’sirida hosil bo‘ladigan yaltirashlar nur qaytarish koeffitsienti katta bo‘lgan yuzalarda vujudga keladi. YAltirashni kamaytirish yoritish asboblarining nur tarqatish burchaklarini tanlash va nur qaytarish ta’sirida hosil bo‘ladigan yaltirashlarni nur to‘sish yo‘nalishlarini o‘zgartirish hisobiga erishish mumkii.

5.YOritilish miqdori vaqt bo‘yicha o‘zgarmas bo‘lishi kerak. YOritilishning ko‘payib-kamayishi, agar u o‘qtin-o‘qtin ro‘y beradigan bo‘lsa, ko‘zga zarar keltiradi, chunki ko‘z yorug‘lik o‘zgarishlariga ko‘nikishiga to‘g‘ri keladi. Bu esa ko‘zning tez charchashiga olib keladi.

YOritilishning o‘zgarmasligiga muhim o‘zgarmas kuchlanishli manbalardan foydalanish yo‘li bilan erishilishi mumkin.

6.YOrug‘lik nurlarini optimal yo‘nalish bilan yo‘naltirish kerak; bunda ma’lum holatlarda detalning ichki yuzalarini ko‘rish va boshqa hollarda detal yuzasidagi kamchiliklarni yaxshiroq ko‘rish imkoniyati tug‘iladi.

7.YOrug‘likning lozim bo‘lgan spektr sostavini tanlash zarur. Bu talab materiallarning rangini aniq belgilash zarur bo‘lgan hollarda muhim rol o‘ynaydi.

8.YOrug‘lik qurilmalari qo‘shimcha xavf va zararliklar manbai bo‘lmasligi kerak. Shuuning uchun yoritish manbalari ajratadigan issiqlikni, tovush chiqarishini maksimal kamaytirish kerak.

9.YOritish qurilmasi ishlatish uchun qulay, o‘rnatish oson va iqtisodiy samarador bo‘lishi kerak.

Sun’iy yoritilishning sanitariya normalari QMQ 2. 01. 05 - 98 bilan belgilangan. YOritilganlikni me’yorlashni engillatish maksadida barcha ishlar aniqlik darajasiga ko‘ra 6 razryadga bo‘lingan: o‘ta yuqori aniqlikdagi ishlar- I-razryad; juda yukori aniqliqdagi ishlar- II-razryad; yuqori aniqliqdagi ishlar-III-razryad; o‘ta aniqlikdagi ishlar- IV-razryad; kam aniqliqdagi ishlar- V-razryad; dag‘al ishlar-VI razryad.

Eng yukori yoritilganlik I razryaddagi ishlar uchun belgilangan bulib 5000 Lk.ni tashkil etadi, kichik yoritilganlik esa - V razryaddagi ishlar uchun- 75 Lk. kilib belgilangan. VIII razryad 50 lk gacha bo‘lgan yoritilganlik miqdorlari tayinlanadi. Tashki muxitda bajariladigan ishlarda ish razryadiga boglik xolda yoritilganlik 2 dan 50 Lk.gacha buladi. Binodan tashqarida bajariladigan ishlarda ko‘rish ishlarining razryadiga bog‘liq ravishda ishchi yuzalarni yoritilganligi 2 dan 50 lk gacha qilib belgilangan.

Sun’iy yoritilishni hisoblash

Sun’iy yoritilishni hisoblashdan asosiy maqsad sanoat korxonalarida ishlatilayotgan yoritish lampalarini sonini aniqlash, ularni oqilona joylashtirish va elektr energiyasi iqtisodini ta’minlagan holda sanoat korxonalari xonalaridagi normalangan yorug‘likdagi ish joylarini ta’minlashdan iborat. Bu masalalarni hal qilishda qyidagilarni hal qilishga to‘g‘ri keladi.

1.YOritish manbalarini tanlash.

2.YOritish sistemasini tanlash. YOritish sistemasini tanlaganda kombinatsiyali yoritilish iqtisodiy samarador, ammo umumiy yoritilish esa sanitar-gigienik tomondan ancha mukammal hisoblanadi, chunki umumiy yoritilish zonani bir tekis yoritadi. YOrug‘lik nurlarini ma’lum uchastkaga to‘plab yo‘naltirish yo‘li bilan ish joylarida iqtisodiy tomondan samarador bo‘lgan holda umumiy yoritilishning yuqori darajalarini hosil .qilish mumkin. I- IV, Va va Vb razryaddagi ishlarni bajarishda kombinatsiyali yoritish sistemasidan foydalanish tavsiya etiladi. CHunki ish joylarini yoritadigan lampalardagi nurlarni istalgan ish bajarish zonalariga yo‘naltirish imkoniyatini tug‘diradi, ish joylarida yarqirash bo‘lmaydi va aniq ishlarni bajarish imkoniyati tug‘iladi.

3.Ish zonasidagi havoning toza-iflosligi va havo muhitidagi gaz va portlovchi moddalarning bug‘lari mavjudligiga qarab lampalarning turlarini tanlash.

4.Lampalarning sonini aniqlash va ularni ish zonasiga joylashtirish. Lampalar bir tekisda, shaxmat tartibida, romb ko‘rinishda va boshqacha usullarda joylashtirilishi mumkin. Ba’zi hollarda jihozlarning joylashish tartibiga qarab, texnologik jarayon harakat yo‘nalishi bo‘ylab lampalarni joylashtirishga to‘g‘ri keladi.

5.Ish zonasidagi bir tekis yoritilish lampalar orasidagi oraliq lampalarni ish joylariga nisbatan, balandliklariga nisbatan amalga oshadi.

6.Ish joylarida normalangan yoritilish miqdorini aniqlash. Buning uchun fonga nisbatan kontrastligini belgilash va ish joylari fonini hisobga olgan holda jadvalga asosan tanlangan yoritilish sistemasi va lampaning turiga qarab ish joylaridagi minimal normalangan yoritilishni aniqlash kerak bo‘ladi.

Faqat maxalliy yoritishdan foydalanish ruxsat etilmaydi. Albatta umumiy yoritilish bo‘lishi kerak. Umumiy yoritish uchun yoritgichlar soni xonaning maydoniga bog‘liq.

YOrug‘lik manbalari

Sun’iy yoritish elektr yorug‘lik manbalari yordamida amalga oshiriladi. Ular – elektr chug‘lanish lampalari yoki lyuminessent nurlanish tamoyiliga – simob, natriy va lyuminessent lampalarga asoslanadi. CHo‘g‘lanish lampalarida quvvat asosan (80 foiz) issiqlik nurlari va faqat 10 foiz spektrning ko‘rinadigan qismidagi nurlanishga sarflanadi. CHo‘g‘lanish lampalarining asosiy xarakteristikasi: nominal kuchlanish, quvvat, yorug‘lik oqimi, yorug‘lik berish va xizmat muddati. Volframdan keluvchi ip yorug‘lik manbai sanaladi. Kichik quvvatli (60 Vt gacha) cho‘g‘lanish lampalarini vakuumli, katta quvvatli gaz-to‘ldirilgan qilib tayyorlanadi. Lampa kolbalari neytral gaz argon yoki azot bilan to‘ldiriladi;yangi shakldagi lampalar kripton yoki ksenon bilan; cho‘g‘lanma iplar 2 tali, zig-zagli yoki ikkitali spiral bo‘ladi. Normal cho‘g‘lanish lampalarining o‘rtacha yonish davomiyligi amaldagi standart bo‘yicha 1000 soatgachani tashkil qiladi. Lampaning yorug‘lik berishi 20 lm/Vt ning oshmaydi.

Lyuminessent lampa – bu shisha trubka, ichida lyuminoformli qoplov mavjud. Trubka nihoyasida volfram bispiral ko‘rinishida metall elektrodlar ulangan. Lampa ichida simob va argon juftliklari aralashmasi bor. Aralashma orqali elektr tokining o‘tishi lyuminofor yonishini hosil qiluvchi ko‘zga qo‘rinmas ultrabinafsha nurlar chiqishi bilan uyg‘un hamohang bo‘ladi. Shu tariqa, quvvat avval ultrabinafsha nurlarga aylanadi, so‘ng lyuminofor yordamida ko‘rinuvchan yorug‘likka aylanadi. Turli lyuminoforlar (magniy volfromati, kalsiy, ruh silikat, kadmiy borat va boshqa materiallar) dan foydalangan holda lampalarga turli rang berish mumkin. Trubkasimon lyuminessent lampalar bu – past bosimli simob lampalari hisoblanadi.

Trubkasimon lyuminessent lampalarning kamchiligi va nuqsonlari: yoqish va yonish rejimini barqarorlashtirish uchun maxsus izga soluvchi apparatura zarur, bu esa ularning ekspluatatsiyasini murakkablashtiradi va ishlab chiqarish mahsuldorligi koeffitsientini pasaytiradi. Lyuminessent lampadan taralayotgan yorug‘lik stroboskopik bo‘lmagani bois mashinalarning aylanayotgan qismlari lampa bilan yoritilganda harakatsiz yoki ko‘p ko‘rinishi mumkin.Bu effektni o‘zgaruvchan tok tarmog‘ining turli fazalariga qushni lampalarning yoqilishi bilan kamaytirish mumkin. Hozirgi paytda turli rangdagi 5 turdagi lyuminessent lampalar chiqarilmoqda: kunduzgi lampalar – KL, sovuq-oq - SOL, oq - OL, iliq - oq - IOL, rang uzatish yo‘nalishli lampalar – RUL; rangi bo‘yicha KL va RUL qaysidir darajada kunduzgi tabiiy yorug‘likka yaqin. IOL rangi bo‘yicha cho‘g‘lanish lampalariga yaqinroq. SOL va OL lampalar rangi bo‘yicha kunduzgi yorug‘lik va cho‘g‘lanish lampalari yorug‘ligi o‘rtasidagi oraliq holatga o‘xshash. Oq lampalar o‘ta tejamli, ularning yorug‘lik berish quvvati RUL lampalariga qaraganda 60 foizdan ortadi va KL lampalarga nisbatan 30%ga ortiqni tashkil qiladi. YOyli simobli lyuminissent lampalar jumlasiga kiruvchi, yuqori bosimli lampalar (DRL) elektr energiyasining tejashi bilan ajralib turadi va yoritishning yuqori darajasini ta’minlaydi. Ular havosida chang, tutun va is bo‘lishi mumkin bo‘lgan prokat, po‘lat quyish va boshqa mexanika sexlarining baland binolarini yoritishda keng foydalaniladi. Agar ranglar o‘zgarishiga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydigan sexlar bo‘lsa. Ularning o‘rniga rangi to‘g‘rilangan yoyli simobli lampalar - DRP dan foydalanish tavsiya qilinadi.

Sun’iy yoritish manbalari gazorazryadli va kizarish lampochkalari 127 va 220 volt kuchlanishga muljallangan bulib, kuvvati 15 dan 1500 Vt gacha buladi. Kanchalik kuvvati katta bulsa, shunchalik yoritish yukori buladi.

Maxalliy yoritishlar uchun kuchlanishi 12 va 36 volt kuvvati 50 Vt ga ega bulgan lampochkalar foydalaniladi. Sanoat xar xil turdagi yoritgichlarni ishlab chikadi va 60-1000 Vt ga buladi. Lyumenessent lampalar kuvvati 40, 80 Vt ga teng buladi.

Ishlab chikarishda kuyidagi nurlanish turlari mavjud: infra kizil, ultrabinafsha, va elektromagait va radioaktiv, infrakizil nurlanish- issik sexda, ultrabinafsha nurlarga kuyosh nuri, simob-kvars lampa, eritel lampa nur va lazer qurilmalari, elektr yoyi, elektr-gazpayvandlash ishlari kiradi. Infrakizil nurlar bilan inson organizmnii kizdiradi, issiq urishi xolatlari kuzatiladi, ultrabinafsha nurlar esa teri osti xujayralarni biologik rivojlanishini ta’minlaydi, yuqori intensivlikda teri, ko‘z pardasi kuyishini keltirib chiqaradi. UB nurlanishdan ximoya kiyim va ko‘zoynaklar.  IK nurlanishlarning sanoatdagi manbalari - issiqlik agregatlari. Ulardan ximoyalanish:

 - issiqlik manbaini yo‘qotish;

 - ekranlashtirish (g‘isht, alyuminiy, asbest ekranlari);

 - yutuvchi ekranы (suvli to‘siqlar);

 - shaxsiy ximoya (maxsus kiyim, bosh kiyim, ko‘zoynaklar).

YOrug‘lik manbalari yoritish armaturasida joylashadi va ular birgalikda yoritgichlar yoki chiroqlar deb ataladi. YOritgichlar konstruksiyalariga quyidagi talablar qo‘yiladi:

1)nur oqimining yo‘nalishini ishchi yuzalar tomonga qayta taqsimlanishini ta’minlash;

2)lampaning nur tarqatayotgan yuzalarining yaraqlab ko‘zga ta’sir ko‘rsatishini muhofaza qilish;

3)lampani har xil sanoat iflosliklari, nalikdan va changdan himoya qilish;

1. 
   O‘zgaruvchan elektromagnit maydonlarining inson organizmiga ta’siri.
   
2. 
   Elektromagnit maydonining normalari. Muhofaza usullari
   
3. 
   Elektromagnit maydonlarni ta’siridan himoyalashning asosiy usullari va vositalari.
   
4. 
   SHaxsiy himoya vositalari.
   
5. 
   Lazer nurlaridan saqlanish
   

• 
  Ximoyalashning tashkiliy choralari
  
• 
  Manbadan nurlanishning jadalligini kamaytirish
  
• 
  nurlanish manbaining ekranlashuvi
  
• 
  nurlanish manbaidan ishchi o‘rinlarni ekranlashtirish va yoki ajratish.
  
• 
  signalizatsiya vositalarini qo‘llash
  
• 
  shaxsiy ximoya vositalaridan foydalanish
  

1. 
   Radioaktiv nurlanishlar va ularning xossalari.
   
2. 
   Radioaktiv nurlarning organizmga ta’siri.
   
3. 
   Radioaktiv nurlarni normalash.
   
4. 
   Radioaktiv nurlarni o‘lchash asboblari.
   
5. 
   Radioaktiv nurlardan himoyalanish tadbirlari.
   

Bir qancha ilmiy tekshirish muassasalarida va sanoat korxonalarida (atom elektrostansiya, texnologik jarayonlar nazorati, kristallsimon moddalarning tarkibini tahlil qilish, izotop diagnostika ishlari, kasallarni rentgen nurlari yordamida aniqlash, mahsulotlar sifatini rentgen yordamida baholash ishlab chiqarish jarayonlarini nazorat qilish, sifatini baxolash va avtomatlashtirishda) har xil maqsadlar uchun radioktiv moddalardan foydalaniladi, negaki nurlanish ta’sirida ba’zi moddalar xossalarini o‘zgartirishi mumkin. Ko‘pchilik reaksiyalar ionlashgan nurlanishlar ta’sirida yuqori xarorat va bosim ta’sirisiz borishi mumkin. Radioaktiv moddalar nazorat-o‘lchov apparaturalarida, yong‘in signalizatsiya xabarnomalarida ishlatiladi.

Bularning xammasi, shuningdek inson xayot faoliyatiga xavf soladigan ionlashgan nurlanishning atrof muxit negativ omili sifatida ortishi va ishchilar va axoli radiatsion xavfsizligi ta’minlash uchun kerakli chora tadbirlar olib borilishini talab etiladi. YAdro energetikasi rivoji va ionlashgan nurlanishlar manbalarini ilmiy, texnika xalq xo‘jaligi turli soxalarida keng qo‘llanilishi inson uchun radiatsion xavf va atrof muxitni radiaktiv moddalar bilan ifloslanish xavfini yaratadi. Ushbu korxonalardagi avariyalar juda katta xavf tug‘dirishi mumkin. Shuning uchun radiatsiya nima, qaysi xolatlarda u inson uchun xavf tug‘diradi, insonlarga zararli ta’siri, radiatsion nurlanishlardan muxofazalanish choralarini o‘rganish zarur.

Ionlashgan nurlanishlar manbalari tabiiy (quyosh, kosmik nurlar, erda tabiiy tarqalgan radioaktiv moddalar, radioaktiv suv va b.) va texnogen (yadroviy reaktorlar, yadroviy materiallar, texnologik jarayonlarda ishlatiladigan tabiiy yoki sun’iy radioaktiv izotoplar (radionuklidlar), rentgen apparat, radiolampalar, radioaktiv chiqindilar qayta ishlash va ko‘mish joylari, uran qazilmalari).

Radioaktivlik–atom yadrolarining ion nurlanishlari chiqarishi natijasida boshqa bir atom yadrolarini xosil qilishidir. Radioaktiv nurlanishlar ionlovchi nurlanishlar deb ataladi, chunki bu nurlar ta’sir etgan moddalar atom va molekulalarida ionlar xosil bo‘ladi. Moddalarning ionlanishi uning asosiy fizik-kimyoviy xossalarini o‘zgarishi bilan kuzatiladi, biologik to‘qimalar uchun xayot faoliyati buzilishi bilan kuzatiladi. Shuning uchun radioaktiv nurlanishlar tirik organizmga zararli ta’sir ko‘rsatadi. Bunday ionlovchi nurlanishlarga rengen nurlari, α, β, γ-nurlar, shuningdek neytron oqimlari kiradi.

Alfa nurlari katta ionlashtirish xususiyatiga ega bo‘lgan, harakat doirasi katta bo‘lmagan geliy atom yadrosining musbat zaryadlangan zarrachalari oqimi hisoblanadi. Harakat doirasi katta bo‘lmaganligi sababli inson teri qavatigagina ta’sir qilib, terini yorib kira olmaydi, shuning uchun ham uncha zararli emas. Zarrachalar organizm ichiga kirgan xolda juda xavfli ta’sir ko‘rsatadi.

Betta nurlari manfiy zaryadlangan radioaktiv moddalarining atom yadrolari tarqatadigan elektron yoki pozitron oqimidir. Bu nurlarning xarakat doirasi ancha keng va yorib kirish qobiliyatiga ega. Ular inson organizmiga kirganda xavflidir.

Gamma nurlari ionlash qobiliyati katta bo‘lmasada, katta yorib kirish qobiliyati va 1000 m gacha tarqalish xossasiga ega bo‘lib, yadro reaksiyalari va radioaktiv parchalanish natijasida vujudga keladigan yuqori chastotali elektromagnit nurlari hisoblanadi.Tashqi ta’sirlanishda xavfli xisoblanadi.

Rentgen nurlari moddalarni elektron oqimlar bilan bombardimon qilinganda ajralib chiqadigan elekromagnit nurlardir. Bu nurlarni γ nurlari kabi ionlanish xususiyatlari oz bo‘lsada, yorib kirish xususiyati nihoyatda katta.

Neytron nurlanish-yuqori singish qobiliyatiga ega bo‘lgan zaryadlanmagan zarrachalar (neytronlar) oqimi. Ularning tarqalish tezligi 20 000 km/sek etishi mumkin. Tashqi va ichki nurlanishda xavfli xisoblanadi.

SI sistemasi bo‘yicha radiofaollikni o‘lchash birligi – bekkerel (Bk), 1 Bk – bu bir soniyada sodir bo‘ladigan bitta parchalanishga teng. 1 Bk = 2,7*10-11 Ki yoki 1 Ki = 3,7*1010 Bk ga teng. Ionlovchi nurlanishlarni chegaralashda uning asosiy parametrlari ekspozitsiya, yutilgan va ekvivalent miqdorlardan foydalaniladi.

Radioaktiv nurlanishlarning ma’lum muhitdagi ta’sirini aniq belgilash maqsadida «nurlanishlarning yutilgan dozasi» - Dyu tushunchasi kiritiladi.

bunda W-nurlantirilgan modda tomonidan ion nurlarining energiyasi, J;

m-nurlantirilgan moddaning og‘irligi, kg.

YUtilgan doza birligi sifatida rad (SI birligida grey-Gr) qabul qilingan. 1 rad 1 kg og‘irlikdagi moddaning 0,01 J energiya yutishiga to‘g‘ri keladi. 1 rad = 0,01 Gr (1 Gr = 100 rad).

Rentgen va gamma nurlanishlarining miqdoriy tavsifi ekspozitsion doza hisoblanadi.

DE=Q/m,

Rentgen va gamma nurlanishlarining ekspozitsion dozasi birligi sifatida kulon/kilogramm (Kl/kg) qabul qilingan.

Rentgen va gamma nurlanishlarining ekspozitsion dozasi kulon-kilogramm shunday birlikki, u nurlanish bilan tutashgan 1 kg quruq atmosfera havosida 1 Kl miqdordagi elektr zaryadlarining musbat va manfiy belgilari bo‘lgan ionlarni vujudga keltiradi. Rentgen va gamma nurlanishlarining tizimdan tashqaridagi birligi rentgen hisoblanadi.

Har xil radioaktiv nurlarning tirik organizmga ta’siri ularning ionlovchi va kirib boruvchi xususiyatiga bog‘liq. Har xil nurlar bir xil dozada yutilganda biologik ta’siri bir-biridan farq qiladi. Shuning uchun radiatsiya xavfini aniqlash maqsadida doza ekvivalenti birligi ber kiritilgan (biologicheskiy ekvivalent rentgena). 1 ber-har qanday ion nurlanishlarining biologik hujayralarda rentgen va gamma nurlanishlarining 1 rad ga teng keladigan biologik ta’siridir.

 Dekv=Dyu/K  

bunda: K-sifat koeffitsienti. Bu koeffitsient ishlatilayotgan nurlanuvchi modda biologik ta’sirining birligi sifatida qabul qilingan rentgen nurlanishlari ta’sirini nisbati hisoblanadi. α-nurlanish K=20, neytron – 10, β va γ-nurlanish =1.

Xalqaro SI tizimida ekvivalent miqdor birligi Zivert (Zv). 1 Zv 100 ber.

Ma’lum muxitda radioaktiv moddalar bilan zararlanish darajasini aniqlash uchun nurlanish dozasi quvvati (radiatsiya darajasi-R) ishlatiladi. Radiatsiya darajasi vaqt birligi ichida paydo bo‘ladigan doza miqdoriga teng, ya’ni dozaning to‘planish tezligini xarakterlaydi. Nurlanish dozasi quvvati o‘lchov birliklari rentgen/soat (r/s), rad/soat (r/s), ber/soat (ber/s) va mos ravishda milli- va mikro- , ml/s, mkr/s i t.d. Radiatsiya darajasini (R) vaqtga (T) ko‘paytmasi nurlanish dozasini (D) beradi, ya’ni D = R x T (r, rad, ber, zv).

Radioaktiv nurlanishlarning biologik ta’siri organizmdagi atom va molekulalarning ionlanishi sifatida tavsiflanadi va bu o‘z navbatida har xil kimyoviy birikmalar tarkiblarining o‘zgarishiga va normal molekulyar birikmalarda o‘zilishlar bo‘lishiga olib keladi. Bu o‘z navbatida tirik hujayralardagi modda almashinivuning buzilishiga va organizmda biokimyoviy jarayonlarning ishdan chiqishiga sabab bo‘ladi. Katta kuchdagi nurlanish ta’siri uzoq vaqt davom etsa, ba’zi bir hujayralarning halokati kuzatiladi va bu ayrim a’zolarning, hattoki butun organizmning halokati bilan tugaydi.

Inson organizmiga radioaktiv nurlanish ta’sirida ionlashtirish xossasi sababli, to‘qimalarda murakkab fizik, ximik va bioximik jarayonlar sodir bo‘ladi. To‘qimalar tarkibidagi suv nurlanish ta’sirida vodorod N va gidroksil guruxga ON bo‘linadi, ular yuqori kimyoviy faolikka ega bo‘lgan: gidrat oksidi NO2 va vodorod peroksid N2O2 xosil qiladi. Bu birikmalar to‘qimalar molekulalari bilan ta’sirlashib, oksidlab parchalashi mumkin. Natijada organizmda normal biokimyoviy jarayonlar va moddalar almashinuvi buziladi. Ionlashgan nurlar inson organizmiga zararli ta’sir ko‘rsatib, og‘ir kasalliklarning kelib chiqishiga sababchi bo‘lishi mumkin. Uning ta’sirida inson og‘ir kasallik hisoblanadigan nur, oq qon kasalligi va har xil xavfli shishlar, teri kasalliklariga duchor bo‘lishi mumkin. Shuningdek ionlashgan nurlar ta’sirida genetik ta’sirlanish, ya’ni keyingi avlodlarga ham ta’sir ko‘rsatuvchi nasliy kasalliklar kelib chiqishi mumkin.

Radioktiv moddalar bilan ishlaganda ishni to‘g‘ri tashkil qilish va muhofaza chora-tadbirlar qo‘llash xavfsizlikni ta’minlaydi.

Insonning shikastlanish darajasi yutilgan doza, nurlanish turi, ta’sir vaqti, individual ta’sirlilik ahamiyat bilan aniqlanadi.

Nurlanish normalari. Ishchilarni va boshqa ishlar bilan radioaktiv zonalarda shug‘ullanayotgan va yashayotgan shaxslarning xavfsizligini ta’minlashning asosiy vositalari, xavfsiz oraliq masofalari bilan ta’minlash, nurlanish vaqtini kamaytirish, umumiy muxofaza vositalari va shaxsiy muxofaza vostilaridan foydalanishdir.

Asosiy normallovchi xujjatlar “Radioaktiv xavfsizlik normalari”, “Radioaktiv va boshqa ionlashgan nurlanish manbalari bilan ishlovchilar uchun asosiy sanitariya koidalari”. Ishchilarni muxofaza qilish uchun yo‘l qo‘ylgan dozasi (YQD) va ishlovchilar uchun bir yillik nurlanish darajasi 50 yil davomida organizmda yig‘ilgan taqdirda uning sog‘ligiga va avlodlari sog‘ligiga zarar etmaydigan miqdorlari belgilaniladi. Normalovchi xujjatlar bo‘yicha YQDlari ichki va tashqi nurlanishlar bo‘yicha belgilanganda, nurlanuvchilar toifasi va xavfli a’zolar xisobga olinadi.

A toifasi: ionli nurlanish manbai bilan bevosita ishlaydigan shaxslar uchun.

B toifasi: nurlanish bilan ish olib boradigan sanoat korxonalari joylashgan joyda yoki unga yaqin zonalarda yashovchi shaxslar.

V toifasi: mamlakatning hamma axolisi yashash punktlari.

Nurlanish ta’siridagi kishilar toifasi	Yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan doza (yiliga ber xisobida, xavfli a’zolar guruxlari uchun)
	I	II	III
A	5	15	30
V	0,5	1,5	3

Ichki va tashki nurlanishlar uchun yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan doza inson organizmining eng muhim qismlarini 3 guruxga bo‘lish bilan belgilaniladi:

I – butun tana, qizil iliq.

II–muskullar, qalqonsimon bez, yog‘ to‘planuvchi xujayralar, jigar buyrak, taloq, ovqat xazim qilish a’zolari, o‘pka, ko‘z qorachig‘i va boshqalar.

III–suyak to‘qimalari, qo‘l terisi, elka,boldir va tovonlar.

Xavfli organlar va xujayralar guruxi	Yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan doza, ber
	1 kvartalda	1 yilda
I	3	5
II	8	15
III	15	30

Ishchilarning ichki nurlanishlarini kamaytirish uchun radioaktiv moddalarni ochiq xolatda ishlatishga yo‘l qo‘ymaslik, odam ichki a’zolariga, xonadagi xavo muxitiga tushib qolmasligini ta’minlash, radioaktiv moddalar bilan qo‘l, kiyim va xonadagi jixozlar yuzasini zararlanishidan saqlash kerak.

Nurlanishlar bilan ish olib borayotganda inson organizmiga ta’sir ko‘rsatayotgan nurlanish dozasini va ish joylaridagi nurlanish miqdorini bilib turish katta ahamiyatga ega. Shuning uchun ham o‘lchov asboblariga katta ahamiyat beriladi.

Tashqi nurlanishlarda γ-nurlar va rentgen nurlar xavfli xisoblanadi. Ichki nurlanishda α-zarrachalar xavfli xisoblanadi. Bunda nurlanish nur tarqatuvchi modda qancha vaqt nurlansa, shuncha davom etadi. Shuning uchun xam radioaktiv moddalarning katta parchalanish davriga va kuchli nurlanishga ega bo‘lganda ayniqsa xavfli xisoblanadi.

Korxonalarda ionlashgan nurlar manbalari bilan ishlovchilar xavfsizligini ta’minlash uchun maxsus tayyorgarlikdan o‘tgan xizmatchilar radiatsion xavfsizlik xizmati nazorat qiladi. Bular kerakli asbob uskuna bilan ta’minlangan xolda o‘z vazifalarini bajaradilar, radiatsion nazoratni olib borishadi.

A toifasi uchun nurlantirishning imkon qadar etarli belgilangan dozalarida 3 ber dan oshmasligi, chorak davomida bir marotaba ta’sirida va 5 ber butun yil davomidagi ta’sirda.

B toifasi uchun – yiliga 0,5 ber.

V toifasi uchun – yiliga 0,05 ber.

Ionlashgan nurlanishlar dozalari nazorati uchun quyidagi uslublar qo‘llaniladi: ionizatsiyalashgan, kimyoviy, ssinsilyasion, fotografik. Barcha dozimetrik asboblar 2 guruxga bo‘linadi: a) dozani miqdoriy o‘lchamlari va nurlantirish dozalari quvvatlari uchun;

b) nurlanish manbalarini tez aniqlash uchun indikator asboblar.

Axolini radiatsiyaviy xavfsizligi tadbirlariga radiatsion va dozimetrik nazorat kiradi.

1.Atrof muxit ob’ektlari (xudud, xavosi, kiyim, oziq ovqat, texnika, bino, inshootlar va b.) radioaktiv zararlanganligi va darajasini belgilash.

2.Xududning radioaktiv zararlanganligi zonalarini va ionlashgan nurlanishlar turlarini belgilash.

3.Zararlangan ob’ektlarning dezaktivatsiya sifatini aniqlash.

4.Radioaktiv zararlanish zonalarida bo‘lgan insonlarning olishi mumkin bo‘lgan nurlanish dozalarini belgilash.

Ulardagi boshlang‘ich uchta vazifalar radiatsion nazoratga kiradi. Oxirgisi nurlanish darajasini o‘lchash, ya’ni dozimetrik nazorat xisoblanadi.

Ba’zi bir gazlar radioaktiv nurlar ta’sirida elektr o‘tkazuvchan bo‘lib qolish qobiliyatiga ega. Ionizatsiya usuli shunga asoslangan.

Ssintilyasiya usuli esa gaz, kristall va eritmalarning (antipirin, antratsen, kalsiy volframat, naftalin, bariy sulfid, fosfor va b) ionlashtirilgan nurlanishlarni yutishi natijasida ko‘rinadigan nurlar tarqatish xossasiga asoslangan.

Fotografiya usuli ionlovchi nurlanishlar fotoemulsiyaga ta’sir ko‘rsatishiga qarab belgilanadi. Bu usul fotografik plyonkani radioaktitv nurlanish ta’sirida kuyib (buzilib) qolishiga aosolangan. Bu usul fotoplenkali dozimetrlarda qo‘llanidladi. Radioaktiv nurlanish zonasida bo‘lgandan so‘ng, kassetali fotoplenka va maxsus densitometr asbobi yordamida kishining qancha nurlanish olganligi aniqlanadi.

Dozimetriyaning kimyoviy usuli-bu usul radioaktiv nurlar ta’sirida ba’zi bir moddalarda kimyoviy o‘zgarishlar sodir bo‘lishiga asoslangan.

Lyuminessent usul-bu usul ba’zi bir moddalarning ionizatsion nurlanish energiyasini o‘zida to‘plashga asoslangan. Ular qiziganda yoki infraqizil yorug‘lik bilan yoritilgan yorug‘lik chaqnashlari bilan namoyon bo‘ladi. YOrug‘lik chaqnashlarining ko‘pligi odamning qancha nurlanish dozasi olganligiga bog‘liq bo‘ladi va foton ko‘paytirgich bilan aniqlanadi. SHisha radiofotolyuminiessent(radiotermolyuminissent) dozimetrlar tuzilishida fosfatli kumush, bariy, kaliy, litiy, magniy va bor elementlari qo‘shib tayyorlangan faollashtirilgan shisha asosiy o‘rinni egallaydi. Ushbu faollashtirilgan shishalarga radioaktiv nurlanishlar ta’sir etganda ularda chaqnashlar markazi paydo bo‘ladi. Agar ushbu shisha UB (IK) nurlar bilan yoritilsa ularda radiofotolyuminiessensiya uzatiladi va bu nurlarni foto ko‘paytirgich bilan o‘lchash mumkin bo‘ladi. O‘lchash diapazoni 50 mR dan 10000R gacha.

Radioaktiv nurlanishlarga qarshi kurash chora–tadbirlari.

Qator texnik va tashkiliy tadbirlar yordamida radioaktiv moddalar va ionlashgan nurlanish tasiridan himoyalanish mumkin. Texnik va tashkiliy choralar – germetizatsiyalash, instruktaj o‘tkazish, tashqi nurlanishdan saqlanishda asosan nurlanish vaqtini belgilash, nurlanayotgan modda bilan ishchi orasidagi masofani saqlash va ekranlar yordamida to‘siq vositalaridan foydalanish zarur, xamda umumiy va shaxsiy ximoya vositalaridan foydalanish. Ishchilarni radioaktiv nurlanish zonasida bo‘lish vaqti, uning yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan dozadan nurlanish vaqtidan oshmasligi kerak. Nurlanish intensivligi nurlanayotgan moddalar bilan ishchi orasidagi masofa kvaratiga teskari proporsional ekanligini hisobga olib, ma’lum masofada turib ishlaganda ekranlardan foydalansa bo‘ladi. Muxofaza qilishda ekranlardan foydalaniladi, ular nurlanish zarralarini o‘tkazmaslik xusiyatigan ega bo‘lib, nurlantiruvchi moddaning xusisiyatiga ko‘ra ekranlar tanlaniladi. Nurlanish manbailari oldida ekranlar o‘rnatish nurlantirish dozalarini anchagina kamaytiradi. Ekranlarning xajmi, qalinligi va materiallari nurlanish turidan bog‘liq tarzda tanlanadi. Ishchi joylarida o‘rnatiladigan ekranlar statsionar va ko‘chma bo‘lishi mumkin.

Alfa nurlanishlardan saqlanishda ekran qarshiliklarini hisoblashning xojati yo‘q. CHunki bu nurlanishlar xarakat doirasida eng kuchli radioaktiv moddalarda xam 55 mm dan oshmaydi. Alfa nurlanishlarni oyna, pleksiglaz, folganing eng yupqa xili xam kiyim matosi, qo‘lqoplar ushlab qolish mumkin. Alfa-zarrachalar qog‘oz varag‘i bilan ushlanib qolinadi, ularning havodagi yugurishi 8-9 sm, tirik organizm to‘qimalarida millimetr ulushda, ya’ni bu zarrachalar teri qatlamidan singib o‘tishga qodir emas, biroq ionlashuv layokati juda yuqori va ularning ochiq jarohat orqali suv, oziq-ovqat, havo bilan organizm ichiga tushishidagi ta’sir xavfi keskin o‘sadi.

Betta nurlanishlardan muxofaza qilishda betta nurlarini xarakat masofasini hisobga olgan holda ekran moddasi va qalinligi tanalaniladi. Kiyim matosi 50% gacha β-zarrachalarni ushlab qoladi; teri ustiga tushgan zarrachalarning 20-25% 1 mm chuqurlikgacha kirishi mumkin. Beta zarrachalar-kattaroq singib ketuvchi imkoniyatga ega, biroq kam ionlashuvga layoqatli. Organizm to‘qimalarida 1-2 sm havoda 15 m gacha.

Gamma va rentgen nurlanishlar katta singish kuchiga ega, shuning uchun ekranlar uchun katta atom og‘irliklardagi materiallar qo‘llashadi (qo‘rg‘oshin, volfram.cho‘yan, zanglamaydigan po‘lat), zero, bu materiallarda nurlanish o‘ta jadal yutiladi. Gamma nurlanish yorug‘lik tezligi bilan tarqaladi, o‘ta chuqur singish kuchiga ega, uni faqat qo‘rgoshin yoki beton devor susaytirishi mumkin.

Radioaktiv moddalar germetizatsiyasi ichki nurlantirishdan himoya bo‘lib xizmat qiladi. Radioaktiv moddalar maxsus zich yopiladigan idishlarga konteynerlarga joylashtiriladi, ularda albatta radioaktiv xavfli degan belgi bo‘lishi shart.

Individual himoya vositalari – xalatlar, kombinezonlar, bosh kiyimlari, shlemlar, rezina qo‘lqoplar, ko‘zoynaklar, respiratorlar, maxsus havo uzatadigan pnevmo-kostyumlar.

Individual himoya vositalari alfa-nurlanish ta’sirida samarali va gamma-nurlanish ta’sirida kam samara beradi.

Muntazam himoya vositalari dezaktivatsiya qilinadi. Radioaktiv moddalar va ionlashgan nurlanish manbalari bilan ishlovchi shaxslar qo‘shimcha imtiyozlardan foydalanadi (qisqartirilgan ish haftasi, qo‘shimcha ta’til).

Barcha radioaktiv moddalar o‘zining yarim parchalanish davriga egaT ½, ya’ni radioaktiv yadrolar soni 2 martaga kamayadigan vaqt. Parchalanish tezligi o‘zgarmas va unga ixtiyoriy jismoniy yoki kimyoviy ta’sirlarda faqat shu izotopga xos. Jumladan:T ½ yod-132 - 8 kun, kobalt-60 – 5,3 yil, stronsiy-90 – 28 yil, seziy-137 – 30 yil, uran-235 – 710 mln.yil, plutoniy -234 – 24 ming yil.

Radioaktiv chiqindilarni yig‘ish va ko‘mib tashlashni tashkil etish tartibi qonun xujjatlari bilan belgilab qo‘yiladi.

Radiofarmatsevtik preparatlarni saqlash va transportlash tartiblari

Radiofarmatsevtik preparatlar ishlatilmagan vaqtda alohida nurlanishdan devorlari, eshiklari muhofaza qilingan va filtrli ventilyasion moslama bilan jihozlangan maxsus xonalarda saqlanadi. Radiofarmatsevtik preparatlar beton bilan o‘ralgan va qo‘rg‘oshin plitalar bilan qoplangan tokchalarda, quduqda, yoki seyfda saqlanadi. a va b-nurlanishga ega vositalar maxsus plastmassadan tayyorlangan konteyner-penallarda, bunga qo‘shimcha b-nurlanish tarqatadigan dori vositalar saqlanadigan idish qo‘rg‘oshin bilan qoplangan bo‘lishi shart. g-nurlanish tarqatadigan dori vositalar qo‘rg‘oshin yoki cho‘yan penallarda saqlanadi va ushbu idishda tashiladi.

Radioaktiv va yadroviy materiallarning saqlanishini ta’minlash texnik va tashkiliy choralar majmuini o‘z ichiga oladi. Buning nazorati O‘zR VM huzuridagi Er qa’rini geologik o‘rganish, sanoatda, konchimlikda va kommunal-maishiy sektorda ishlarning bexataroli borilishini nazorat qilish davlat inspeksiyasi tomonidan amalga oshiriladi.

Radiatsiyaviy holatlar va ularning xavfsizligi bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasining 2000 yil 31 avgustda “Radiatsiyaviy xavfsizlik to‘g‘risida”gi qonun qabul qilindi. Ushbu qonunning maqsadi insonlar hayoti, sog‘liq va mol-mulki, shuningdek, atrof-muhitni ionlantiruvchi nurlanish, radioaktiv ifloslanishlarning zararli ta’sirlaridan muhofaza qilishni ta’minlash bilan bog‘liq masalalarni tartibga solishdan iborat.

RM saqlash, to‘g‘ri ishlata bilish va tashlab yuborish, saqlash tartiblari, qayta ishlash jarayonlarida texnika xavfsizligiga rioya etilmasa og‘ir oqibatlarga - atrof-muhitning radiaktiv zararlanishiga, odamlarning, mavjudotlarning halok bo‘lishi va o‘simliklarning yaroqsiz holga kelishiga olib keladi.

Halokatlar sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan radiatsion xavfli inshootlarning turlari ko‘p – atom stansiyasi, yadro yoqilg‘isi ishlab chiqaruvchi korxona, yadro reaktori bo‘lgan ilmiy-tekshirish institutlari va h.k. O‘zbekiston Respublikasi xududining ayrim joylari (Navoiy va Toshkent viloyatlari), Fanlar Akademiyasining YAdro fizikasi instituti va radioaktiv xavfli zonalar xisoblanadi.

Radiatsion muxofazaning eng asosiy vazifasi radiatsion xavf ob’ektlaridagi xalokatlar bilan bog‘liq favqulotda vaziyatlar oldini olishdan iborat.

1. Favqulodda vaziyatning vujudga kelishini oldindan taxmin qilish va sharoitga baho berish. Buning uchun radiatsiyaviy xavfli inshoot joylashgan hudud to‘g‘risida aniq ma’lumotga, korxona haqida, moddalarning miqdori, turi, saqlash sharoiti, saqlash joyini aholi yashaydigan joydan qanday oraliqda joylashganligi to‘g‘risida aniq ma’lumotga ega bo‘lishlari kerak.

2. radioaktiv moddalarni maxsus saqlash joylariga chiqarib tashlash, moddalarning ta’sirini oldini olishga, ta’sirini kamaytirishga qaratilgan tadbirlarni ishlab chiqish.

3. Fuqarolarni kerakli miqdorda shaxsiy muhofaza vositalari bilan ta’minlashni tashkil etish.

4. radiatsiyaviy nazorat va tekshirish ishlarini o‘z vaqtida amalga oshirish.

5. Favqulodda vaziyatlarning oldini olish va unga barham berish uchun kerakli kuch va vositalarning doimo shay turishini ta’minlash.

6. radiatsiyaviy xavf vujudga kelgan favqulodda vaziyatlarda fuqarolarning qanday vazifa bajarishlari lozimligiga tayyorlab borish.

Radiatsiyaviy xavfsizlikni ta’minlashni asosiy prinsiplari

-normallashtirish prinsipi-ionlashtiruvchi nurlanish barcha manbalaridan fuqarolarning nurlanish olishi individual dozasini yo‘l qo‘yiladigan , ular sog‘lig‘iga xavfsiz bo‘lgan darajadan oshirmaslik;

-asoslash prinsipi-inson va jamiyat uchun keltiradigan foydasi agar etkazishi extimol tutilayotgan xavfdan ortiq bo‘lmasa, ionlashtiruvchi nurlanish manbalaridan foydalanishga oid faoliyatning barcha turlarini taqiqlash;

-minimallashtirish prinsipi-ionlashtiruvchi nurlanishning har qanday manbaidan foydalanilganda nurlanish olishning individual dozalarini fuqarolar sog‘lig‘iga xavfsiz bo‘lgan chegarada va nurlanish olayotgan shaxslar sonini mumkin qadar oz darajada bo‘lishini saqlab turish.

Radiatsiyaviy xavfsizlikni ta’minlash sohasini davlat tomonidan tartibga solish quyidagilardan iborat bo‘ladi:

-radiatsiyaviy xavfsizlikka doir talablarga rioya etilishini davlat tomonidan nazorat qilish va tekshirish;

-ionlashtiruvchi nurlanish manbalarini ishlatish sohasidagi faoliyatni litsenziyalash;

-qishloq xo‘jaligi, oziq-ovqat mahsulotlarini, ichimlik va texnik suvlarni, qurilish materiallari va ulardan tayorlangan buyumlarni radiatsiyaviy ifloslanish jixatidan sertifikatlash;

-barcha turdagi qurilish uchun er uchastkalari radiatsiyaviy ifloslanishini aniqlash.

Ionlashtiruvchi nurlanish manbalaridan foydalanish ob’ektlari qonun xujjatlarida belgilab qo‘yilgan tartibda davlat ekologik, radiatsiya-gigiena va texnikaviy ekspertizasidan o‘tkazilishi shart.

• 
  Xavf-xatar haqida tushunchalar va tahlil usullari.
  
• 
  Jaroxatlanish, baxtsiz xodisa va kasb kasalliklari xaqida tushuncha.
  
• 
  Sanoat korxonalarida baxtsiz xodisalar va kasb kasalliklarini tekshirish va xisobga olish.
  
• 
  Jarohatlanish va kasb kasalliklarini o‘rganish usullari.
  
• 
  Mehnat sharoitlarini tashkil qiluvchi omillar.
  
• 
  Jarohatlanish va kasb kasalliklarining sabablarini taxlil qilish.
  
• 
  Mehnatdan mayibligi natijasida jabrlanuvchiga qoplanadigan zarar miqdori
  

1. 
   Yo‘l transporti hodisasidan-310-4.
   
2. 
   Zaharlanishdan - 210-5.
   
3. 
   YOng‘indan kuyish - 410-5.
   
4. 
   Elektr tokidan - 610-5.
   
5. 
   YAshindan - 510-7.
   
6. 
   Ishlab chiqarish vositalarining nosozligidan - 110-5.
   
7. 
   Umumiy «T» - 610-4.
   
8. 
   Boshqalar - 410-5.
   

• 
  ishlab chikarish jaroxatlari
  
• 
  maishiy jaroxatlar
  

• 
  ishlab chiqarishda ishlayotgan davrida sud hukmi bo‘yicha jazoni o‘tayotgan fuqarolarga;
  
• 
  ish beruvchilarga;
  
• 
  pudrat va topshiriqlarga ko‘ra fuqarolik-huquqiy shartnomalarlar bo‘yicha ishlarni bajarayotgan shaxslarga;
  
• 
  tabiiy va texnogen tusdagi favqulodda vaziyatlarni bartaraf etishda qatnashayotgan fuqarolarga;
  
• 
  agar maxsus davlatlararo bitimda o‘zgacha hol ko‘rsatilmagan bo‘lsa yollanib ishlayotgan chet el fuqarolarga;
  
• 
  qurilish, qishloq xujaligi va harbiy xizmatni o‘tash bilan bog‘liq bo‘lmagan o‘zga ishlarni bajarish uchun korxonaga yuborilgan harbiy xizmatchilarga, shu jumladan, muqobil xizmatni o‘tayotgan harbiy xizmatchilarga;
  
• 
  korxonada ishlab chiqarish amaliyotini o‘tayotgan talabalar va o‘quvchilarga ham tadbiq etiladi.
  

• 
  ish beruvchi topshiriq bermagan bo‘lsa ham, lekin korxona manfaatlarini ko‘zlab qandaydir ishni amalga oshirilayotgandagi;
  
• 
  avtomobil, temir yo‘l, havo yo‘llari, dengiz va daryo transportida, elektr transportida yo‘l harakati hodisasi natijasidagi;
  
• 
  korxona transportida yoki shartnoma (buyurtma) ga muvofiq o‘zga tashkilot transportida ishga ketayotgan yoki ishdan qaytayotgandagi;
  
• 
  ish vaqtida shaxsiy transportda, uni xizmatga oid safarda ishlatish huquqi berilganlik haqida ish beruvchi farmoyishi bor bo‘lgandagi;
  
• 
  mehnat faoliyati xizmat ko‘rsatish ob’ektlari orasida yurish bilan bog‘liq ish vaqtida jamoat transportida yoki piyoda ketayotgandagi;
  
• 
  shanbalik (yakshanbalik) o‘tkazilayotganida, qaerda o‘tkazilishidan qat’iy nazar, korxonalarga otaliq yordami ko‘rsatilayotgandagi;
  
• 
  ish vaqtida mehnat vazifasini bajarayotganda boshqa shaxs tomonidan tan jarohati etkazilgandagi.
  

• 
  O‘zbekiston Respublikasi sub’ekti bo‘yicha Davlat mehnat inspeksiyasi;
  
• 
  Ijrochi hokimiyatning tegishli organlariga;
  
• 
  Baxtsiz hodisa ro‘y bergan joy bo‘yicha prokuraturaga;
  
• 
  O‘zbekiston Respublikasi sub’ektining ijrochi hokimiyat organlariga;
  
• 
  Davlat nazorat organlariga (agar baxtsiz hodisa shu organ nazoratidagi tashkilotda yuz bergan bo‘lsa);
  
• 
  Tegishli kasaba uyushmalari organlariga.
  

• 
  Mehnat muhofazasi bo‘yicha Davlat nazoratchisi;
  
• 
  O‘zbekiston Respublikasi sub’ektining ijroiya hokimiyat organlari vakili;
  
• 
  Kasaba uyushmalari organi vakili.
  

Baxtsiz xodisaning og‘irlik koeffitsientini, ya’ni har bir jarohatlanishning o‘rtacha yo‘qotilgan ish kunlari hisobini ko‘rsatuvchi K ni qo‘yidagi formula bilan aniqlash mumkin.

bunda P-hamma baxtsiz xodisaga uchraganlar tomonidan yo‘qotilgan ish kunlari soni; R-shu davrda baxtsiz xodisaga uchraganlar soni.

Bu ko‘rsatkich haqiqiy og‘ir jarohatlanish belgilarini ko‘rsata olmaydi, chunki uning tarkibiga nogironlik va o‘lim bilan tugagan baxtsiz hodisalar kiritilmagan. Yo‘qotilgan mehnat qobiliyatining ishchi kun miqdorini 1000 kishiga keltirib, quyidagi formula bilan aniqlash mumkin:

bu ko‘rsatkich orqali jarohatlanish dinamikasi va baxtsiz hodisaning og‘irlik asoratini aniqlash mumkin.

Statistika usulini ikkiga bo‘lib karash qabul qilingan: guruh va topografik usullardir.

Guruh usuli. Statistik usulning tarkibiy qismi hisoblanadi va baxtsiz xodisalarning bir xil sharoitlarda va ayrim belgilari bilan (masalan vaqti va sodir bo‘lgan joyi, baxtsiz xodisaning xususiyatini va x..k.) guruh xolida takrorlanishini aniqlash imkoniyatini beradi.

Topografik usul. Bu usul ham guruh usulining ko‘rinishlaridan biri bo‘lib, qo‘yidagi xollarda qo‘llaniladi: guruh usulida keltirilgan baxtsiz xodisalar xaqidagi ma’lumotlarni har xil shartli belgilar bilan belgilab (masalan, H-I), ish uchastkalarining rejasida baxtsiz xodisa yuz bergan joylarga qo‘yib chiqiladi. Bu usulda ma’lum ish uchastkalarida baxtsiz xodisalarning takrorlanishi xaqida ko‘rgazmali ma’lumot olinadi.

Xar qanday statistik tekshirish kabi, bu usul bilan baxtsiz xodisalarni taxlil qilishda xam olingan material, asosan baxtsiz xodisa xaqida tuzilgan H-I formadagi akt xar tomonlama o‘rganiladi. Aktda baxtsiz xodisa yuz bergan joy, jarohatlanish tavsifi, og‘irlik darajasi, voqea sutkaning qaysi vaqtida yuz berganligi xaqidagi ma’lumotlar aks etadi. Statistik usul asosida shikastlanish ishchi va xizmatchilar orasida qanday taqsimlanganligi baholanadi. Baholashda ishchining yoshi, staji, kasbi, jinsi, mutaxassisligi, ish vaqti, ish turi va boshqa omillar e’tiborga olinadi. Statistik usulda aniqlanishicha asosiy baxtsiz hodisalar kechki smenada, kam stajli ishchilar orasida, yoshi katta bo‘lgan ishchilar orasida (50%) sodir bo‘ladi.

Monografik usul ishlab chiqarish sharoitida kelib chiqishi mumkin bo‘lgan potensial baxtsiz xodisalarni aniqlash imkoniyatini beradi. Bu ma’lumotlar qurilayotgan yoki loyihalanayotgan o‘xshash korxonalarda aynan xuddi shunday baxtsiz hodisalar kelib chiqmasligi uchun ogoxlantirish va texnologik jarayonlarni o‘zgartirish, mukammalashtirish chora-tadbirlarini ko‘rishda katta ahamiyatga ega.

Mehnat sharoitlari–ish jarayonida inson salomatligi va ishga layoqatliligiga ta’sir ko‘rsatuvchi ishlab chiqarish muhiti omillari yig‘indisidir. Mehnat sharoitlari shikastlanishlar va kasb kasalliklari yuzaga kelishi uchun har qanday shart-sharoitni istisno etish kerak. Mehnat sharoitlarini tashkil qiluvchi omillar odatda 4 ta asosiy guruhga bo‘linadi.

Birinchi gurux omillar-atrof muxitning sanitariya-gigiena xolati. Ishlab chiqarish muhiti, ish hududini xarakterlaydigan ko‘rsatkichlarni o‘z ichiga oladi. Bularga xavo xarorati, atrof-muxitning tozaligi (toza, changlangan, boshqa zararli moddalar bilan ifloslangan va b.) yorug‘lik va shovqin darajasi va boshqalar kiradi.

Sanitar-gigienik omillar:

a) yoritilganlik (tabiiy, sun’iy);

b) mikroiqlim;

v) havo xarorati, S;

g) nisbiy namlik, %;

d) havo harakati tezligi, m/s;

e) havo muhitida zaharli moddalar (bug‘lar, gazlar, aerozollar) mg/m3;

j) mexanik tebranishlar:

• 
  tebranish (titrash) (Gs-chastota, mm, amplituda, tebranish tezligi-m/s);
  
• 
  shovqin (oktava chiziqlari, Gs-chastotasi, tovush bosimi darajasi-Db);
  
• 
  ultratovush (shovqin kabi);
  
• 
  infraqizil, ultrabinafsha, ionlashish nurlanish (km, m, dm, sm, mm);
  
• 
  radiochastotalar to‘lqinlari (Gs, kGs, Mgs);
  
• 
  atmosfera bosimi (dengiz darajasidan ham baland: m, mm, barometrik, simob ustuni);
  
• 
  kasbiy infeksiyalar va biologik agentlar.
  

Uchinchi gurux omillarga tashkiliy tadbirlar, ya’ni ish va dam olish rejimini to‘g‘ri tashkil etish, mexnat taqsimoti, mexnat intizomi kabilar kiradi.

Ushbu guruh–mehnat jarayoni bilan shartlanadigan psixo-fiziologik, faqat bir qismi miqdoriy baholanadi.

Psixofiziologik (mehnat) omillari:

a) jismoniy vazifa (kkal);

b) ish holati;

v) asab–psixologik–aqliy, asab–hissiyot, ko‘rishning zo‘rayishi, asab-ruhiy vazifa;

g) mehnat jarayonining bir xilligi;

d) mehnat va hordiq tartibi (rejimi):

• 
  smena ichi (tushlikka tanaffus);
  
• 
  sutkalik (ish smenalarining davomiyligi);
  
• 
  yillik (ta’tilning davomiyligi);
  
• 
  SHikast–xavf (portlash xavfi, yong‘in-xavfi, seysmik xavf, mashinalarning harakat qismlari shikastlanish xavfi)
  

Estetik omillar:

a) ish hududida yorug‘lik tovush muhiti kompozitsiyasining uyg‘unligi, havo muhiti hidlarining hushbuyligi, hamohanglik kompozitsiyasi, ish holatlari va mehnat harakatlarining uyg‘unligi;

b) jamoaning ijtimoiy – ruhiy birdamligi;

v) jamoada guruhlararo munosabatlar xarakteri (janjalli holat, darajasi);

Zararli ish sharoitlariga tananing ayrim a’zolarining yoki gurux mushaklarning uzok vakt majburan zurikishi, sex xavosiga zararli moddalarning ta’siri, yokimziz meteorologik sharoitlar, me’ordan yukori shovkin, titrash, yoritilganlik, atmosfera bosimidagi katta tafovutlar.

Jarohatlanish va kasb kasalliklarining sabablarini taxlil qilish

Baxtsiz xodisalarni qayd qilish va hisobga olish bilan baxtsiz xodisalarning sabablarini aniqlab bulmaydi, bu faqat baxtsiz xodisa sabablarini aniqlash uchun material bo‘la oladi. Ishchining ish sharoitida ishlash faoliyatini o‘rganish uning ishlash qobiliyati bilan ish vaqti o‘rtasida bog‘lanish borligini aniqlash imkoniyatini beradi.

Ishlab chiqarish travmatizm (shikastlanish) va qasbiy kassalliklar sabablari quyidagi sinflarga bo‘linadi:

1.texnik

3.sanitar- gigienik

4. psixofiziologik

Texnik - qo‘l asbobi, mashinalar, apparatlar, elektr uskunalarning buzuqligi, ishlab chiqarish texnologik jarayonining takomillashmagani, to‘siq, himoya qurilma – moslamalari va qurilma saqlovchilarining nosozligi, bosim bilan ishlayotgan bug‘li qozonlar, idishlarning portlashi, materiallar yonishi oqibatida portlashlar, mashina va mexanizmlarning ayrim qismlarining sinib yoki uzilib ketishi, texnologik jarayonlarning nomukammalligi.

Tashkiliy sabablarga quyidagi sabablarni kiritish mumkin. Sanoat korxonasini loyhalash vaqtida yo‘l qo‘yilgan xatolar, ishning noto‘g‘ri tashkil qilinishi, noto‘g‘ri ish tartibi, haddan ziyod davomiyligi yoki jadallik, mexnat qilish va dam olish rejimining notugri tashkil etilganligi, inson tanasining uzoq vaqt noqulay holatda bo‘lishi, malakaga mos emasligi, ishchilarni xavfsizlik texnikasi koidalari buyicha ukitilmaganligi, yo‘riqnomaning noto‘g‘ri o‘tkazilganligi, xavfsiz mexnat qilish texnik nazoratining yo‘qligi, texnologik jarayonlarning buzilishi, sanoat korxonasi hududida yo‘lka va o‘tish joylarini noto‘g‘ri joylashtirish, ish joylarini noto‘g‘ri tashkil qilish, nobob ish qurollaridan foydalanish, shaxsiy muhofaza aslahalarining ish sharoitiga to‘g‘ri kelmasligi, to‘siqlarning yo‘qligi, xavf haqidagi ogohlantiruvchi plakatlarning bo‘lmasligi, ishchi joylarida ogoxlantiruvchi belgilarni bulmasligi, jamoa bulib ishlayotgan joylarda ishni tashkillashtirishdagi kamchiliklar, mutaxassislik buyicha ishga kabul kilmaslik, maxsus kiyim boshlar va shaxsiy ximoya vositalari bilan ta’minlamaganlik, asbob va uskunalardan notugri foydalanishlar misol bula oladi..

Sanitar – gigienik – mexnat gigienasi, sanitar normalar va koidalarga amal kilmaslik, xonalar ishlab chiqarish maydoni va kubaturaning etishmasligi, iqlim sharoitlariga ularning nomutanosibligi, ishlab chiqarish muhiti (havoning harorati, nisbiy namligi, harakat tezligi va bosimi, issiqlik ajralib chiqishi), havo muhitining changlanganligi, ish joylari, maydonlar va o‘tish joylarning oqilona yoritilmaganligi, shovqin va titrashning mavjudligi, elektr magnit nurlanishi mavjudligi, maxsus kiyim – bosh, maxsus oziq- ovqatning yo‘qligi, maishiy va profilaktik xonalarning qoniqarsiz ahvoli, sanoat korxonalardagi ishlab chiqarish xonalari va sanitar maishiy xonalarning etarli emasligi hamda sanitar- gigienik talablarga javob bermasligi, shaxsiy gigiena talablariga rioya qilmaslik.

Psixo-fiziologik sabablar. Ishchi psixologik rejimining buzilishi natijasida vujudga keladigan sabablar: oilaviy notinchlik, ish jamoalarida kelishmovchilik, bajarilayotgan ishga e’tiborsiz karalishi, ishchining uz faoliyatiga bulgan nazoratning bushligi, jismoniy yoki asabiy tolikish va boshka shu kabilar kiradi.

Bu sabablar aniqlangandan keyin ish sharoitida ularning kelib chiqmasligini ta’minlovchi chora-tadbirlar kompleksi ishlab chiqilishi kerak. Bu chora-tadbirlarni amalga oshirish, ishlab chiqarish sharoitida baxtsiz hodisalarning butunlay yuqolishiga yoki asosan kamayishiga olib kelishi kerak.Ishlab chiqarish muhitida ishlab chiqarish shikastlari sabablarining tahlili. Mehnat muhofazasi bo‘yicha qonunchilikning barcha talablariga ma’muriyatning rioya etishida, ishlab chiqarishga yuksak madaniyatni joriy etilishi va mehnatning xavfsiz usullarini qo‘llash ustidan kundalik nazorat etilgan taqdirda – shikastlanish hodisalari vujudga kelmaydi.

Umumiy va kasb kasalliklari, zaharlanishning oldini olish uchun salomatlik va mehnat sharoitlari xavfsizligini ta’minlovchi texnika va qurilma katta ahamiyat kasb etadi.

• 
  Eritish, isitish, ventilyasiya, sanitariya me’yorlariga tegishli ishlab chiqarish holati.
  
• 
  Sanitar- maishiy qurilmalar
  
• 
  Uskunalarning germatizatsiyasi, izolyasiya tovushi, shovqin va tebranishni o‘chiruvchilar
  
• 
  Uskunalar va ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish
  
• 
  Saqlovchi, blokirovkalovchi va signalizatsiya qurilmalari
  
• 
  Elektr magnit nurlanishning himoya ekranlari
  
• 
  Ichimlik suvini tozalovchi, zararsizlantiruvchi qurilmalar
  
• 
  Ishlab chiqarish, oqova suvlarni filtrash, zaharli va zararli moddalardan tozalash uchun qurilmalar
  
• 
  Ishlab chiqarish zaruriyatlarini uchun individual himoya vositalari va moslamalari.
  

Fuqaro hayoti yoki salomatligiga etkazilgan zarar qoplovi O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi tomonidan tartibga solinadi.

Jabrlanuvchiga qoplanadigan zarar:

1. Ish haqi miqdorida yoki uning tegishli qismi-mehnatga layoqat yo‘qotilish darajasiga qarab pul miqdori to‘lovlari;

2. Qo‘shimcha xarajatlar kompensatsiyasi;

3. Bir yo‘la to‘lanadigan to‘lov puli;

4. Moddiy zarar qoplovidan iborat.
11-ma’ruza

Mavzu: Farmatsevtik korxonalarda elektr havfsizligi

Reja:

• 
  Elektr xavfsizlik. Tokning inson uchun xavfi.
  
• 
  Yo‘l qo‘yiladigan tok va kuchlanishlar.
  
• 
  Inson tanasining elektr qarshiligi.
  
• 
  Elektrxavfsizlik shartlari tahlili.
  
• 
  Sanoat korxonalarining elektr xavfi buyicha sinflarga bulish
  

Elektr tokini fizika qonunlari bilan izoxlaydigan bo‘lsak, u elektr zaryadlarining tartibli xarakati bo‘lib, elektr toki paydo bo‘lishi va doimo paydo bo‘lib turishi uchun moddada erkin elektr zaryadlari, ularni tartibli xarakatga keltiruvchi elektr maydon va zanjir berk bo‘lishi kerak.

Sanoatda elektr energiyasidan keng kulamda foydalanish sababli elektr toki tasirida ruy berish mumkin bulgan baxtsiz xodisalar va ulardan saklanish masalalari muxim masalalar katoriga kirib bormokda. Elektr toki ta’sirining eng xavfli tomoni shundaki bu xavfni oldinrok sezish imkoniyati yuk.

Elektr tokining inson organizmiga ta’siri natijasida shikastlanish hosil qiladi. Uning oqibati tokning miqdori va uning harakat davomiyligi, kuchlanish kattaligi, inson tanasining elektr qarshiligi va organizmning individual xossalari orqali o‘tish yo‘li va chastotasiga bog‘liq.

Elektr tokining inson organizmiga ta’siri turli fiziologik reaksiyalar ko‘rinishida issiqlik (kuyish, kon tomirlari nerv va xujayralarning kizishi sifatida), mexanik (to‘qimalarning yorilishi), elektrolitik (kon tarkibidagi yoki xujayralar tarkibidagi tuzlarning parchalanishi natijasida konning fizik va kimyoviy xususiyatlarini uzgarishi), biologik (inson organizmidagi tirik xujayralar muskullarning keskin kiskarishi natijasida tulkinlanadi, nafas paralichi, yurak falajini keltirib chiqib, bu asosan organizmdagi bioelektrik jarayonlarning buzilishi natijasida ruy beradi) bo‘lishi mumkin.

Elektr xavfsizligi – kishilarni elektr toki, elektr yoyi, elektrmagnit maydonining zararli va xavfli ta’siridan muhofaza qilishni ta’minlaydigan tashkiliy va texnik chora-tadbirlar sistemasi.

Elektrdan shikastlanish ichki (elektr toki urganda yurak, nafas olish yo‘llari, lat eyish boshqalar) va tashki (kuyish, teri elektrometalizatsiyasi, elektr chandiqlar) shikastlanishlarga bo‘linadi.

Elektr tokining inson organizmiga ta’sirining xilma-xilligidan kelib chikib, umuman elektr ta’sirini ikki gruppaga bo‘lib qarash mumkin: maxalliy elektr ta’siri va tok urishi.

1.Maxalliy elektr ta’siriga elektr ta’siri natijasida kuyib qolish, elektr belgilari xosil bo‘lishi, terining metallashib kolishi xollarini ko‘rsatish mumkin.

2.Tok urishi to‘rt darajaga bo‘lib qaraladi:

I. muskullar keskin kiskarishi natijasida odam tok ta’siridan chikib ketadi va odam xushini yo‘qotmaydi.

II. muskullar keskin kiskarishi natijasida odam xushini yo‘kotadi, ammo yurak va nafas olish faoliyati ishlab turadi.

III. xushini yo‘kotib, nafas olish tizimi yoki yurak urishi to‘xtab koladi.

IV klinik o‘lim xolati- bunda insonda xech kanday xayot alomatlari ko‘rinmay koladi.

Jarohatlanish natijasiga organizmdagi tokning yo‘li ham ta’sir qiladi. Elektr toki qo‘l orqali oyoqqa etganda eng katta xavf tug‘diradi, ya’ni bunda tok organizmning eng ko‘p organlarini (yurakni va o‘pkani) qamrab oladi. Elektrdan jarohatlanish statistikasidan ma’lumki, inson qo‘lining orqa tomonidan, chakkalardan, umurtqadan, tizzalardan, asab tolalarning birikish joylar va boshqa joylardan nisbatan uncha katta bo‘lmagan toklar o‘tganda ham halokatlarga olib keladi.

Elektr tokidan jarohatlanish natijasida insonning individual xususiyatlariga sezilarli darajada bog‘liq bo‘ladi.

Masalan, bir xil miqdordagi tok ikki kishidan o‘tganda birinchisida kuchsiz sezgi uyg‘otsa, ikkinchi kishining muskullarini qisqarishiga olib kelishi mumkin. Kishiga ta’sir etuvchi tok qiymati insonning jismoniy va ruhiy holatiga bog‘liq holda o‘zgaradi.

• 
  1 guruh - 1000 V gacha kuchlanishli
  
• 
  2 guruh - 1000 V dan yuqori kuchlanishli
  

• 
  Bir o‘tkazgichli
  
• 
  Ikki o‘tkazgichli
  
• 
  Uch o‘tkazgichli
  
• 
  To‘rt o‘tkazgichli
  

1. 
   Xavfsizlikni ta’minlovchi asosiy shartlar
   
2. 
   Mashinalarning xavfli zonalari
   
3. 
   Muhofazalovchi to‘siq vositalari
   
4. 
   Saqlovchi muhofaza vositalar
   
5. 
   Blokirovka qurilmalari
   
6. 
   Signal tizimlari
   
7. 
   Sanoat xavfsizligi deklaratsiyasi
   

Ishlab chiqarishda asbob uskunalar konstruksiyalari, materiallari sifati, muxofazalovchi turdagi to‘siq va blokirovka uskunalari bilan ta’minlanganligi, sexlarda joylashtirish va ekspluatatsiya rejimlariga amal qilish asosida texnologik jarayon xavfsizligi va asbob uskunalar, mashina va apparatlar avariyalarini oldini olish chora tadbirlari xisoblanadi.

Asbob uskunalarni va jixozlarni joylashtirishda xavfli xuduni aniqlab, uni atrof muxitdan izolyasiya qilish kerak bo‘ladi. Avtomatlashtirish va mexanizatsiyalashtirish xavfsizlikni ta’minlashning asosiy yo‘llaridan biri bo‘lganligi uchun xavf darajasi yuqori bo‘lgan uskunalar presslash, kesadigan mexanizmlar, valsoviy mexanizmlar, nurlanish bilan ishlaydigan uskunalarni avtomatik ravishda ishlatish muxim xisoblanadi

YUqori bosim ostida ishlaydigan asbob uskunalar nazorat o‘lchov uskunalar va muxofazalovchi klapanlar bilan ta’minlangan bo‘lishi kerak.

Asbob uskunalarni xavfsizligin ta’minlash maqsadida toksik, portlovchi va changli moddalar ajralishi bilan boradigan uskunalarni germetikligiga axamiyat beriladi. Issiqlik ajralishi bilan boradigan uskunalar issiqlik izolyasiyasi qoplamasi bilan qoplanadi.

Ishlab chikarishda xavfsizlikni ta’minlash asosan kuyidagi tadbirlar yordamida amalga oshiriladi:

a)Texnikalarni xavfsizlik talablari asosida loyixalash va tayyorlash;

b)Xavfdan ximoyalanishning injener-texnik vositalaridan foydalanish;

v)Xavfsizlik texnologik jarayonlarni tadbik etish;

g)Ishchilarni xavfsizlik texnikasi buyicha malakali ukitish;

d)Xavfsiz ish joyi va ish sharoitini tashkillashtirish.

YUkorida ta’kidlangan tadbirlar amalda kompleks xolda kullanilgandagina ijobiy natijalarga tulikrok erishiladi. Vaxolanki, ushbu tadbirlarni ishlab chikish, birinchi navbatda xavfning turini, uning kelib chikish sabablarini urganishni talab etadi.

Hozirgi zamon mashinasozlik sanoati korxonalari sexlarida turli-tuman mashina-mexanizmlar, stanoklar, ko‘tarish kranlari, ish bajarish konveerlari va boshqa qurilmalar mavjudki, bularning hammasi bu erda ishlayotganlar uchun ma’lum xavf tug‘dirishi, agar ehtiyot chora-tadbirlarini belgilab qo‘yilmasa, baxtsiz hodisalar sodir bo‘lishi mumkin. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, ish sharoitini yaxshilash va baxtsiz hodisalarni kamaytirishning birdan-bir yo‘li sanoat korxonalari sexlarini iloji boricha mexanizatsiyalashtirish, og‘ir ishlarni robot va avtomatlashtirilgan vositalar zimmasiga yuklash, sexlardagi umumiy ishlarni avtomatlashtirishga erishishdir.

Avtomatlashtirilgan tizimlarning ancha katta tezlikda harakat qilishi, ularning ishlash maydoni kengligi va ish turlarining xilma-xilligi, ularning ishlashi orqali, shuningdek atrofdagi ishchilar uchun xavf tug‘dirishi mumkin. Shuning uchun bunday tizimlarni tayyorlash va o‘rnatish ishlarida xavfsizlikni ta’minlash, ularning tuzilishining asosini tashkil qilishi zarur. Avtomatlashtirilgan tizimlarni yaratishda va ularni ishlatishda vujudga keladigan hamma xavfli vaziyatlarni hisobga olish va xavfsizlikni ta’minlash vositalari bilan jihozlashni unutmaslik kerak.

Mexanizatsiyalashning eng yuqori bosqichi avtomatlashtirishdir. Bunda har qanday ishchi bajarishi zarur bo‘lgan ish robotlar zimmasiga yuklanib, ishchilar qatnashmaydi. Sexni boshqarishni ta’minlovchi dasturlar tuzilib, bu dasturlar kompyuterlarga joylashtiriladi. Bunday boshqarish tizimlari ko‘pgina rivojlangan kapitalistik davlatlarning sanoat korxonalari va mashinasozligining asosini tashkil qiladi. Ilg‘or sanoat korxonalaridagi ba’zi bir sexlar bizda ham, shunday avtomatlashtirish tizimiga o‘tkazilgan. Ammo hozirgi sharoitda butun mashinasozlik tarmog‘ini avtomatlashtirish imkoniyati yo‘q. Shuning uchun ham avtomatlashtirilmagan ishlab chiqarish jarayonlarining xavfsizligini ta’minlash muhim vazifa xisoblanadi.

Sanoat korxonalarida ishlatiladigan mashina va mexanizmlar xavfsizligiga qo‘yiladigan asosiy talablar, ularning ishchilar uchun xavfsizligi, ularni tayyorlashda ishlatilgan materiallar mustaxkamligi, ishlatishda pishiq va ularni tashkil qilgan qismlar mustahkamligi hamda ishlatishning osonligi bilan belgilanadi. Ularning xavfsizligi standart tizimlari bilan belgilanadi.

Mashina va mexanizmlar xavfsizligini ta’minlash uchun uni loyihalashda qanday ish bajarishini hisobga olgan holda ish bajaruvchi qismlarini joylashtirishni ixcham usullarini topish, unga shakl berish va muhofaza qilish qurilmalarini joylashtirish bilan birga olib boriladi. Mashinaga o‘rnatilgan muhofaza vositalari uning asosiy qismi bilan uyg‘unlashib ketishi kerak, shuningdek, muhofaza vositalaridan foydalanish davomida boshqa masalalarni echishga xizmat qilishi mumkin. Xavflilik darajasi yuqori bo‘lgan jihozlar, masalan, bosim ostida ishlatiladigan qozonlar, kompressorlar, nasoslar va boshqalar ishlatilayotganda sanoatda xavfsiz ish olib borishni ta’minlash qo‘mitasi maxsus talablarini bajarishi shart.

Ma’lumki, sanoat korxonalari mashina va mexanizmlari elektr tokining asosiy iste’molchilari hisoblanadi, bunda ularni elektr xavfsizligi talablariga javob berishi axamiyatga ega. Shuningdek, sex uchastkalarida o‘rnatilgan stanoklar elektromagnit to‘lqinlari, radioaktiv moddalar ta’sirida bo‘lishi mumkin, havo muhitini zararlantiruvchi va ifloslovchi bug‘, changlar va gazlarni hisobga olish, albatta bulardan saqlanish chora-tadbirlari bo‘lishi kerak. Xavfsizlikni ta’minlash choralaridan biri mashina va mexanizmlarning ishlashini nazorat qiluvchi asbob uskuna va avtomatik boshqarish xamda muvofiqlantirish qurilmalari bilan jixozlash xisoblanadi. Sanoat korxonalariga o‘rnatiladigan jihozlar tartib bilan joylashtirilishi, ko‘zdan kechirish uchun qulay, moylash, qismlarga ajratib ta’mirlash, sozlash, bir joydan ikkinchi joyga ko‘chirish va boshqarish oson bo‘lishi kerak.

Mashina va mexanizmlarning inson hayotiga va sog‘lig‘iga xavf tug‘diradigan holatlarni vujudga keltiradigan joylari xavfli zona deb ataladi. Xavfli zonada asosan mashina va mexanizmlarning ochiq holdagi aylanadigan va harakatlanadigan qismlari xisoblanadi. Bular aylanayotgan qirquvchi asbob yoki detal, qayishli, zanjirli va tishli uzatmalar, harakatlanuvchi stanoklarning ishchi stollari, konveerlari, yuklarni bir joydan ikkinchi joyga ko‘chirib yuradigan yuk ko‘tarish mashinalari va h.k. Shuningdek, xavfli zonalar qatoriga mashina va mexanizmlarda ishlaganda elektr tokidan zararlanish, issiqlik, elektromagnit, ionlashgan nurlar, shovqin, titrash, ultratovush, zaharli gaz va bug‘lar ta’siriga tushib qolish ham kiradi. Stanoklarda ishlayotganda qirqimlarning uchib ketishi, ishlatilayotgan asbobning sinib otilib ketishi, detal yaxshi siqib ushlanmaganligi natijasida otilib ketib ishchilarni jarohatlashi ham xavfli zonaga kiritiladi.

1. 
   Mexanik zurikishlardan saklovchi;
   
2. 
   Mashinalar kismlarining belgilangan chegarada xarakterlanishini ta’minlovchi;
   
3. 
   Bosim va xaroratni ruxsat etilgan me’yorda oshirishni takiklovchi;
   
4. 
   Elektr toki kuchini ruxsat etilgan miqdordan oshmasligini takiklovchi.
   

Blokirovka qurilmalari

Ba’zi bir xavfli vaziyatlarda ogohlantirish vositasi sifatida signal tizimlaridan foydalaniladi. Bajaradigan vazifasiga ko‘ra signal vositalari amaliy, ogohlantiruvchi va belgilovchi turlarga bo‘linadi. Bundan tashqari, tovushli va ko‘rinadigan bo‘lishi mumkin. Tovushli signal tizimiga sirena, qo‘ng‘iroq, gudok va boshqalar kiradi. Ko‘rinadigan turlariga har xil yorug‘lik tarqatuvchi vositalar yordamida qizil, sariq, ko‘k va boshqa ranglar yordamida (qizil rang xavfni, yashil xavfsizlikni, sariq ogoxlantirishni anglatadi) xavf darajalarini belgilash va ularga kerakli bo‘lgan harakatlar bilan javob berish tartibi belgilangan. Tovush yordamida beriladigan signal sanoat korxonasi muhitida bo‘lishi mumkin bo‘lgan har qanday tovush va shovqinlardan farqli iloji boricha quyi chastotadagi (2000 Gs gacha) tovushdan tashkil topgan bo‘lishi va sexning har bir nuqtasida keskin eshitilishni ta’minlashi kerak.

Amaliy signal vositalaridan ma’lum miqdordagi ish bajarilganligini yoki texnologik jarayonning ma’lum bosqichi bajarilganligini bildiruvchi vosita sifatida foydalaniladi. Bunday vositalardan bajarilayotgan ishlarni muvofiqlashtiruvchi tizim sifatida ham foydalanish mumkin.

Ogohlantiruvchi signal vositalari, biron bir xavfli vaziyat vujudga kelishidan ogohlantiradi. Bunday signallarga har xil plakatlar, ogohlantiruvchi yozuvlar, har xil datchiklarga asoslangan signal tizimlari, mashina ishlash holatini ko‘rsatuvchi moslamalar (masalan, qizib ketishi, moylash tizimlarida moy borligi va boshqalar) kiradi. Bular uchun maxsus ranglardagi moslamalardan foydalaniladi. Bu moslama ranglari GOST 15548-70 bo‘yicha chegaralangan.

Sanoat xavfsizligi deklaratsiyasi. «Xavfli ishlab chiqarish ob’ektlarining sanoat xavfsizligi to‘g‘risida»gi Qonun - xavfli ishlab chiqarish ob’ektlarining sanoat xavfsizligi sohasidagi munosabatlarni tartibga soladi. Sanoat xavfsizligi shaxs va jamiyat hayotiy muhim manfaatlarining xavfli ishlab chiqarish ob’ektlaridagi avariyalar va noxush hodisalardan hamda ularning oqibatlaridan himoyalanganlik holatidir.

Xavfli ishlab chiqarish ob’ekti xodimlariga qo‘yiladigan sanoat xavfsizligi talablari (10-modda):

-sanoat xavfsizligi sohasidagi qonun hujjatlarida, shuningdek normativ texnik hujjatlarda ko‘rsatilgan talablarga rioya etishlari;

- sanoat xavfsizligi sohasida tayyorgarlikdan va atesstatsiyadan o‘tishlari;

- xavfli ishlab chiqarish ob’ektlaridagi avariya va noxush xodisa haqida tegishli shaxslarni darhol xabardor qilishlari;

- xavfli ishlab chiqarish ob’ektlarida avariya va noxush hodisa yuz bergan taqdirda, ishlarni belgilangan tartibda to‘xtatib turishlari;

-xavfli ishlab chiqarish ob’ektlaridagi avariyaning kengayib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik va uning oqibatlarini tugatish bo‘yicha ishlarni amalga oshirishda belgilangan tartibda ishtirok etishlari shart.

O‘zbekiston Respublikasi «Xavfli ishlab chiqarish ob’ektlarining sanoat xavfsizligi to‘g‘risida»gi Qonunining 19-moddasiga muvofiq aholini va hududlarni xavfli ishlab chiqarish ob’ektidagi avariyalardan muhofaza qilishni ta’minlash hamda davlat organlarini, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarini va aholini sanoat xavfsizligining holati to‘g‘risida xabardor etish maqsadida xavfli ishlab chiqarish ob’ektidan foydalanuvchi tashkilot sanoat xavfsizligi Deklarasiyasini ishlab chiqadi.

Sanoat xavfsizligi deklaratsiyasi xavfli ishlab chiqarish ob’ektini qurish, kengaytirish, qayta qurish, texnik jihatdan qayta jihozlash, konservatsiyalash va tugatishga doir loyiha hujjatlari tarkibida ishlab chiqiladi hamda xavfli ishlab chiqarish ob’ektidan foydalanuvchi tashkilot rahbari tomonidan tasdiqlanadi.

Xavfli ishlab chiqarish ob’ektidan foydalanuvchi tashkilotning sanoat xavfsizligi deklaratsiyasini tasdiqlan-gan rahbari undagi ma’lumotlarning to‘liqligi hamda ishonchliligi uchun belgilangan tartibda javobgar bo‘ladi.

Sanoat xavfsizligi deklaratsiyasi O‘zR Vazirlar Mahkamasi belgilangan tartibda ishlab chiqiladi va davlat organlariga, jamoat birlashmalariga hamda fuqarolarga taqdim etiladi.

Iqtisodiyot ob’ektining barqarorligini baholash jarayonida quydagilar hisobga olinishi maqsadga muvofikdir

1. Ishlab chiqarish jarayoni barqarorligini baholash.

2. Favqulodda vaziyatlar ta’siri natijasida ikkilamchi shikast omillarining tavsifi va ta’siri darajasi.

3. Ob’ektning ta’minot tizimi va ishlab chiqarish aloqalari, ularning ishonchligi.

4. Zahiralar, avtonom ta’minot manbalari mavjudligi hamda ishlab chiqarishning kerakli mahsulot chiqarishini ta’minlab beradigan boshqa tarkibiy manbalar.

5. Boshqaruv va xabar berish tizimining ishonchligi.

«Xavfli ishlab chiqarish ob’ektlarining sanoat xavfsizligi to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq xavfli ishlab chiqarish ob’ektlari jumlasiga quyidagi xavfli moddalar:

1)portlash-yong‘in xavfi bo‘lgan muhitni yuzaga keltirishi mumkin bo‘lgan moddalar;

Tasdiqlangan standartlarga muvofiq tirik organizmga ta’sir qilish darajasiga ko‘ra I, II, III xavflilik darajalariga (o‘ta xavfli, yuqori darajada xavfli va o‘rtacha darajada xavfli) mansub zararli moddalar;

Muayyan turdagi tashqi ta’sir chog‘ida issiqlik ajratgan va gazlar hosil qilgan o‘z-o‘zidan juda tez tarqaladigan kimyoviy o‘zgaruvchan portlovchi moddalar;

Inson sog‘lig‘i va atrof muhit uchun xavfli konsentratsiyali moddalar mavjud bo‘lgan ishlab chiqarish chiqindilari foydalaniladigan, ishlab chiqariladigan, qayta ishlanadigan, hosil qilinadigan, saqlanadigan, tashiladigan, yo‘q qilinadigan.

2)0,07 megapaskaldan ortiq bosim ostida yoki ishlatiladigan suyuqlikning normal atmosfera bosimidagi qaynash haroratidan ortiq haroratda ishlaydigan uskunalardan foydalaniladigan;

3)Ko‘chmas asosga o‘rnatilgan yuk ko‘tarish mexanizmlari, eskalatorlar, osma yo‘llar, funikulyordan (tog‘ temir yo‘llaridan) foydalaniladigan;

4)Qora va rangli metallar eritmalari hamda ushbu eritmalar asosida qotishmalar olinadigan;

5)Qonchilik ishlari, foydali qazilmalari qazib olish va boyitish ishlari, shuningdek er osti sharoitida ish olib boriladigan korxonalar yoki ularning sexlari, uchastkalari, maydonchalari, boshqa ishlab chiqarish ob’ektlari kiradi. Iqtisodiyot ob’ektni xavfli ishlab chiqarish ob’ektlari kategoriyasiga kiritish ob’ektning xavfliligi belgilarini aniqlash asosida uni identifikatsiyalash jarayonida amalga oshiriladi. Ob’ektni belgilar bo‘yicha xavfli ishlab chiqarish ob’ektlari kategoriyasiga kiritishda xavfsizlikning tegishli qoidalariga muvofiq ham «Sanoatgeo-kontexnazorat» davlat inspeksiyasida ro‘yxatdan o‘tkaziladigan, ham ro‘yxatdan o‘tkazilmaydigan texnika qurilmalari va inshootlar hisobga olinadi.

1. 
   Mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risidagi qonunning qo‘llanish sohasi va davlat siyosati.
   
2. 
   Mexnat muxofazasi soxasida nazorat organlari.
   

3. 
   Korxona va tashkilotlarda mehnat  muxofazaci bo‘yicha ishlarni tashkil qilish va ularning bajarilishi uctidan nazorat.
   
4. 
   Mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risidagi qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlarni buzganlik uchun javobgarlik.
   

• 
  Korxona ishlab chiqarish faoliyati natijalariga nisbatan xodimning hayoti va sog‘ligi ustivorligi;
  
• 
  mehnatni muhofaza qilish soxasidagi faoliyatini iqtisodiy va ijtimoiy siyosatining boshqa yo‘nalishlari bilan muvofiqlashtirib borish;
  
• 
  mulk va xo‘jalik yuritish shakllaridan qa’tiy nazar barcha korxonalar uchun mehnatni muhofaza qilish soxasida yagona tartib qoidalar belgilab qo‘yish:
  
• 
  mehnatning ekologiya jihatidan xavfsiz sharoitlari yaratilishini va ish joylarida atrof-muhit holati muntazam nazorat etilishini ta’minlash;
  
• 
  korxonalarda mehnatni muhofaza qilish talablari hamma joyda bajarilishini nazorat qilish;
  
• 
  mehnatni muhofaza qilishni mablag‘ bilan ta’minlashda davlatning ishtirok etishi;
  
• 
  oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida mehnat muhofazasi bo‘yicha mutaxassislar tayerlash;
  
• 
  xavfsiz texnika, texnologiyalar va xodimlarni ximoyalash vositalari ishlab chiqilishi va joriy etilishini rag‘batlantirish;
  
• 
  fan, texnika yutuqlaridan hamda mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha vatanimiz va chet el ilg‘or tajribasidan keng foydalanish;
  
• 
  ishlovchilarni maxsus kiyim va poyafzal, shaxsiy himoya vositalari, parxez ovqatlar bilan bepul ta’minlash;
  
• 
  korxonalarda mehnatning sog‘lom va xavfsiz shart-sharoitlarini yaratishga ko‘maklashuvchi soliq siyosatini yuritish;
  
• 
  ishlab chiqarishdagi har bir baxtsiz hodisani va har bir kasb kasalligini tekshirib chiqish hamda hisobga olib borishning va shu asosda ishlab chiqarishdagi jarohatlanishlar hamda kasb kasalliklariga chalinishlar darajasi haqida aholini xabardor qilishning majburligi;
  
• 
  ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalardan jabrlangan yoki kasb kasalligiga yo‘liqqan ishlovchilarning manfaatlarini ijtimoiy himoyalash;
  
• 
  kasaba uyushmalari va boshqa jamoat birlashmalari, korxonalar va alohida shaxslar mehnatini muhofaza qilishni ta’minlashga qaratilgan faoliyatini har tomonlama qo‘llab quvvatlash;
  
• 
  mehnatni muhofaza qilish muammolarini hal etish chog‘ida halqaro hamkorlikni yo‘lga qo‘yish prinsplariga asoslanadi;
  

Reja:

1. 
   Sanoat korxonalarini qurish va ishlatishga qo‘yiladigan asosiy talablar.
   
2. 
   Farmatsevtik korxonasini qurish uchun maydon tanlash.
   
3. 
   Farmatsevtik korxonasi hududi.
   
4. 
   Farmatsevtik korxonalarining xonalari. Toza xonalar.
   
5. 
   Farmatsevtik korxonalarini suv bilan ta’minlash va kanalizatsiya tizimlari.
   
6. 
   YOrdamchi bino va yordamchi xonalar.
   

Ishlab chiqarish jarayonlarini kompleks tarzdagi mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish mexnatni tashkillashtirish yuqori darajasini xarakterlaydi. Asbob uskuna, jixozlarni to‘g‘ri va qulay joylashtirish jarayonlarni uzluksizligini ta’minlaydi, bunda ish o‘rinlarini tashkillashtirish uchun maydon tanlash, yo‘laklarni joylashtirishga axamiyat berish zarur bo‘ladi. Bundan tashqari omborxona binolari texnika xavfsizligi qoidalari, shuningdek yong‘in xavfsizligi talablariga rioya qilingan xolda loyixalash va joylashtirish zarur.

Ishlab chiqarish binolarini qurish va loyixalashtirish mexnat muxofazasini, ish sharoitlarini e’tiborga olgan xolda ishlab chiqarish jarayonlarini aloxida jarayonlarida xavfli va zararli omillarini inoabatga olgan xolda texnologik jarayonlar xarakteridan kelib chiqiladi. Bunday xolatlarda eng yaxshi muxofaza choralaridan biri sexlarni, texnologik jarayonlarni va xavfli zona va uskunalarni aloxida joylashtirish, shuningdek chang va toksik moddalar ajralishi bilan kuztiladigan jarayonlar olib boriladigan ishlab chiqarish, yong‘in va portlashga xavfli uskuna va agregatlar joylashgan xona va binolarni germetikligini ta’minlashga axamiyat qaratiladi. Xavfsizlik sharoitlarini ta’minlash va qulay mexnat sharoitlarini yaratish maqsadida korxonalarni qurish va loyixalashtirishda issiq sexlarda ishlash, qo‘llanilayotgan reagentlar, erituvchilar, gaz va bug‘larning toksikligini, ajralayotgan changning zararli ta’siri, shovqin va titrash (vibratsiya) ga qarshi qaratilgan chora tadbirlarni inobatga olishni talab etadi.

Standartlar, ergonomika, mexnatni muxofaza qilishga doir qoidalar va me’yorlar talablariga javob bermaydigan ishlab chiqarish binolari va inshootlarini loyixalash, qurish hamda qayta qurish, ishlab chiqarish vositlarini ishlab chiqish, tayyorlash, ta’mirlash, texnologiyalarni joriy etishga, shu jumladan, xorijdan sotib olinganlarini joriy etishga yo‘l qo‘yilmaydi.

Sanoat korxonalarini qurishda ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy masalalar bilan bir qatorda, ushbu sanoat korxonasi qurilayotgan aholi yashaydigan joyning ekologiya muvozanati buzilmasligiga ahamiyat berish zarur.

Masalan, hozirgi zamonaviy texnologiya jarayonlari butunlay chiqindilarsiz ishlashi mumkin emas. Bu chiqindilar ma’lum miqdorda suv havzalarini, ko‘pgina qismi esa atrof-muhitni ifloslaydi. Sanoat korxonalarini aholini suv bilan ta’minlaydigan daryolar, ariqlar va ko‘llar yaqiniga qurish mumkin emas. Bundan tashqari sanoat korxonalaridan faqatgina ifloslangan suv emas, balki atrof-muhitni ifloslantiruvchi ko‘pgina kimyoviy moddalar ajralishi bilan kuzatiladi.

Sanoat korxonalarini aholi yashash punktlarida maxsus belgilangan maydonga joylashtiriladi. Bunda sanoat korxonasi joylashgan maydon aholi yashaydigan punktga nisbatan shamolning bosh yo‘nalishiga qarama-qarshi tomonda bo‘lishiga e’tibor beriladi. Agar iloji bo‘lsa, sanoat korxonasi quriladigan maydon aholi yashaydigan punktdan birmuncha olisroqda joylashtirilgani ma’qul. Bu holda ham, albatta shamolning bosh yo‘nalishi hisobga olinishi va sanoat korxonasi aholi yashaydigan punktga nisbatan shamol yo‘nalishida bo‘lishi maqsadga muvofiqdir.

Sanoat korxonasi bilan aholi yashaydigan punkt oralig‘idagi masofa sanitar-muhofaza oralig‘i deb ataladi. Bu sanitar-muhofaza oralig‘i sanoat korxonalari sinflariga qarab belgilanadi: 50, 100, 300, 500, 1000 m. Sanitar-muhofaza oralig‘i ko‘kalamzorlashtirilgan va sog‘lomlashtirish chora-tadbirlari belgilangan bo‘lishi kerak. Sanitar-muhofaza oralig‘iga doimiy yashash joylari, dam olish joylarini tashkil qilish, shuningdek, issiqlik hosil qilish va boshqa sanoat inshootlarini qurishga yo‘l qo‘yilmaydi. Bu oraliqlarga yong‘inga qarshi depo, avtotransport turish joylarini qurishga ruxsat etiladi. Ammo bu qurilishlar oraliq ko‘kalamzorlariga zarar keltirmasligi shart.

Sanoat korxonasini aholi yashaydigan punktga nisbatan joylashtirish va sanitar-muhofaza oraliqlarini belgilashdan tashqari uning maydonini tekislash, rejalashtirish ishlarini amalga oshirish kerak. Bunda yomg‘ir, qor suvlarini to‘xtamay oqib ketish yo‘llari, korxonada ishlatib ifloslangan suvlarni yig‘ish va tozalashni yo‘lga qo‘yish, er osti suvlarini darajasini belgilash, toshqin va boshqa holatlarda sanoat korxonasini suv bosib ketmasligini ta’minlash zarur. Bundan tashqari quyosh nurlarining sanoat korxonasi binolarini iloji boricha ko‘proq yoritishini ta’minlovchi vositalar hamda sanoat korxonalari xonalarini iloji boricha yaxshiroq tabiiy shamollatish vositalari bilan ta’minlashga e’tibor berilishi kerak.

Sanoat korxonasi hududi faqatgina ishlab chiqarish talablariga javob berib qolmasdan, balki sanitar-gigiena me’yorlariga ham javob berishi kerak. U tekis, yaxshi yoritilgan, etarli miqdordagi o‘tish yoilari va yo‘laklari bilan ta’minlangan bo‘lishi shart. Har xil chuqurlar, texnik maqsadlarda qoldirilgan xandaqlar, hovuzlar mustahkam qopqoqlar bilan ta’minlanishi va muhofaza vositalari bilan o‘rab qo‘yilishi shart. Agar muhofaza qopqoqlari bilan berkitish imkoniyati bo‘lmasa, uni odam o‘ta olmaydigan to‘siq bilan to‘sib qo‘yiladi.

Agar sanoat korxonasida katta miqdoda chang, zaharli moddalar chiqadigan uchastkalar bo‘lsa, ularni iloji boricha chetroqqa joylashtirishga va ular, albatta, shamol yo‘nalishida joylashtiriladi.

Ba’zi bir shovqinli sexlarni ham iloji boricha boshqa sanoat binolaridan olisroqqa joylashtiriladi. Hosil bo‘lgan oraliqlarga har xil daraxtlar va gullar ekib obodonlashtirish, ishchilar tanaffus vaqtlarida dam oladigan, hordiq chiqaradigan joylar tashkil qilish mumkin.

Sanoat korxonasi hududida joylashgan har qanday sanoat binolari va yordamchi binolar, albatta kanalizatsiya bilan ta’minlanishi kerak. Kanalizatsiya bilan to‘plangan va ifloslangan sanoat chiqindi suvlarini mavjud suv havzalariga tashlab yuborish mutlaqo taqiqlanadi. Bunday chiqindi suvlar, albatta maxsus hovuzlarda yig‘ilishi, mavjud texnik va biologik vositalar bilan tozalanishi hamda texnik zaruratlar uchun ishlatilishini hisobga olib, sanoat korxonasiga qaytarilishi kerak.

Sanoat korxonasini suv bilan ta’minlaganda va tozalangan kanalizatsiya suvlarini ishlatishda, suv sifatini belgilovchi GOST larga amal qilinadi. Agar tozalangan kanalizatsiya suvlari ochiq suv manbalariga tashlab yuboriladigan bo‘lsa, ularning sifati sanitariya me’yor va qoidalariga to‘liq javob berishi kerak.

Sanoat korxonalarining xonalari texnologik jarayon talablariga va tayyorlanadigan mahsulot katta-kichikligiga qarab quriladi. Korxonaning umumiy sexlarida har bir ishchi uchun kamida 15 m³ hajmdagi maydon to‘g‘ri kelishi, bunda minimal maydon 4,5 m² dan kam bo‘lmasligi va binoning balandligi kamida 3,2 m bo‘lishi sanitariya qoidalarida chegaralab qo‘yilgan.

Har xil sanoat chiqindilari va issiqlik ajralib chiqadigan texnologik jarayonlar bo‘lganda (bunda issiqlik ajralishi 20 kkal m²−1 soatda), shuningdek, titrash manbalari mavjud bo‘lsa, bunday sanoat korxonalari uchun bir qavatli bino qurish sanitar-gigienik nuqtayi nazaridan qulay hisoblanadi.

Agar ko‘p qavatli binolarga joylashgan mashinasozlik sanoati korxonalarida yuqorida ko‘rsatilgan sexlarni eng oxirgi qavatga joylashtirish maqsadga muvofiqdir. Agar bunday sexlar qavatlar o‘rtasiga joylashtirilsa, zararli chiqindilr va issiqlik boshqa qavatlarga ham o‘tib ketib, ularning zararlash maydonlarini oshirib yuboradi. Zararli moddalar ajratadigan yoki ko‘plab issiqlik chiqaradigan jihozlarni ayrim xonalarda iloji boricha xonaning chekka tomonlariga devorlar yaqiniga o‘rnatiladi. Mashinasozlik sanoatida bunday xonalarga temirchilik sexlari, lak-bo‘yoq ishlarini bajaradigan uchastkalar va detallarga galvanik ishlov berish sexlari joylashgan bo‘ladi.

Har xil sanitar-gigienik sharoitga ega bo‘lgan ishlarni bir xonada joylashtirilganda, ularning zararlovchi omil ta’siri boshqalarga ham ta’sir qilmasligini ta’minlovchi chora-tadbirlarni amalga oshirish kerak. Bunda, masalan, havo dushlari, zararli mashinalarni ajratish, havo to‘siqlari va boshqalardan foydalanilaniladi. Ishlab chiqarish xonalarini erto‘lalarga joylashtirish, texnologik jarayon uchun zarur bo‘lgan ayrim hollardagina yul qo‘yiladi.

Xonalarga tabiiy yorug‘lik tushishi muhim rol o‘ynaydi. Shuning uchun ham yorug‘lik tushiruvchi deraza va tuynuklarning joylashishiga alohida e’tibor beriladi va bular albatta hisoblab chiqiladi. Tepa tomondan yorug‘lik tushishini ta’minlovchi fonarlar holatiga alohida e’tibor berish zarur. CHunki sanoat korxonalarida zaharli moddalar chiqishini hisobga olib, sanoat korxonasi shamollatish vositalari bilan jihozlanishidan qat’i nazar, uni shamollatishning ma’lum vositalari bilan jihozlash zarur hisoblanadi. Mana shu shamollatish vazifasini yorug‘lik tushirishni ta’minlovchi fonarlar amalga oshiradi. Shuning uchun ham yorug‘lik tuynuklarining 20% i ochiladigan vositalar bilan ta’minlanadi va shamollatish vazifasini bajaradi. YOn tomonga o‘rnatilgan derazalar ham shu vazifani bajaradi.

Binolarning devor va shiftlariga ham alohida e’tibor beriladi. Ular ishchilarni sovuq va zax havodan saqlashi bilan birga zaharli modda va gazlarni shimib olmasligi va bunday moddalarni undan yuvib yuborish oson bo‘lishi kerak. Binolarning tashqi devorlari albatta qiyin yonadigan yoki yonmaydigan qurilish konstruksiyalaridan tayyorlanadi (masalan, g‘isht, beton, temir- beton va metall konstruksiyalar). Ular bundan tashqari issiqlikni saqlash qobiliyatiga ham ega.

Namlik ko‘p bo‘ladigan sanoat korxonalari binolari (masalan, detallarni yuvish, bo‘yash, galvanika uchastkalari) devorlari va shiftlari suv va namlikni o‘tkazmaydigan qilib tayyorlanadi.

Ba’zi bir juda zaharli va emiruvchi xususiyatga ega bo‘lgan moddalar bilan ish bajaradigan (masalan, simob, qo‘rg‘oshin, mishyak, benzol, kislotalar, oltingugurtli gazlar va boshqalar) xonalarda, bino devorlari, pollari va shiftlari bu moddalarni o‘ziga jamlab yoki shimib olmasligi, oson yuvib tashlash mumkin bo‘lgan materiallar bilan qoplanadi.

Ma’lumki ba’zi bir moddalarning bug‘lari (simob, tetraetil qo‘rg‘oshin va boshqalar) hattoki, uncha katta bo‘lmagan miqdorlarda ham devor va shift yuzalariga o‘tirib qolishi va uzoq muddat undan ajralib chiqib, ishlab chiqarishda band bo‘lgan kishilarning sumnkali zaharlanish hodisalari uchraydi. Shuning uchun ham bunday binolarning devorlari nitroemal yoki boshqa turdagi turg‘un bo‘yoqlar bilan bo‘yaladi.

Ba’zi bir ko‘p chang ajralish bilan boradigan ishlar bajariladigan xonalarda (masalan, quymalarni qum oqimi bilan tozalash, shlifovka qilish va boshqalar) chang so‘rish vositalarini o‘rnatish, pol va bino devorlarini suv bilan yuvib tozalash imkonini beradigan qilib bajarish kerak.

Demak, har bir xonani ish bajarish turi, xili va holatiga qarab jihozlanadi va bunda sanitariya qoida va me’yorlariga to‘la amal qilinadi. Sanoat korxonalari xonalari pollariga ham alohida ahamiyat beriladi. Pollar issiq, mustahkam, tarang bo‘lib, ba’zi bir zarbalarga chidash berishi va etarli miqdorda yukni ko‘tara olishi kerak. Undan tashqari sirpanchiq bo‘lmasligi va tozalashga qulay bo‘lishi kerak.

Mexanika va asbobsozlik sexlarida bino pollari issiqlikni saqlovchi materiallardan tayyorlanadi.

Agar ba’zi bir sexlarda polga ishqor yoki kislota to‘kilishi xavfi bo‘lsa, bunday sexlarning pollari sopol plitkalar bilan qoplanadi. YOng‘inga xavfli sexlarda pollar yonmaydigan yoki olov ta’siriga chidaydigan materiallardan tayyorlanadi. Shuningdek, kislota va ishqorlar bo‘lgan sexlarda ularni yuvib yuborish imkoniyatini beradigan oqova uchastkalari ta’minlanadi.

Sanoat korxonalarini suv bilan ta’minlash uni faqatgina ichimlik suv bilangina emas, balki sanoat maqsadlari uchun, shuningdek, yong‘inga qarshi kurash vositasi sifatida ham qarash kerak.

SHuning uchun sanoat korxonalarida ishlatiladigan suvning sifatini belgilash, ichimlik va xo‘jalik ehtiyojlari uchun ayrim yaxshi tozalangan sifatli suvlarni ishlatish, sanoat maqsadlari uchun va yong‘inga qarshi kurash vositasi sifatida birlamchi ishlatilgandan keyin, ya’ni ichimlik va xo‘jalik maqsadida qo‘lanilgan suvni qayta tozalagandan keyingi suvlar—texnik suv sifatida ishlatilishi mumkin. Bunda biz, birinchidan, hozirgi zamonda tanqisligi sezilaboshlagan chuchuk suvni tejasak, ikkinchidan, oqava suvlarini suv havzalariga tashlab ularni ifloslantirmaslik, shu bilan tabiat tozaligini saqlab qolish imkoniyatiga ega bo‘lamiz.

Demak, har bir sanoat korxonasi uchun suv manbalarini tanlash va ularni suvni ifloslanishiga yul qo‘ymaslik asosida chiqarilgan hujjatlarga asoslanib, foydalaniladi. Bunda asosan sanitariya qoida va me’yorlari bo‘yicha berilgan sifat ko‘rsatgichlari va suv tarkibidagi zararli moddalarning chegara miqdorlari belgilangan bo‘ladi.

Suv havzalaridan olingan suvlar albatta toza bo‘ladi va shuning uchun ehtiyoj sifatida foydalanish mumkin. Har bir sanoat korxonasi uchun zarur bo‘lgan suv miqdori, uning texnologiyasi va ishlab chiqarish quvvatiga bogiiq bo‘ladi.

Me’yoriy hujjatlarda xo‘jalik maqsadlari va ichimlik suvlari sifatida ishlatiladigan suv me’yorlari keltirilgan. Bu me’yorlar issiq sexlar uchun har bir ishchi uchun bir smenada 45 l, issiq bo‘lmagan sexlarda 25 l qilib belgilangan. Ammo bu miqdorlar doimiy bo‘lmay o‘zgaruvchan bo‘ladi va koeffitsientlar bilan beriladi.

Sanoat va xo‘jalik maqsadlarida ishlatib bo‘lingan suvlarni kanalizatsiya tizimi orqali yig‘iladi. Kanalizatsiya umumiy ishlatilib bo‘lingan suvlarni yig‘uvchi tarmoqlarga, er osti trubalari, kanallari, kuzatish quduqlari, nasos stansiyalari, bosimli yoki oqava kollektorlar, tozalash qurilmalari, zararsizlantirish va yig‘ish qurilmalariga ega bo‘ladi. Yig‘ish qurilmalarida yig‘ilgan tozalangan suv texnik maqsadlar va yong‘inga qarshi kurash suvi sifatida ikkinchi marta sanoat korxonasiga qaytariladi.

Sanoat korxonalarida foydalaniladigan kanalizatsiya tizimlari atrof-muhitdan butunlay ajratilgan bo‘lishi kerak. Kanalizatsiya quvirlaridan suvni erga-tuproqqa o‘tib shimilishiga mutlaqo ruxsat berilmaydi.

O‘zbekiston Respublikasi atrof-muhitni muhofaza qilish qonuniga asosan sanoat korxonasidan oqib chiqadigan har qanday suv tozalanmasdan suv havzalariga qo‘shib yuborilishi mutlaqo taqiqlanadi. Ularni albatta zararli moddalardan va iflosliklardan tozalash talab qilinadi. Bu shartlarni bajarishda tozalashning kimyoviy, mexanik va biologik usullaridan foydalaniladi.

Tozalangan suv tarkibi va sifati, uni tozalash usullari va tozalash qurilmalari turlari QMQ 2. 04. 05 — 97 talablariga javob berishi kerak.

Sanoat korxonalarining yordamchi bino va yordamchi xonalari tarkibiga quyidagilarni kiritish mumkin: sanitar-maishiy xonalari; umumiy ovqatlanish joylari; sog‘liqni saqlash bo‘limlari; maishiy xizmat qilish, konstruktorlik xizmatlari; o‘quv xonalari (agar kechki yoshlar bilim yurtlari bo‘lsa); jamoat tashkilotlari joylashgan joylar va boshqalar.

Bularni me’yoriy hujjatlarga asoslangan holda sanoat korxonasi yoniga qurilgan binolarda tashkil qilish tavsiya qilinadi.

YOrdamchi bino va xonalarni sanoat korxonalari asosiy binolari tarkibiga kiritish ham mumkin. Lekin bu hollarda sanitar-maishiy va boshqa xonalarning holatiga sanoat zararliklari ta’sirida sanitar-gigienik sharoitni yomonlashtirishni oldini olgan taqdirdagina ruxsat etiladi. Bunday xonalar odatda tozalikka e’tibor berilib, yaxshi jihozlangan, devor, shift, pol kabi qurilish echimlari yaxshilab pardozlangan va qoniqarli holatda saqlash imkoniyatini berishi kerak.

Har qanday yordamchi bino eng kamida ikkita yong‘in vaqtida odamlarni chiqarib yuborish imkoniyatini beradigan eshik yoki darvoza bilan jihozlangan bo‘lishi va bu vositalar iloji boricha qarama-qarshi tomonga o‘rnatilishi kerak. YOrdamchi xonalarning ichki hajm birliklarini belgilaganda quyidagi ma’lumotlarga asoslaniladi. Har bir qavatning balandligi uning yuzasi 300 m² gacha bo‘lsa, 3,3 m dan kam bo‘lmasligi kerak. Shu qavatda joylashtirilgan xona balandligi 2,4 m dan kam bo‘lmasligi kerak.

Agar shu qavatga ovqatlanish, yigllish zallari joylashtirilib maydoni 300 m² gacha, umumiy qavatning 60% qismidan ko‘prog‘ini egallasa, uning balandligi 3,6—4,2 m qilib belgilanadi.

Ayrim xonalarning balandligi ularda bajariladigan ish turiga binoan belgilanadi. Masalan, ma’muriyat xonalari boshqaruvchi shaxslar uchun belgilangan xonalar, jamoat ishlarini bajaruvchilar uchun, fizkultura mashqlarini bajarish, o‘qish, o‘qitish, xavfsizlik texnikasi xonasi, sexda ish boshqaruvchilar uchun xonalar va boshqalar. Bu xonalarning umumiy balandligi 3 m atrofida va maydonlari ma’muriy xonalarda har bir ishlovchi uchun 4 m², chizmakashlik ishlarini bajaruvchilar uchun 6 m² miqdorda belgilanadi.

Ma’muriy binolarning qo‘rilishiga qo‘yiladigan talablar ularni zavod hududining chekkarog‘ida bir necha qavatli qilib qurish imkoniyatini beradi. Agar bunday imkoniyat bo‘lmasa, sexlar yonida bo‘sh qolgan maydonlarga qurish mumkin.

Ma’muriy binolarga kunning yorug‘ vaqtlarida tabiiy yorug‘likning iloji boricha ko‘proq vaqt ta’minlanishini ko‘zda tutish kerak. CHunki bu binolarda joylashtirilgan dam olish, tibbiyot xizmati ko‘rsatish, ayollar uchun bola emizish, o‘quv va maishiy dam olish xonalari joylashtirilgan bo‘ladi.

Sanitar-maishiy xonalar qatoriga garderoblar, dush xonalari, hojatxonalar, yuvinish xonalari, ish kiyimlarini zararsizlantirish, ish kiyimlarini quritib, changdan tozalash, ayollar shaxsiy gigienasi uchun mo‘ljallangan xonalar, shuningdek, ayollarga bola emizish uchun mo‘ljallangan xonalar kiradi. Shuningdek, sanoat korxonasi hududida mehnat qilayotganlar uchun qish kunlari isinish xonalari tashkil etiladi. Bu xonalar sanoat korxonasi yoniga joylashtirilgan yordamchi binolarda bo‘lsa ham, albatta isitilishi, agar ayrim joylashgan binoda bo‘lsa, asosiy ish joyiga olish yullari bilan ta’minlangan va bu o‘tish joylari isitiladigan bo‘lishi kerak.

Maishiy xonalar, albatta tabiiy yorug‘lik yordamida yoritilishi va o‘tish joylarida tabiiy yorugiik tushishi ta’minlanishi va umuman tabiiy va sun’iy shamollatish vositalariga ega bo‘lishi kerak.

Garderob xonalarda, hojatxonalarda, shuningdek, dush va yuvinish xonalarida suv bilan yuvib tozalash imkoniyatini beradigan plitkalar yotqizilgan pol bo‘lishi tavsiya etiladi. Ayollar shaxsiy gigiena xonalari ham shunday qilingani ma’qul. Ularni rangli yoki ochiq rangli plitkalar bilan jihozlash yaxshi natija beradi. Devorlar 1,8 m balandlikda oq rangli plitkalar bilan jihozlash, ularni suv bilan (shuningdek, issiq suv bilan ham) yuvib tozalash imkoniyatini beradi. SHiftlarni yog‘och materiallar, ba’zi hollarda plastmassa materiallar bilan jihozlanadi. Bu esa shiftdan suv tomchilari tutishini oldini oladi. SHiftlar, odatda, moyli bo‘yoqlar bilan ochiq rang beradigan qilib bo‘yaladi.

Ish va uy kiyimlarini saqlash uchun garderoblar, hojatxonalar, yuvinish va dush xonalari erkak va ayollar uchun ayrim holatda tashkil etiladi.

Garderoblar asosan ish kiyimlari, uy kiyimlari, kishilik va maxsus kiyim-boshlar uchun mo‘ljallanadi. Garderoblarda kiyimlar yopiq holatda (qo‘llash asosida) yoki ochiq holatda, ya’ni kiyimlar maxsus ilgichlar yordamida osib qo‘yilgan holda saqlanishi mumkin.

Garderoblar hamma sanoat korxonalarida o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatish tartibi joriy qilingan.

Har xil kiyimlarni saqlash uchun turlicha shkaflar tashkil qilingan. Bunda asosan har tomonlama berk, faqat oldi tomoni, yoki butunlay ochiq, yoki qulfsiz eshikchali, yoki qulfli eshikchalar o‘rnatilgan bo‘lishi mumkin. Bunday shkaflarning bo‘yi 165 sm, chuqurligi 30 sm va eni 25—40 sm atrofida tashkil etish tavsiya etiladi.

Bunday shkaflarning soni ishchilar soniga teng bo‘lishi kerak. Agar yopilmaydigan uzun, bolinmagan garderoblar tashkil qilingan bo‘lsa, bunda ularga ilinishi kerak bo‘lgan ish kiyimlar soniga qarab belgilanadi. Bunda har bir metr masofaga 6—8 ilgich joylashadi deb hisoblanadi.

Dush xonalari garderoblar joylashgan joyga yonma-yon joylashtirish kerak. Dush xonalarini tashqi devorga taqab qurishga ruxsat berilmaydi. Ochiq dush xonalari 0,9 x 0,9 m, bekiladiganlari esa 1,8 x 0,9 m bo‘lishi kerak. Dush xonalari dush setkalari va sovun qo‘yish tokchalari, suv ta’sir qilmaydigan pardalar bilan ta’minlanadi. Dush xonalari oldida maxsus kiyim almashtirish joylari tashkil qilish kerak.

Hojatxonalar boshqa sanitar-maishiy xonalardan farqli o‘laroq, sex joylashgan binoning o‘zida joylashtirishga ruxsat etiladi.

Ular ish joylaridan 75 m dan uzoq bo‘lmasligi kerak. Agar hojatxona sanoat korxonasi hududida joylashgan bo‘lsa, umumiy ish joylaridan 150 m dan uzoq bo‘lmasligi kerak. Agar sanoat korxonasi ko‘p qavatli binolardan tashkil topgan bo‘lsa, hojatxonalar har qavatda bo‘lishi kerak. Hojatxonalardagi xonalar soni ishchilar soniga qarab belgilanadi. Bunda 15 ishchiga bir xona tartibida joylashtiriladi.

YUvinish xonalarini kishilik kiyim garderoblari joylashgan xonalarga yondash qilib ta’minlash kerak. Umuman ba’zi bir bajariladigan ishlarning tavsifiga qarab, yuvinish joylarini ish joylari yaqinida tashkil etishga ruxsat etiladi.

Umumiy yuvinish joylariga o‘rnatilgan kranlar soni ishchilar soniga qarab, ya’ni erkaklar uchun 3—15 kishiga, ayollar uchun 3—kishiga bir kran hisobida ta’minlanadi.

1. 
   Havfsizlik va favqulotdagi holatlar.
   
2. 
   FM vazifalari, tuzilishi va bo‘limlari.
   
3. 
   FVda boshqarish organlari.
   

4. 
   FVda himoya vositalari va tamoyillari.
   
5. 
   Favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasidagi O‘zbekiston Respublikasi qonunlari.
   

1. 
   Lokal (ob’ekt miqyosidagi) FV;
   

• 
  Meditsina;
  

FVDT o‘z faoliyatida O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga, qonunlariga, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qarorlariga, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlariga, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlariga, O‘zbekiston Respublikasi Fuqaro muhofazasi boshlig‘i va O‘zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirining buyruqlari va ko‘rsatmalariga, O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalariga, ushbu Nizomga, shuningdek boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarga amal qiladi.

Quyidagilar FVDTning asosiy vazifalari hisoblanadi:

tinchlik va harbiy davrda aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasida davlat siyosatini amalga oshirish, me’yoriy-huquqiy hujjatlarni ishlab chiqish va amalga oshirish;

respublika hududidagi mumkin bo‘lgan favqulodda vaziyatlarni prognozlashtirish, ularning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini baholash;

favqulodda vaziyatlarning oldini olishga, odamlar xavfsizligini ta’minlashga, xavfli texnologiyalar va ishlab chiqarishlarning tavakkalchiligini pasaytirishga, iqtisodiyot tarmoqlari va boshqa tashkilotlar faoliyat ko‘rsatishining barqarorligini oshirishga qaratilgan maqsadli va kompleks ilmiy-texnik dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirish;

boshqaruv organlari va favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish uchun mo‘ljallangan kuch va vositalarning doimiy tayyorligini ta’minlash;

aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasidagi axborotlarni yig‘ish, ishlab chiqish, ayirboshlash va berish;

aholini, boshqaruv organlarining mansabdor shaxslarini, FVDT kuchlari va vositalarini favqulodda vaziyatlarda harakat qilishga tayyorlash;

favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish uchun moliyaviy va moddiy resurslar zaxiralarini yaratish;

aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasida davlat ekspertizasi, nazorati va tekshiruvini amalga oshirish;

favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish;

favqulodda vaziyatlardan zarar ko‘rgan aholini ijtimoiy himoya qilishga doir tadbirlarni amalga oshirish;

aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasida fuqarolarning, shu jumladan ularni tugatishda bevosita qatnashgan shaxslarning huquq va majburiyatlarini amalga oshirish;

aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasida xalqaro hamkorlik qilish;

vujudga kelishi mumkin bo‘lgan favqulodda vaziyatlardan sug‘urta qilishning maqbul tizimini ta’minlash.

• 
  fuqaro muhofazasi qo‘shinlari;
  

• 
  favqulodda vaziyatlar vazirligiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri hamda tezkor bo‘ysinuvchi respublika ixtisoslashtirilgan tuzilmalari; qutqaruv tuzilmalari;
  

• 
  vazirliklar va idoralarning professional ixtisoslashtirilgan bo‘linmalari va tuzilmalari, respublika, maxalliy va ob’ektlar darajasida FVDTga tegishli xududiy va funksional quyi tizimlarining qutqaruv xizmatlari va qutqaruv tuzilmalari;
  

• 
  O‘zbekiston Qizil YArim oy Jamiyatining ko‘ngillilar otryadlari (komandalari, guruhlari), «Vatanparvar» mudofaaga ko‘maklashuvchi tashkiloti.
  

FVVga tezkor bo‘ysunuvchi respublika ixtisoslashtirilgan va qutqaruv tuzilmalari O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi YOng‘in xavfsizligi bosh boshqarmasining alohida murakkab va uzoq davom etadigan yong‘inlarni o‘chirish bo‘yicha respublika ixtisoslashtirilgan otryadini, O‘zbekiston aloqa va axborotlashtirish agentligining Maxsus avariya-tiklash boshqarmasini, O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligining Respublika tezkor tibbiy yordam ilmiy markazini va uning filiallarini, «O‘zbekiston havo yo‘llari» milliy aviakompaniyasining qidiruvchi havo kemalarini, mahalliy davlat hokimiyati organlari avtotashuvchilari hududiy uyushmalari avtotransport va avtosanitariya otryadlarini, shuningdek favqulodda vaziyatlarni tugatishga hamda FVDT kuchlari harakati va tadbirlarini ta’minlashga mo‘ljallangan FVDT funksional quyi tizimlarining boshqa tarkibiy bo‘linmalarini o‘z ichiga oladi.

Prognozlashtirilayotgan yoki yuzaga kelgan favqulodda vaziyatlarning holati, ko‘lamlaridan kelib chiqib O‘zbekiston Respublikasining Bosh vaziri — Fuqaro muhofazasi boshlig‘i, shuningdek fuqaro muhofazasi boshlig‘i — Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi Raisining, tegishli viloyatlar va Toshkent shahar hokimining qarori bilan muayyan bir hudud doirasida FVDT faoliyat ko‘rsatishining quyidagi rejimlaridan biri o‘rnatiladi:

kundalik faoliyat rejimi — me’yordagi ishlab chiqarish-sanoat, radiatsion, kimyoviy, biologik (bakteriologik), seysmik va gidrometeorologik vaziyatda, epidemiyalar, epizootiyalar va epifitotiyalar bo‘lmaganda;

yuqori tayyorgarlik rejimi — ishlab chiqarish-sanoat, radiatsion, kimyoviy, biologik (bakteriologik), seysmik va gidrometeorologik vaziyat yomonlashganda, favqulodda vaziyatlar yuzaga kelishi mumkinligi to‘g‘risida prognoz olinganda;

favqulodda rejim — favqulodda vaziyatlar yuzaga kelganda va favqulodda vaziyatlar davrida.

• 
  Zero, Prezidentimiz I.Karimovning so‘zlarini eslasak, “Har qanday mintaqada xavfsizlikni ta’minlash muommolari muayyan mohiyatga ega. Shuningdek, har bir mintaqaning o‘z xususiyatlari va xavfsizlikni saqlash omillari bor” (O‘zbekiston XXI-asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va tarqqiyot kafolatlari. 11-12-B).
  
• 
  SHuning uchun maxsus qutqaruv xizmatlari bilan bir qatorda joylardagi, turli muassasa va korxonalar qoshidagi qutqaruv xizmatlarining Favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish bo‘yicha o‘rni aloxida e’tiborga molik. Xozirgi vaqtda ular malakasini oshirish, kerakli anjomlar bilan ta’minlash xar bir raxbarning zimmasidagi kechiktirib bo‘lmaydigan vazifalardan biri bo‘lmog‘i shart.
  

1. 
   Tabiiy ofatlarning qisqacha tavsifi.
   
2. 
   Zilzilalar, vulqonlar otilishi va boshqa tabiat hodisalari.
   
3. 
   Tabiiy ofatlardan muhofazalanish yo‘llari.
   
4. 
   Kimyoviy xavf ma’nbalari.
   
5. 
   Radiatsiyaviy xavfli ob’ektlari.
   

1. 
   Tektonik zilzilalar;
   
2. 
   Vulqon zilzilalari;
   
3. 
   Ag‘darilish, o‘pirilish zilzilalari;
   
4. 
   Texnogen (insonning muxandislik faoliyati bilan bog‘liq) zilzilalar.
   

• 
  Gidrotexnika inshootlariga ularni buzilishiga olib keluvchi quyidagi emiruvchi kuchlar doimo ta’sir ko‘rsatib turadi: suv oqimi, tebranish, balchiq- cho‘kindilar, o‘zgaruvchi harorat, dinamik kuchlar, metall zanglashi, betonning suyuqlikka qorishib yuvilishi, erning yuvilib ketishi va xokazo.
  
• 
  SHu sababli, vaqt o‘tgan sari, rejaga ko‘ra bajarish lozim bo‘lgan ta’mirlash ishlari amalga oshirilmasa inshoot emirilib, unga yondosh hududni suv bosish ehtimoli orta boradi.
  

• 
  gidrotexnik halokatlar ehtimoli mavjud hududlarda yashovchi har bir kishi uning uyi, xo‘jaligini halokatli suv bosish hududida joylashganligi haqida ma’lumotga ega bo‘lishi kerak;
  
• 
  Uzgidromed, FVV/FVB, hokimiyatlar vakillari tomonidan berilgan ko‘rsatmalaridagi gidrotexnik halokatlar va suv toshqinidan himoya qilish yo‘l- yo‘riqlariga albatta amal qilish lozim;
  
• 
  ehtimoli bor halokatli suv bosish zonasida istiqomat qiluvchi aholining favqulodda vaziyatdagi hatti-harakatlarga tayyogarlik darajasini oshirish;
  
• 
  muhofaza tadbirlarini o‘quv mashqlari ko‘rinishda bevosita o‘tkazish;
  
• 
  evakuatsiya e’lon qilinganda o‘zi bilan olishi kerak bo‘lgan narsalar (ichimlik suvi, oziq-ovqat va kerakli xujjatlarni) tayyorlab qo‘yish;
  

To‘fonlarning emirish va buzish kuchi nihoyatda katta bo‘lganligini hisobga olib, ba’zi bir davlatlarda uni o‘rganish va bashorat qilish ishlarini amalga oshirish uchun maxsus davlat tashkilotlari tuzilgan.

• 
  Sel 2-10 m/soniya va undan katta tezlikda harakat qiladi. 1 kub metr sel oqimining og‘irligi 2 tonnagacha etadi. Bitta joyning o‘zida kuchli sel oqimlarining paydo bo‘lish ehtimoli katta emas. CHunki sel hosil bo‘lishi uchun faqatgina yog‘ingarchilikning ko‘p bo‘lishi etarli emas. Buning uchun suv oqimi olib ketishi mumkin bo‘lgan tog‘ massasi ham mavjud bo‘lishi zarur. Tog‘ massasi esa o‘z navbatida tog‘ jinslarining emirilishidan hosil bo‘ladi. Uning paydo bo‘lishi uchun 5-6 yildan 20-25 yilgacha vaqt ketadi.
  
• 
  Sel suv-toshli, loyli va loy-toshli oqim tarzida bo‘lishi mumkin. Oqim tarkibidagi tosh bo‘laklari ayniqsa katta vayronagarchilik keltiradi.
  
• 
  Muhofaza tadbirlari. Sel hosil bo‘lishida ishtirok etuvchi omillarning anchagina ko‘pligi uni o‘z vaqtida prognozlashni qiyinlashtirib yuboradi. Shunga qaramay, sel mavsumining boshlanish vaqtini oldindan aytib berish mumkin.
  

• 
  Qor ko‘chkisi katta hajmdagi qor massasi bo‘lib, u 70-100 km/s tezlikda harakat qiladi.
  
• 
  Quruq qor ko‘chkisining tezligi 360 km/s. ga etishi ham mumkin.
  
• 
  U 25-30 m o‘lchamdagi, 20 sm qalinlikdagi kichkina ko‘chkidan paydo bo‘lishi mumkin.
  
• 
  150 kub.m hajmdagi ko‘chkining og‘irligi 20 dan 30 tonnagacha etadi.
  
• 
  Zarb kuchi 1 kv. m. ga 50 tonnagacha etadi.
  
• 
  YOg‘och uylar 1 kv. m. ga 3 t zarbga bardosh bera oladi.
  
• 
  10 t kuch bilan urilganda asriy daraxtlar ildiz-pildizi bilan qo‘porilib chiqishi mumkin.
  

• 
  Namgarchilik ta’sirida tog‘ jinslari mustahkamligining susayishi, tabiiy jarayonlar va inson faoliyati natijasida yonbag‘ir qiyaligining zaiflashuvi, zilzila, dovul kabi geofizik jarayonlar ta’siri, joyning tabiiy sharoiti inobatga olinmay amalga oshiriladigan xo‘jalik faoliyati ko‘chki yuzaga kelishi uchun sabab bo‘lishi mumkin.
  
• 
  Bahorgi yog‘ingarchilik paytida suv siniq jinslar orasidan o‘tib, gil qatlamiga etadi va gil ko‘pchib yumshaydi. Bu o‘z navbatida tirg‘anoq vazifasini o‘taydi va xavfli surilmalarning yuz berishiga sabab bo‘ladi. Surilmalarning ro‘y berishiga suriluvchi qatlam og‘irligining ortishi va yonbag‘irning qiyaligi, shuningdek daryo va dengiz suvlarining qirg‘oqni yuvib ketishi va boshqalar sabab bo‘ladi.
  
• 
  Oldini olish tadbirlari. Ko‘chkiga qarshi tadbirlarni belgilash uchun avvalo ko‘chki hosil bo‘lishiga qaysi omil sababchiligini aniqlash lozim.
  
• 
  Ko‘chkining oldini olish uchun o‘ylab topilgan chora-tadbirlarning eng dastlabkilaridan biri yomg‘ir va grunt suvlarini oqizib yuborishdir.
  

• 
  Er po‘stidagi yoriqlar, kanallar orqali lava, issiq gaz, suv bug‘lari va jins blaklarini otilib chiqishi bilan bog‘liq bo‘lgan xodisalar majmui.
  
• 
  Gekla vulqoni Islandiya orolining janubiy-g‘arbiy qismidagi so‘nmagan vulqondir. 1004 yildan boshlab qayd etila boshlagan. Hozirgacha hammasi bo‘lib 20 ta kuchli vayronagarchilik keltirganlari ma’lum shulardan eng kuchlilari 1766, 1947-48 yillardagisidir.
  
• 
  Tabiiy to‘g‘onlar – tabiat xodisalari (ko‘chkilar, sellar, qor ko‘chkilari, zilzilalar va boshqalar)ning ta’sirida xosil bo‘ladi.
  
• 
  Xavf tug‘diruvchi ko‘llardan biri Tojikiston Respublikasi tog‘li Badoxshon Muhtor viloyati hududida Pomir tog‘ining markaziy qismida joylashgan Sarez ko‘lidir.
  

1. 
   QONUNIY
   
2. 
   TASHKILIY
   
3. 
   MUXANDISLIK-TEXNIK
   

3. 
   Kommunikatsiya tizimlarida vujudga kelgan avariyalarni cheklash, to‘xtatib qo‘yish va ta’mirlash ishlarini tashkil etish.
   
4. 
   Xavfli joylarga belgilar qo‘yishni tashkil etish.
   
5. 
   Jabrlanganlarni qidirib topish va ularga yordam ko‘rsatish.
   
6. 
   FVlar oqibatlarini bartaraf etish uchun tuzilgan shtab bilan doimiy aloqada bo‘lish.
   

1. 
   YOnish turlari, yonish jarayonining mexanizmi.
   
2. 
   YOng‘indan himoyalash tashkilotlari tizimi.
   
3. 
   Bino va inshootlarda portlash sabablari va oqibatlari
   
4. 
   YOng‘inni nazorat qilish, o‘chirish usullari va vositalari, yong‘in darakchilari va aloqa tizimi
   

• 
  YOng‘inlar profilaktikasini o‘tkazish va yong‘in xavfsizligi talablariga rioya qilinishi ustidan nazoratni amalga oshirish;
  
• 
  YOng‘inlarni o‘chirish, yong‘in zonasida qolgan odamlarni hamda yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulkini qutqarish.
  

O‘t o‘chirish tizimlarining asosiy qismini suv va ko‘piksimon moddalar tashkil qiladi.

Sanoat korxonalarida faqat qattiq yoki suyuq moddalargina emas, balki elektr qurilmalari, stanoklar va boshqalar ham yonib ketishi mumkin. Ma’lumki, yuqorida aytib o‘tilgan o‘t o‘chirish vositalarini qo‘llash, ya’ni ko‘pik yoki suv yordamida o‘chirish, ular elektr tokini yaxshi o‘tkazganligi tufayli ularni elektr qurilmalarini o‘chirishda ishlatib bo‘lmaydi. CHunki bunda o‘t o‘chiruvchining elektr toki ta’siriga tushib qolish xavfi bor. Shuning uchun bunday hollarda karbonat kislotalaridan foydalaniladi.

YOnuvchi metallarni o‘chirish ma’lum qiyinchiliklarga ega. Bunday yonuv­chi metallar qatoriga kaliy, natriy, litiy, sirkoniy, magniy va boshqalarni kiritish mumkin. Shuning uchun bunday metallarni o‘chirishda maxsus kimyoviy kukunlardan foy­dalaniladi. Asosan kukunsimon grafit, Na₂CO₃,MgCO₃, MgO₂ va ularning aralashmalari, shuningdek, suyultirilgan inert gazlardan foydalanish mumkin.

Drencher qurilmali yarim avtomatlashgan o‘t o‘chirish tizimi xisoblanadi. Drencher qurilmalarining sprnklerlardan asosiy farqi unda engil eruvchan zanjirli qurilma o‘rnatilmaydi. Bularda to‘siq qurilmalari bo‘lmay, tizimga suvni kelishi yong‘in darakchilari orqali yoki mexanik ravishda avtomatik klapanlar orqali amalga oshiriladi. YOng‘inni oldini olish va uning dahshatli asoratini kamaytirishda bosh omil sifatida darakchi uskunalar va tezkor aloqa vositalari xizmat qiladi.

1. 
   YOng‘inni oldini olish sistemasi
   
2. 
   Sanoat korxonalarining yong‘inga va portlashga xavfi bo‘yicha toifalari
   
3. 
   Sanoat korxonalarini loyihalash va qurishda yong‘inga qarshi kurash tadbirlari
   
4. 
   YOng‘inga qarshi kurash xizmatini tashkil qilish