TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI
DORI VOSITALARINI SANOAT TEXNOLOGIYASI KAFEDRASI
Dots.v.b, farm.f.n. Fazliddin Sodiqovich Jalilov
Katta o‘qituvchi Saodat Tursunbaevna Sharipova
“Hayot faoliyati havfsizligi” fanidan
keys – ctadi ASOSIDA O‘QITISH TEXNOLOGIYASI
O‘quv loyihasi:
“Farmatsevtik korxonalarda shovqindan saqlanish”
toshkent – 2016
PEDAGOGIK ANNOTATSIYA
Fanning nomi: “Hayot faoliyati havfsizligi”
Mavzuning nomi: “Farmatsevtik korxonalarda shovqindan saqlanish”.
Ishtirokchilar: bakalavriat bosqichi 5510600 – Sanoat farmatsiyasi (turlari bo‘yicha); 5320500 – Biotexnologiya (farmatsevtik biotexnologiya); 5310900 – Metrologiya, standartlashtirish va mahsulot sifati menejmenti (dori vositlari) yo‘nalishi, 2-kurs talabalari.
O‘qitishning maqsadi: o‘quv kursi bo‘yicha egallangan bilimlarni chuqurlashtirish maqsadida farmatsevtika korxonalarida shovqin, uning salbiy oqibatlari va hayot faoliyati xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha malaka ko‘nikmalarni shakllantirish.
Rejalashtirilayotgan o‘quv natijalari: SHovqin haqida umumiy ma’lumotlar, tovushning asosiy o’lchov birliklari, shovqin darajasini meyorlashtirish va o’lchash, shovqindan himoyalanish vositalari va usullari haqida kerakli ko‘nikmalariga ega bo‘ladi.
Loyihalashtirish faoliyati bo‘yicha quyidagi amaliy ko‘nikmalarga ega bo‘ladi: muammoni shakllantirish va vazifalarni aniqlash; vazifalarni amalga oshirishdagi usullarni tanlash va ulardan foydalanish; o‘z faoliyatini rejalashtirish; ma’lumot manbalarini aniqlash, tizimga keltirish va tahlil etish; natijalarni talab darajasida rasmiylashtirish va kerakli ko‘rinishda taqdim etish.
Ushbu keysni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun oldindan talabalar quyidagi bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lmoqlari zarur:
Talaba bilishi kerak: “Hayot faoliyati havfsiziligi” o‘quv kursi umumkasbiy fanlar blokiga kirib, talabadan kompleks bilim, ko‘nikma va malkalarni egallashni talab qilgani uchun ham o‘quv rejadagi gumanitar va ijtimoiy-iqtisodiy hamda matematika va tabiiy-ilmiy fanlar blokidagi fanlardan so‘ng, umumkasbiy va ixtisoslik fanlardan avval o‘qitilishi maqsadga muvofiqdir.
Talaba amalga oshirishi kerak:- mavzuni mustaqil o‘rganadi; muammoning mohiyatini aniqlashtiradi; ma’lumotlarni ko‘rib chiqib, mustaqil o‘rganadi; o‘z nuqtai nazariga ega bo‘lib, mantiqiy xulosa chiqaradi; o‘quv ma’lumotlar bilan mustaqil ishlaydi; ma’lumotlarni taqqoslaydi, tahlil qiladi va umumlashtiradi;
Talaba ega bo‘lmog‘i kerak:kommunikativ ko‘nikmalarga; taqdimot ko‘nikmalariga; hamkorlikdagi ishlar ko‘nikmalariga; muammoli holatlar tahlil qilish ko‘nikmalariga.
Manbalardan foydalanish uchun tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati:
Karimov Islom. Asarlar to‘plami.- T.: “O‘zbekiston”, 1999- 2015 yy.
Ikromov E. Favqulodda vaziyatlar va jamoatchilik fikri.-T.: “Adolat” 2004 .
Yormatov G., Yuuldashev O., Hamraeva A. Hayot faoliyati xavfsizligi.-T., 2009.
Nigmatov A., Muxamedov SH., Xasanova N. Hayot faoliyati xavfsizligi va ekologiya menejmenti.-T.: “Navro‘z”, 2014.-200 b.
Nigmatov A. Hayot faoliyati xavfsizligi.-T.:“Navro‘z”,2015.-224 b.
Fuqaro muhofazasi asoslari. Yunusov M.YU. va boshq.-T.:”Alviar” 2003.- 344 b.
Hayotiy faoliyat xavfsizligi. Qudratov A. va boshq.- T.: “Aloqachi”, 2005.- 356 b.
Qudratov A., Ganiev T. Favqulodda vaziyatlarda fuqaro muhofazasi.- T.: “YAngi asr avlodi”, 2005.-245 b.
Bezopasnost jiznedeyatelnosti // Pod red. S.G. Pleщitsa. – SPb.: “Izd-vo SPbGUEF”, 2010.
Qodirov K. Mehnatga oid hujjatlarni rasmiylashtirish namunalari.-T.: “Adolat”, 2000.- 230 b.
G‘oyipov X. Mehnat muhofazasi.- T.: “Mehnat”, 2000.- 253 b.
Eshqulov A. Hayot faoliyati xavfsizligi.- Qo‘qon, 2004.
Tverskaya S.S. Bezopasnost jiznedeyatelnosti // Slovar-spravochnik.- M.: “Izd. MPSI”, 2005.-192 s.
Grinin A.S., Novikov V.N. Bezopasnost jiznedeyatelnosti.-M.: “Izd.Fair-Press”, 2002
Tojiev M., Ne’matov N., Ilxomov M. Favqulodda vaziyatlar va fuqaro muhofazasi.- T., 2005.
Nurxo‘jaev A, Hikmatullaev S. Tabiiy ofatlar.- T., FVVI nashriyoti, 2004.
Ramazonova X. Favkulodda vaziyatlar uchun tibbiy xamshiralar tayyorlash.- T., 2006 yil.
Belov S.V. Bezopasnost jiznedeyatelnosti.-M.:“Vыsshaya shkola”, 2001.
Nigmatov A., Pardaev G‘. Ekologik havfsizlik va barqaror rivojlanish.- T.: TVPI nashriyoti, 2004.
Reymers N.F. Prirodopolzovanie // Slovar-spravochnik.-M.: “Mыsl”, 1990.
Xakimov R.T. Pravovoe regulirovanie chrezvыchaynыx situatsiy v Uzbekistane i v stranax SNG- T., 2005.
www.bilim.uz. - O‘zR Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi sayti.
www.ziyo.edu.uz - O‘zR Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi sayti.
www.ziyo.net.uz - O‘zR Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi sayti.
www.mintrud.uz – O‘zR Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi sayti.
www.minzdrav.uz – O‘zR Sog‘liqni saqlash vazirligi sayti.
www.mchs.gov.uz – O‘zR Favqulodda vaziyatlar vazirligi sayti.
www.standart.uz – O‘zR Standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish agentligi sayti.
www. lex.uz - O‘zR Adliya vazirligi sayti.
Turlanish belgilari bo‘yicha loyihaga tavsif: turi amaliy; predmet va mazmun jihatdan ko‘lami ko‘p fan bo‘yicha foydalaniluvchi poliloyiha; talabalar o‘quv loyiha faoliyatlarini muvofiqlashtirish xarakteri bevosita; ishtirokchilar soni guruh talabalari 4 ta ishchi guruhga bo‘linib, har bir ishchi guruhda 4 tadan 6 tagacha ishtirokchi bo‘lishi mumkin (talabalar ko‘proq bo‘lsa, loyiha yo‘nalishlarini ko‘paytirish mumkin); bajarish muddati o‘rta muddatli –7 kun;
Loyihani bajarish tartibi: talabalarning auditoriyadan tashqari mustaqil faoliyatlarida bajariladi, amaliy mashg‘ulotda taqdim etib boriladi. Loyiha mahsuli semestr oxirida, talabalar va pedagog o‘rtasida belgilangan kunda amalga oshiriladi.
Loyihaning baholanishi – ishchi guruhlar tomonidan bajarilgan loyiha quyidagicha baholanadi (guruhning har bir a’zosi uchun): Ma’lumotnoma (eng yuqori 40 ball); hisobot (maks. Ball – 32); loyiha taqdimoti (eng yuqori 20 ball); og‘zaki taqdimot (eng yuqori 8 ball).
Tayyorlov bosqichi: loyiha bilan tanishish; auditoriyadagi mashg‘ulot vaqtida talabalar faoliyatini tashkil etish.
Loyihani bajarish bosqichlari: auditoriyadan tashqari faoliyat davrida.
YAkuniy bosqich: loyiha taqdimoti, loyiha va auditoriya mashg‘ulotida talabalarning loyihalashtirish faoliyatini baholash.
Loyiha asosida o‘qitishni boshqarish: auditoriyadan tashqari faoliyatda.
Texnologik xususiyatlardan kelib chiqqan holda keysning tavsifnomasi: lavhali bo‘lib, hayotiy vaziyatlar asosida bayon etilgan. Keysning asosiy ob’ekti shaxsga yo‘naltirilgandir. Bu tashkiliy institutsional keys bo‘lib, ma’lumotlar vaziyatlar va savollar asosida tuzilgan. Hajmi o‘rtacha, tizimlashtirilgan bo‘lib, treningga mo‘ljallangan o‘quv mavzu bo‘yicha bilim va ko‘nikmalar hosil qilishga qaratilgan. Didaktik maqsadlarga ko‘ra keys muammolarni taqdim qilishga, ularni hal etishga, tahlil qilish va baholashga qaratilgan.
Ushbu keysdan “Hayot faoliyati havfsizligi” fanidan hamda murabbiylik soatlarida foydalanish mumkin.
KEYS: “FARMATSEVTIK KORXONALARDA SHOVQINDAN SAQLANISH”
Kirish. Insonning sezgi organlari ichida eshitish a’zosi uziga xos axamiyat kasb etadi. Inson uzining eshitish sezgilari orkali toza tovushlarni, aralash tovushlarni va shovkinni farqlaydi. Toza tovush bir xil chastotadagi sinusoidal tebranishlardan iboratdir. Bir sekunddagi tebranishlar soni tovush chastotasi deb ataladi. CHastota fizik olim Genrix Gers (1857-1894 y.y.) sharafiga «gers» (Gs) orkali ulchanadi. Bir gers (1Gs) - bir sekundda bir tebranish demaqdir. Aralash tovush bir necha toza tovushning yig‘indisidan iborat. SHovkin esa xar xil chastota va tebranishdagi tovushlar aralashmasidir. 1660 yili Robert Boyl (1627-1661 y.y.) tovush tarqalishi uchun gazsimon suyuqlik yoki qattik jism xolatidagi muxit zarurligini isbotlaydi. Tovush tarqalishiga sabab bo‘ladigan muxitga bog‘lik xolda shovqinlar mexanik va aerogidrodinamik ko‘rinishda buladi. Tovush intensivligining o‘lchov birligi «Bel» qabul qilingan. U telefon yaratilishining asoschisi Aleksandr Greyma Bel (1847-1922y) sharafiga atalgan. Insonning qulog‘i bir xil bosimdagi turli xil chastota va qattikligi tovushlarni eshita oladi. Tovush qattikligi («gromkost») - «fon» bilan o‘lchanadi. Bir fon- 1000 Gs chastotadagi va 1dB intensivliqdagi tovush qattikligidir. Sanoat korxonalarida shovqinni o‘lchashning dV birligi qabul qilingan.
SHovqin – turli chastota va tezlikdagi tovushlarning tartibsiz birikmasidir.
Ishlab chiqarish jarayonlarining avtomatlashtirish va mexanizatsiyalash vositalari taraqqiyoti o‘z ishi davomida mexanik tebranish (silkinish) hosil qiluvchi uskunalar qo‘llash bilan bog‘liq. Quyidagi texnologik uskunalar shovqin manbai bo‘lishi mumkin: kompressor, vakuum-filtr, do‘mbirali quritgichlar, sentrifuga, maydalagichlar, vibroelaklar, vakuum-nasos Mexanik tebranishlarning inson organizmiga ta’siri chastota, tebranish uzatiladigan jadallik va muhitga bog‘liq tarzda turlicha namoyon bo‘ladi. Tebranish shovqin va silkinishga bo‘linadi.
Eshitiladigan chastotalar diapazonida uzatiladigan mexanik tebranishlar inson tomonidan tovush sifatida qabul qilinadi.
Bu chastotalar 16 Gs dan 20000 Gs gacha bo‘lgan diapazonni tashkil qiladi. 16 Gs dan kichik va 20000 Gs dan katta bo‘lgan chastotadagi tovushlarni odam qulog‘i eshitmaydi va u tovushlar infra va ultra tovushlar deb ataladi.
Ta’sirni baholash uchun butun chastotalar diapazoni oktava chiziqlariga bo‘lingan, ularda yuqori chegara chastotasi fyuqori fquyi quyi chegara chastotasidan 2 martaga ko‘p.
Oktavani xarakterlovchi chastota sifatida uning o‘rtacha geometrik kattaligi olinadi.
45 – 90 Gs - > fo‘rt = 63 Gs
90 – 180 Gs -> fo‘rt = 125 Gs
5000 – 11000 Gs - > fo‘rt = 8000 Gs
Yuqori chastota tovushlari inson xissiyotiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Quyidagi keys – talabalarni SHovqin haqida umumiy ma’lumotlar, tovushning asosiy o’lchov birliklari, shovqin darajasini meyorlashtirish va o’lchash, shovqindan himoyalanish vositalari va usullari o‘rganishga imkon beradi. Ushbu keysni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun mavzu bo‘yicha SHovqin haqida haqida bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lish zarur.
Tavsiya etilgan keysni echish quyidagi natijalarga erishishga imkon yaratadi:
o‘zlashtirilgan mavzu bo‘yicha bilimlarni mustahkamlash;
muammoning hamda qabul qilingan echimning individual va guruhiy tahlilida bilim va ko‘nikmalarni qayta topshirish;
mustaqil ravishda qaror qabul qilish ko‘nikmalarini egallash;
o‘quv axborotlarini o‘zlashtirish darajasini tekshirib ko‘rish.
SHovqinning salbiy oqibatlari?
(vaziyat)
Hozirgi zamon texnika taraqqiyoti davrida sanoat korxonalarida shovqinga qarshi kurash masalalari mu him masalalar qatoriga kiradi. Bu masala asosan mashinasozlik sanoatida transport vositalarini ishlatishda va energetika sanoatida juda jiddiy masala bo‘lib turibdi. “FARMTAB” farmatsevtik ishlab chiqarish korxonasi tabletka dori shaklini ishlab chiqarishga mo‘ljallangan bo‘lib, Tabletkalar - dozalalarga bo‘lingan, bir yoki bir necha dori moddalar yoki ularni yordamchi moddalar bilan hosil qilgan aralashmasini presslash orqali olingan qattiq dori turlari bo‘lib, ular asosan ichish, shuningdek surtish, til ostiga, teri ostiga va in’eksiya qilish uchun ishlatishga mo‘ljallangan bo‘ladi. Bu dori turlari tayyor dori vositalari orasida bir qancha afzalliklarga ega bo‘lganligi uchun ular, umumiy tayyor dori vositalarining 80% dan ortig‘ini tashkil qiladi. Yiliga sanoatimiz ishlab chiqarayotgan tabletkalar miqdori taxminan 1000 dan ortiq nomda bo‘lib milliardlab shartli qadoqni tashkil etadi. Hozirgi zamon talabiga javob beradigan, yuqori unum bilan ishlaydigan tabletka mashinalarini bir me’yorda ishlashini ta’minlash va sifatli tabletka olishning asosiy omillaridan biri, ishlatiladigan yordamchi moddalar turi va miqdorini ilmiy jihatdan asoslagan xolda tanlashdir. Bu korxonaning tabletka sexida zarb bilan ishlaydigan tabletka mashinalari mavjud. 
Bu mashinalarning tuzilishi sodda bo‘lib, ish bajaruvchi sozlamasi qolip, ostki va ustki puansonlar va hampadan iborat. Hampaning ish jarayoniga qarab, bu turdagi mashinalar boshmoqli va sirpang‘ichli bo‘lishi mumkin. Hampa (bunker) - tabletka tayyorlash uchun mo‘ljallangan massa joylashtirilgan moslama. Zarb bilan tabletka tayyorlaydigan mashinalarda hampa mashina tanasiga o‘rnatilgan bo‘lib, ikki qismdan iborat: harakatsiz qismi (massa saqlovchi) va haraktli (massani qolipga uzatuvchi) qismi - boshmoq; sirpanchiqli tabletka mashinalarida esa hampa stol bo‘yicha sirpanib oldinga va orqaga harakat qiladi. Ish jarayonida hampa ichidagi massa qavatlanib qolmasligi uchun, uning ichiga aralashtirgich joylashtirilgan bo‘lishi mumkin. Tabletka mashinasining barcha qismlari, moslashtirilgan ishlash tezligiga binoan, hampa qolip teshikchasi ustiga kelib, uni massa bilan to‘ldiradi va orqaga qaytadi. So‘ng tabletkani presslash va presslangan tabletkani itarib chiqarish jarayoni ro‘y beradi. Hampa navbatdagi qolipni to‘ldirish jarayonida oldin tabletkani turtib yig‘gichga tushiradi. Bu jarayon daqiqasiga 80 martadan oshmaydi. Bu turdagi tabletka mashinalari sodda tuzilgan bo‘lganligi uchun, ularda oz miqdordagi tabletkalarni ishlab chiqarish va laboratoriya sharoitida (ilmiy tekshirish institutlarida) ishlatish maqsadga muvofiqdir. Bu mashinalar yuqori shovqin bilan ishlashi, bosim bir tomonlama zarb bilan berilgani sababli xavoga changni ko‘tariladi.
“FARMTAB” farmatsevtik ishlab chiqarish korxonasining tabletka sexida ishlovchi xodimlari o‘z sog‘ligidan shikoyat qila boshladilar. Bunda ular asosan asabiy bo‘lib qolishgani, tez charchaydigan, kuchli charchoq hissi, psixologik reaksiya tezligi kamayaganligi(xarakatning aniqligini va muvozanatini buzilishi, yorug‘lik signallarini qabul qilish qobiliyatining susayishi), xotirasi susayishi, eshitish qobiliyati pasayaganligi, ovqat hazm bo‘lish jarayoni buzilgani, ichki organlar hajmi o‘zgarganligidan arz qildilar.
SHuningdek, shovqin insonning diqqatini bir joyga jamlashiga xalaqit qiladi, xarakatning aniqligini va muvozanatini buzadi, tovush va yorug‘lik signallarini qabul qilish qobiliyatining susayishiga xam olib keladi. Bunday tashqari shovqin ishlab chiqarishda jarohatlanishlarni keltirib chiqaradigan asosiy manba hamdir. SHovqin darajasi qancha katta bo‘lsa, uning keltirib chiqarishi mumkin bo‘lgan salbiy oqibatlar ta’siri ham kattalashadi.
AMALIY VAZIYATNI BOSQICHMA – BOSQICH TAHLIL QILISH VA HAL ETISH BO‘YICHA TALABALARGA USLUBIY KO‘RSATMALAR
Talabalarga yo‘riqnoma
Ish bosqichlari
|
Maslahatlar va tavsiyanomalar.
|
1.Keys va uning axborot ta’minoti bilan tanishish
|
Avvalo keys bilan tanishing. “Farmatsevtik korxonalarda shovqindan saqlanish”haqida tushuncha hosil qilish uchun bor bo‘lgan butun axborotni diqqat bilan o‘qib chiqish lozim. O‘qish paytida vaziyatni tahlil qilishga shoshilmang
|
2.Berilgan vaziyat bilan tanishish
|
Ma’lumotlarni yana bir marotaba diqqat bilan o‘qib chiqing. Siz uchun muhim bo‘lgan satrlarni belgilang. Bir abzatsdan ikkinchi abzatsga o‘tishdan oldin, uni ikki uch marotaba o‘qib mazmuniga kirib boramiz. Keysdagi muhim fikrlarni qalam yordamida ostini chizib qo‘ying. Vaziyat tavsifida berilgan asosiy tushuncha va iboralarga diqqatingizni jalb qiling. Ushbu vaziyat Shovqinning oqibatlari ma’lum. U birinchi navbatda ishlab chiqarishda mehnat qilayotgan kishilarni ma’naviy toliqtiradi, shovqin chiqaruvchi mashinalarni ishlatayotgan ishchilar va ishlab chiqarish jarayonini boshqarayotgan operatorlar ishiga halal berib, ularni har xil xatoliklarga yo‘l qo‘yishlariga olib keladi. SHovqinni keltirib chiqaradigan sabablari berilgan dalillardan sanab o‘ting, SHovqinng salbiy oqibatlari va uni qanday bartaraf etish lozimligini aniqlang
|
3.Muammoli vaziyatni tahlil qilish
|
Asosiy muammo va kichik muammolarga diqqatingizni jalb qiling.
Asosiy muammo: SHovqinng salbiy oqibatlari va uni qanday bartaraf etish mumkin?
Quyidagi savollarga javob berishga harakat qiling.
SHovqin nima?
SHoqinni keltirib chiqaradigan sabablar?
SHoqinni qanday bartaraf etish mumkin.
SHovqinng salbiy oqibatlarini kamaytirish usullari?
Asosiy muammo nimaga qaratilganini aniqlang. Muammoning asosiy mazmunini ajratib oling. Muammoli vaziyatni tahlil qilish – ob’ektning holatini aniqlang, asosiy qirralariga e’tibor qarating, muammoli vaziyatning hamma tomonlarini tahlil qiling. SHovqinng salbiy oqibatlari, uning korxona xodimlari uchun qanday zararli ta’siri borligini ko‘rsatib bering hamda va uni qanday bartaraf etish mumkin.
|
4.Muammoli vaziyatni echish usul va vositalarini tanlash hamda asoslash
|
Ushbu vaziyatdan chiqib ketish harakatlarni izlab topish maqsadida quyida taqdim etilgan “Muammoli vaziyat” jadvalini to‘ldirishga kirishing. Muammoni echish uchun barcha vaziyatlarni ko‘rib chiqing, muqobil vaziyatni yarating. Muammoning echimini aniq variantlardan tanlab oling, muammoning aniq echimini toping. Jadvalni to‘ldiring. Keys bilan ishlash natijalarini yozma shaklda ilova eting
|
“Muammoli vaziyat” jadvalini to‘ldiring
Vaziyatdagi muammolar
turi
|
Muammoli vaziyatning kelib chiqish sabablari
|
Vaziyatdan chiqib
ketish harakatlari
|
|
|
|
Keys bilan ishlash jarayonini baholash mezonlari va ko‘rsatkichlari
(auditoriyada va auditoriyadan tashqari bajarilgan ish uchun)
Auditoriyadan tashqari bajarilgan ish uchun baholash mezonlari va ko‘rsatkichlari
Talabalar
ro‘yxati
|
Asosiy muammo ajratib olinib, tadqiqot ob’ekti aniqlangan mak. 30 b
|
Muammoli va-ziyatning kelib chiqish sabablari aniq ko‘rsatilgan mak. 20 b
|
Vaziyatdan chiqib ketish harakatlari aniq ko‘rsatilgan
mak. 50 b
|
Jami
mak.100 b
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Auditoriyada bajarilgan ish uchun baholash mezonlari va ko‘rsatkichlari
Guruhlar
ro‘yxati
|
Guruh faol
mak. 10 b
|
Ma’lumotlar ko‘rgazmali taqdim etildi mak. 40 b
|
Javoblar to‘liq va aniq berildi mak. 50 b
|
Jami
mak. 100 b
|
1
|
|
|
|
|
2
|
|
|
|
|
3
|
|
|
|
|
86-100 ball – a’lo, 85- 71 ball – yaxshi, 70-55 ball – qoniqarli
SHovqin me’yor talablaridan ortib ketishi inson salomatligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Mexanik shovqin – ayrim detallar va umuman uskunalarning tebranishlari, zarbalari oqibatidandir.
|
Aerodinamik shovqin -manbai gazlardir.
|
Gidrodinamik shovqin – suv va boshqa suyuqliklarning harakati oqibatida kelib chiqadi.
|
Elektromagnit shovqin – o‘zgaruvchan magnit kuchlarining elektromexanik qurilmalarga ta’siri natijasida yuzaga keladi
|
TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI
DORI VOSITALARINI SANOAT TEXNOLOGIYASI KAFEDRASI
Dots.v.b, farm.f.n. Fazliddin Sodiqovich Jalilov
Katta o‘qituvchi Saodat Tursunbaevna Sharipova
“Hayot faoliyati havfsizligi” fanidan
keys – ctadi ASOSIDA O‘QITISH TEXNOLOGIYASI
O‘quv loyihasi:
“Farmatsevtik korxonalarda yong‘inni oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlar”
toshkent – 2016
PEDAGOGIK ANNOTATSIYA
Fanning nomi: “Hayot faoliyati havfsizligi”
Mavzuning nomi: “Farmatsevtik korxonalarda yong‘inni oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlar”.
Ishtirokchilar: bakalavriat bosqichi 5510600 – Sanoat farmatsiyasi (turlari bo‘yicha); 5320500 – Biotexnologiya (farmatsevtik biotexnologiya); 5310900 – Metrologiya, standartlashtirish va mahsulot sifati menejmenti (dori vositlari) yo‘nalishi, 2-kurs talabalari.
O‘qitishning maqsadi: o‘quv kursi bo‘yicha egallangan bilimlarni chuqurlashtirish maqsadida farmatsevtika korxonalarida yong‘inni oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlar, uning salbiy oqibatlari va hayot faoliyati xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha malaka ko‘nikmalarni shakllantirish.
Rejalashtirilayotgan o‘quv natijalari: YOng‘in-haqida umumiy ma’lumotlar, ishlab chiqarishda iloji boricha yonmaydigan va qiyin yonadigan materiallardan foydalanish texnologik jarayonlarni maksimal darajada mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish, yong‘in xavfi bo‘lgan qurilmalar o‘rnatilgan xonalarni yonmaydigan materiallar bilan boshqa xonalardan ajratish yoki bunday qurilmalarni mumkin qadar tashqarida o‘rnatish, yonuvchi moddalar uchun germetik idishlar va jihozlardan foydalanish, bino havosining tarkibidagi yonuvchi gaz, bug‘ va changlar miqdorini ruxsat etilgan darajada saqlash, isitish jihozlaridan to‘gri foydalanish va boshqalar orqali amalga oshirishda kerakli ko‘nikmalariga ega bo‘ladi.
Loyihalashtirish faoliyati bo‘yicha quyidagi amaliy ko‘nikmalarga ega bo‘ladi: muammoni shakllantirish va vazifalarni aniqlash; vazifalarni amalga oshirishdagi usullarni tanlash va ulardan foydalanish; o‘z faoliyatini rejalashtirish; ma’lumot manbalarini aniqlash, tizimga keltirish va tahlil etish; natijalarni talab darajasida rasmiylashtirish va kerakli ko‘rinishda taqdim etish.
Ushbu keysni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun oldindan talabalar quyidagi bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lmoqlari zarur:
Talaba bilishi kerak: “Hayot faoliyati havfsiziligi” o‘quv kursi umumkasbiy fanlar blokiga kirib, talabadan kompleks bilim, ko‘nikma va malkalarni egallashni talab qilgani uchun ham o‘quv rejadagi gumanitar va ijtimoiy-iqtisodiy hamda matematika va tabiiy-ilmiy fanlar blokidagi fanlardan so‘ng, umumkasbiy va ixtisoslik fanlardan avval o‘qitilishi maqsadga muvofiqdir.
Talaba amalga oshirishi kerak:- mavzuni mustaqil o‘rganadi; muammoning mohiyatini aniqlashtiradi; ma’lumotlarni ko‘rib chiqib, mustaqil o‘rganadi; o‘z nuqtai nazariga ega bo‘lib, mantiqiy xulosa chiqaradi; o‘quv ma’lumotlar bilan mustaqil ishlaydi; ma’lumotlarni taqqoslaydi, tahlil qiladi va umumlashtiradi;
Talaba ega bo‘lmog‘i kerak: kommunikativ ko‘nikmalarga; taqdimot ko‘nikmalariga; hamkorlikdagi ishlar ko‘nikmalariga; muammoli holatlar tahlil qilish ko‘nikmalariga.
Manbalardan foydalanish uchun tavsiya etiladigan adabiyotlar ro‘yxati:
Karimov Islom. Asarlar to‘plami.- T.: “O‘zbekiston”, 1999- 2015 yy.
Ikromov E. Favqulodda vaziyatlar va jamoatchilik fikri.-T.: “Adolat” 2004 .
Yormatov G., Yuuldashev O., Hamraeva A. Hayot faoliyati xavfsizligi.-T., 2009.
Nigmatov A., Muxamedov SH., Xasanova N. Hayot faoliyati xavfsizligi va ekologiya menejmenti.-T.: “Navro‘z”, 2014.-200 b.
Nigmatov A. Hayot faoliyati xavfsizligi.-T.:“Navro‘z”,2015.-224 b.
Fuqaro muhofazasi asoslari. Yunusov M.YU. va boshq.-T.:”Alviar” 2003.- 344 b.
Hayotiy faoliyat xavfsizligi. Qudratov A. va boshq.- T.: “Aloqachi”, 2005.- 356 b.
Qudratov A., Ganiev T. Favqulodda vaziyatlarda fuqaro muhofazasi.- T.: “YAngi asr avlodi”, 2005.-245 b.
Bezopasnost jiznedeyatelnosti // Pod red. S.G. Pleщitsa. – SPb.: “Izd-vo SPbGUEF”, 2010.
Qodirov K. Mehnatga oid hujjatlarni rasmiylashtirish namunalari.-T.: “Adolat”, 2000.- 230 b.
G‘oyipov X. Mehnat muhofazasi.- T.: “Mehnat”, 2000.- 253 b.
Eshqulov A. Hayot faoliyati xavfsizligi.- Qo‘qon, 2004.
Tverskaya S.S. Bezopasnost jiznedeyatelnosti // Slovar-spravochnik.- M.: “Izd. MPSI”, 2005.-192 s.
Grinin A.S., Novikov V.N. Bezopasnost jiznedeyatelnosti.-M.: “Izd.Fair-Press”, 2002
Tojiev M., Ne’matov N., Ilxomov M. Favqulodda vaziyatlar va fuqaro muhofazasi.- T., 2005.
Nurxo‘jaev A, Hikmatullaev S. Tabiiy ofatlar.- T., FVVI nashriyoti, 2004.
Ramazonova X. Favkulodda vaziyatlar uchun tibbiy xamshiralar tayyorlash.- T., 2006 yil.
Belov S.V. Bezopasnost jiznedeyatelnosti.-M.:“Vыsshaya shkola”, 2001.
Nigmatov A., Pardaev G‘. Ekologik havfsizlik va barqaror rivojlanish.- T.: TVPI nashriyoti, 2004.
Reymers N.F. Prirodopolzovanie // Slovar-spravochnik.-M.: “Mыsl”, 1990.
Xakimov R.T. Pravovoe regulirovanie chrezvыchaynыx situatsiy v Uzbekistane i v stranax SNG- T., 2005.
www.bilim.uz. - O‘zR Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi sayti.
www.ziyo.edu.uz - O‘zR Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi sayti.
www.ziyo.net.uz - O‘zR Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi sayti.
www.mintrud.uz – O‘zR Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi sayti.
www.minzdrav.uz – O‘zR Sog‘liqni saqlash vazirligi sayti.
www.mchs.gov.uz – O‘zR Favqulodda vaziyatlar vazirligi sayti.
www.standart.uz – O‘zR Standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish agentligi sayti.
www. lex.uz - O‘zR Adliya vazirligi sayti.
Turlanish belgilari bo‘yicha loyihaga tavsif: turi amaliy; predmet va mazmun jihatdan ko‘lami ko‘p fan bo‘yicha foydalaniluvchi poliloyiha; talabalar o‘quv loyiha faoliyatlarini muvofiqlashtirish xarakteri bevosita; ishtirokchilar soni guruh talabalari 4 ta ishchi guruhga bo‘linib, har bir ishchi guruhda 4 tadan 6 tagacha ishtirokchi bo‘lishi mumkin (talabalar ko‘proq bo‘lsa, loyiha yo‘nalishlarini ko‘paytirish mumkin); bajarish muddati o‘rta muddatli –7 kun;
Loyihani bajarish tartibi: talabalarning auditoriyadan tashqari mustaqil faoliyatlarida bajariladi, amaliy mashg‘ulotda taqdim etib boriladi. Loyiha mahsuli semestr oxirida, talabalar va pedagog o‘rtasida belgilangan kunda amalga oshiriladi.
Loyihaning baholanishi – ishchi guruhlar tomonidan bajarilgan loyiha quyidagicha baholanadi (guruhning har bir a’zosi uchun): Ma’lumotnoma (eng yuqori 40 ball); hisobot (maks. Ball – 32); loyiha taqdimoti (eng yuqori 20 ball); og‘zaki taqdimot (eng yuqori 8 ball).
Tayyorlov bosqichi: loyiha bilan tanishish; auditoriyadagi mashg‘ulot vaqtida talabalar faoliyatini tashkil etish.
Loyihani bajarish bosqichlari: auditoriyadan tashqari faoliyat davrida.
Yakuniy bosqich: loyiha taqdimoti, loyiha va auditoriya mashg‘ulotida talabalarning loyihalashtirish faoliyatini baholash.
Loyiha asosida o‘qitishni boshqarish: auditoriyadan tashqari faoliyatda.
Texnologik xususiyatlardan kelib chiqqan holda keysning tavsifnomasi: lavhali bo‘lib, hayotiy vaziyatlar asosida bayon etilgan. Keysning asosiy ob’ekti shaxsga yo‘naltirilgandir. Bu tashkiliy institutsional keys bo‘lib, ma’lumotlar vaziyatlar va savollar asosida tuzilgan. Hajmi o‘rtacha, tizimlashtirilgan bo‘lib, treningga mo‘ljallangan o‘quv mavzu bo‘yicha bilim va ko‘nikmalar hosil qilishga qaratilgan. Didaktik maqsadlarga ko‘ra keys muammolarni taqdim qilishga, ularni hal etishga, tahlil qilish va baholashga qaratilgan.
Ushbu keysdan “Hayot faoliyati havfsizligi” fanidan hamda murabbiylik soatlarida foydalanish mumkin.
KEYS: “FARMATSEVTIK KORXONALARDA YONG‘INNI OLDINI OLISHGA
QARATILGAN CHORA-TADBIRLAR”.
Kirish. Yonish deb, yonuvchi moddalardagi murakkab oksidlanish jarayonida bir moddaning ikkinchi moddaga aylanishi natijasida katta miqdorda issiqlik va nurlanish ajralishi bilan kechadigan hodisaga aytiladi.
Yonishda asosan uch omil muhim rol o'ynaydi:
1) yonuvchi modda;
2) yondiruvchi muhit;
3) qizdirish jarayoni.
Yonuvchi modda deyarli hamma joyda bor: bular har xil yog'och mahsulotlari va jihozlari, qog'oz mahsulotlari, kimyoviy moddalar, yonuvchi suyuqliklar va har qanday organik moddalardir. Yondiruvchi muhit bu bizni o'rab tuigan havd tarkibidagi kislorod bo'lib, u ham hamma vaqt mavjud. Ba'zi bir hollarda yonish jarayoni xlor, brom kabi oksidlovchilar muhitida ham ro'y berishi mumkin. Endi qizdirish jarayoni bo'lsa, yonish reaksiyasi vujudga keladi. Buning uchun ma'lum miqdorda qizdirish manbasi bo'lishi kerak. Reaksiya boshlangandan keyin, reaksiya natijasida hosil bo'lgan issiqlik yonishning davom etishini ta'minlaydi. Shuning uchun yonayotgan zona alangalanish manbasi va yonish zonasi hisoblanadi. U zona harorati qancha katta bolsa, yonish shuncha tez bo'ladi. Yonish jarayoni asosan ikki xil bo'lishi mumkin. Birinchisida qattiq jismlar yonish jarayonida yonayotgan modda havo muhitidan ajralgan holda bo'ladi. Kislorod bilan birikish yonish zonasidagi issiqlik natijasida sodir bo'ladi va bu birikkan modda (yoki yonish mahsuloti) qizigan holatda yuqoriga qarab yo'naladi va o'z o'rniga havo bilan kislorodning kirishiga sababchi bo'ladi va bu holat yonuvchi modda tamom bo'lguncha davom etishi mumkin. Bu yonishni havo harakati natijasida yonish zonasini kislorod bilan ta'minlaganligi uchun diffuziya yonishi deb yuritiladi. Bunday yonishni yog'och, ko'mir, sham va boshqalar yonganda kuzatish mumkin. Yong’inlar ham asosan diffuziya tartibda bo'ladi. Yonishning ikkinchi xili—yonuvchi gazlar, yonuvchi suyuqliklarning bug'lari va yonuvchi moddalarning changlari havo bilan aralashgan holatdagi yonishi bu kinetik yonish deb ataladi. Bunday yonish hajmiy yonish jarayonida o'tadi, ya'ni shu ma'lum hajmdagi modda baravar yonadi. Yonish tezligi modda miqdor zichligiga, haroratiga bogliq bo'ladi. Agar bunday yonish yopiq hajmlarda yoki idishlarda bo'lsa, portlash hodisasi ro'y beradi.
Quyidagi keys – talabalarni- YOng‘in-haqida umumiy ma’lumotlar, ishlab chiqarishda iloji boricha yonmaydigan va qiyin yonadigan materiallardan foydalanish texnologik jarayonlarni maksimal darajada mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish, yong‘in xavfi bo‘lgan qurilmalar o‘rnatilgan xonalarni yonmaydigan materiallar bilan boshqa xonalardan ajratish yoki bunday qurilmalarni mumkin qadar tashqarida o‘rnatish, yonuvchi moddalar uchun germetik idishlar va jihozlardan foydalanish, bino havosining tarkibidagi yonuvchi gaz, bug‘ va changlar miqdorini ruxsat etilgan darajada saqlash, isitish jihozlaridan to‘gri foydalanish va boshqalar orqali amalga oshirishda kerakli ko‘nikmalariga ega bo‘lish zarur.
Tavsiya etilgan keysni echish quyidagi natijalarga erishishga imkon yaratadi:
o‘zlashtirilgan mavzu bo‘yicha bilimlarni mustahkamlash;
muammoning hamda qabul qilingan echimning individual va guruhiy tahlilida bilim va ko‘nikmalarni qayta topshirish;
mustaqil ravishda qaror qabul qilish ko‘nikmalarini egallash;
o‘quv axborotlarini o‘zlashtirish darajasini tekshirib ko‘rish.
Issiqlik ajraluvchi jihozlarda yong'inni oldini olish?
(vaziyat)
Sanoat korxonalarini loyihalash-qurish jarayonida yong'inga qarshi tashkiliy ishlar amalga oshiriladi. Bu tashkiliy ishlar qatoriga yong'inga qarshi to'siqlarni ko'rsatish mumkin. Bularga yong'inga qarshi devor, eshik darvoza, lyuk tambur-shlyuzlar va derazalar kiradi. Yong'inga qarshi to'siq vositalari yonmaydigan materiallardan tayyorlangan bo'lishi va quyidagicha o'tga chidamlilik chegarasiga ega bo'lishi kerak (soatlarda). Yong'inga qarshi asosiy devor-2,5 soat. Yong'inga qarshi devorlarda bo'lgan eshik, deraza va darvozalar-1,2 soat. Asosiy bo'lmagan devor-0,75 soat. Asosiy bo'lmagan devordagi eshik, derazalar, shuningdek, tambur, shlyuzlar 0,6 soat. Bu yerda shuni ta'kidlash kerakki, tosh va boshqa tabiiy minerallardan qilingan devorlar o'tga chidamlilik chegarasi bo'yicha qo'yilgan yuqoridagi talablarni bajaradi. Agar devorlar mabodo sinchli bo'lsa, uning asosiga ishlatilgan sinchning va orasiga urilgan devorlarning o'tga chidamlilik chegarasi hisobga olinadi.
“NOVAGALEN” farmatsevtik ishlab chiqarish korxonasida dorivor o‘simliklar asosida quruq ekstraklar ishlab chiqarishga mo‘ljallangan. Texnolog Z. Ikromov belladonna quruq ekstraktini seriyali ravishda ishlab chiqarishga ma’sul xodim bo‘lib, bu erda ekstraklar aylanma (sirkulyason) usulda ajratma olindi. Bu usulda ajratma olish ajratuvchining uzluksiz aylanma harakatiga asoslangan. Ajratma olinadigan qurilma uzluksiz va avtomatik tarzda ishlaydigan Sokslet asbobiga o‘xshash ishlaydi.
Olingan ekstraktlar Purkagichli quritgichlar yordamida quritiladi. Bunday quritgichlar suyuqliklarni quritishda ishlatiladi va quritish jarayoni juda tez va ishlab chiqarish unumdorligi juda yuqori bo‘ladi. Purkachgichli quritgichlar kamera(1) (xona), purkagich(2) (forsunka yoki disk), qurigan mahsulotlarni tashqariga chiqarib beradigan shnek(3), siklon(4 ), quritish xonasiga havoni ma’lum har oratgacha isitib beradigan moslama (kalorifer(7), havo qoimi bilan uchib ketgan mayda zarrachalarni tutib olish uchun sun’iy matodan tayyorlangan suzgichlardan(5) va ventilyator(6 )dan iborat.
Sanoatda ishlatiladigan pechlarda katta issiqlik ajralishi natijasida yong'in xavfi tug'iladi. Bu xavf asosan pech yonish zonasida, unga ishlatilgan qurilish materiallarining yemirilishi, pechdagi biror kamchiliklar natijasida uning qopqoqlari va tashqi qismlarining issiq ta'siridan buzilib ketishi natijasida paydo bo'ldi. Buning oldini olish choralarini ayting.
AMALIY VAZIYATNI BOSQICHMA – BOSQICH TAHLIL QILISH VA HAL ETISH BO‘YICHA TALABALARGA USLUBIY KO‘RSATMALAR
Talabalarga yo‘riqnoma
Ish bosqichlari
|
Maslahatlar va tavsiyanomalar.
|
1.Keys va uning axborot ta’minoti bilan tanishish
|
Avvalo keys bilan tanishing. “Farmatsevtik korxonalarda yong‘inni oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlar” haqida tushuncha hosil qilish uchun bor bo‘lgan butun axborotni diqqat bilan o‘qib chiqish lozim. O‘qish paytida vaziyatni tahlil qilishga shoshilmang
|
2.Berilgan vaziyat bilan tanishish
|
Ma’lumotlarni yana bir marotaba diqqat bilan o‘qib chiqing. Siz uchun muhim bo‘lgan satrlarni belgilang. Bir abzatsdan ikkinchi abzatsga o‘tishdan oldin, uni ikki uch marotaba o‘qib mazmuniga kirib boramiz. Keysdagi muhim fikrlarni qalam yordamida ostini chizib qo‘ying. Vaziyat tavsifida berilgan asosiy tushuncha va iboralarga diqqatingizni jalb qiling. Ushbu vaziyat YOng‘inning oqibatlari ma’lum. U birinchi navbatda ishlab chiqarishda mehnat qilayotgan kishilarni ma’naviy va moddiy boyliklarini bir zumda yo‘q bo‘lib ketishiga va korxonada ishlayotgan xodimlarni o‘limga olib keladi, ishlab chiqarishdagi xatoliklarga yo‘l qo‘yishlariga olib keladi. YOng‘ini keltirib chiqaradigan sabablari berilgan dalillardan sanab o‘ting, YOng‘ini salbiy oqibatlari va uni qanday bartaraf etish lozimligini aniqlang
|
3.Muammoli vaziyatni tahlil qilish
|
Asosiy muammo va kichik muammolarga diqqatingizni jalb qiling.
Asosiy muammo: YOng‘ini salbiy oqibatlari va uni qanday bartaraf etish mumkin?
Quyidagi savollarga javob berishga harakat qiling.
YOng‘in nima?
YOng‘inni keltirib chiqaradigan sabablar?
YOng‘inni qanday bartaraf etish mumkin.
YOng‘inning salbiy oqibatlarini kamaytirish usullari?
“NOVAGALEN” farmatsevtik ishlab chiqarish korxonasida kelib chiqgan yong‘in sababi va uni oldini olish choralari....
Asosiy muammo nimaga qaratilganini aniqlang. Muammoning asosiy mazmunini ajratib oling. Muammoli vaziyatni tahlil qilish – ob’ektning holatini aniqlang, asosiy qirralariga e’tibor qarating, muammoli vaziyatning hamma tomonlarini tahlil qiling. YOng‘ining salbiy oqibatlari, uning korxona xodimlari uchun qanday zararli ta’siri borligini ko‘rsatib bering hamda va uni qanday bartaraf etish mumkin.
|
4.Muammoli vaziyatni echish usul va vositalarini tanlash hamda asoslash
|
Ushbu vaziyatdan chiqib ketish harakatlarni izlab topish maqsadida quyida taqdim etilgan “Muammoli vaziyat” jadvalini to‘ldirishga kirishing. Muammoni echish uchun barcha vaziyatlarni ko‘rib chiqing, muqobil vaziyatni yarating. Muammoning echimini aniq variantlardan tanlab oling, muammoning aniq echimini toping. Jadvalni to‘ldiring. Keys bilan ishlash natijalarini yozma shaklda ilova eting
|
“Muammoli vaziyat” jadvalini to‘ldiring
Vaziyatdagi muammolar
turi
|
Muammoli vaziyatning kelib chiqish sabablari
|
Vaziyatdan chiqib
ketish harakatlari
|
|
|
|
Keys bilan ishlash jarayonini baholash mezonlari va ko‘rsatkichlari
(auditoriyada va auditoriyadan tashqari bajarilgan ish uchun)
Auditoriyadan tashqari bajarilgan ish uchun baholash mezonlari va ko‘rsatkichlari
Talabalar
ro‘yxati
|
Asosiy muammo ajratib olinib, tadqiqot ob’ekti aniqlangan mak. 30 b
|
Muammoli va-ziyatning kelib chiqish sabablari aniq ko‘rsatilgan mak. 20 b
|
Vaziyatdan chiqib ketish harakatlari aniq ko‘rsatilgan
mak. 50 b
|
Jami
mak.100 b
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Auditoriyada bajarilgan ish uchun baholash mezonlari va ko‘rsatkichlari
Guruhlar
ro‘yxati
|
Guruh faol
mak. 10 b
|
Ma’lumotlar ko‘rgazmali taqdim etildi mak. 40 b
|
Javoblar to‘liq va aniq berildi mak. 50 b
|
Jami
mak. 100 b
|
1
|
|
|
|
|
2
|
|
|
|
|
3
|
|
|
|
|
86-100 ball – a’lo, 85- 71 ball – yaxshi, 70-55 ball – qoniqarli
VII. MUSTAQIL TA’LIM MAVZULARI
t/r
|
Mustaqil ishlar nomi
|
Ajratilgan soatlar
|
Sanoat farmatsiyasi
|
Biotexnologiya
|
|
XFX asoslari. Xavflar turlari.
|
3
|
2
|
|
Favqulodda vaziyatlar tasnifi. FVDT ning asosiy vazifalari
|
3
|
2
|
|
Ishlab chiqarish xonalari mikroiqlimi gigienik talablari (SanPiN 2.2.4.548-96).
|
3
|
2
|
|
Ishlab chiqarish zonalari xavosi tarkibidagi zaxarli moddalar miqdorini normalari (GOST 12.1.005-88).
|
3
|
2
|
|
Binolarda tabiiy va sun’iy yoritilish gigienik talablari (SanPiN 2.2.1/2.1.1.1278-03).
|
3
|
2
|
|
YOng‘in xavfsizligi mehnat muhofazasi qonunlari majmuasi.
|
3
|
2
|
|
O‘zbekiston Respublikasi "Aholini va hududlarni tabiiy hamda texnogen 2hususiyatli favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish to‘g‘risida"gi Qonuni. 20 avgust 1999 y.
|
3
|
2
|
|
Ishlab chiqarishdagi xavfsizlikni ta’minlaydigan qonun va qoidalar
|
3
|
2
|
|
O‘zbekiston Respublikasi "Fuqaro muhofazasi to‘g‘risida" gi Qonuni. 26 may 2000 y.
|
3
|
2
|
|
O‘zbekiston Respublikasi Fuqaro muhofazasi boshlig‘ining 2007 yil 10 noyabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi Fuqaro muhofazasi tuzilmalari Nizomini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 3-sonli buyrug‘i.
|
3
|
2
|
|
«Texnogen, tabiiy va ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlarning tasnifi to‘g‘risida» O‘zbekiston Respublika Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 27 oktyabr № 455-sonli Qarori
|
3
|
2
|
|
O‘zbekiston Respublikasining 2000 yil 31 avgustdagi “Radiatsiyaviy xavfsizlik to‘g‘risida”gi
Qonuni
|
3
|
3
|
|
O‘zbekiston Respublikasining 1999 yil 19 avgustdagi “Odamning immunitet tanqisligi virusi bilan kasallanishning (OIV kasalligining) oldini olish to‘g‘risida” qonuni.
|
3
|
3
|
|
O‘zbekiston Respublikasining 2000 yil 15 dekabrdagi “Terrorizmga qarshi kurash to‘g‘risida”gi Qonuni
|
2
|
3
|
|
O‘zbekiston Respublikasining 2006 yil 28 sentyabrdagi “Xavfli ishlab chiqarish ob’ektlarining sanoat xavfsizligi to‘g‘risida” Qonuni
|
2
|
3
|
|
O‘zbekiston Respublikasining 1999 yil 20 avgustdagi “Gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi to‘g‘risida”gi Qonuni
|
2
|
3
|
|
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2011 yil 19 iyuldagi “Aholini zilzilalar oqibatida yuzaga kelgan favqulodda vaziyatlarda (tabiiy va texnogen tusdagi) harakat qilishga tayyorlash kompleks dasturini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 208-sonli qarori
|
2
|
3
|
|
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 23 dekabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlarda ularni oldini olish va harakat qilish davlat tizimi to‘g‘risida“gi 558-qarori.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2011 yil 24 avgustdagi 242-sonli “O‘zbekiston Respublikasi Favqulodda vaziyatlarda ularni oldini olish va harakat qilish davlat tizimini yanada takomillashtirish to‘g‘risida“gi qarori.
|
2
|
3
|
|
Jami
|
49
|
43
|
VIII. TESTLAR
1. Favqulodda vaziyatlar tavsifiga ko‘ra:
+tabiiy, texnogen va ekologik tusdagi faqulodda vaziyatlarga bo‘linadi;
- tabiiy va texnogen tusdagi faqulodda vaziyatlarga bo‘linadi;
- texnogen va ekologik tusdagi faqulodda vaziyatlarga bo‘linadi;
- aralash va umumiy vaziyatlar.
2. Favqulodda vaziyatlar xavfning tarqalish tezligiga ko‘ra:
+tasodifiy, shiddatli,mo‘‘tadil va ravon faqulodda vaziyatlarga bo‘linadi;
- tasodifiy, shiddatli faqulodda vaziyatlarga bo‘linadi;
- mo‘‘tadil va ravon faqulodda vaziyatlarga bo‘linadi;
- o‘rtacha, shiddatli va ravon faqulodda vaziyatlarga bo‘linadi.
3. Qo‘yidagilardan qaysi biri hodimlarda havfli ishlab chiqarish omillarini keltirib chiqaradi:
+ishlab chiqarishda jarohatlanish;
- kasb kasalliklari;
- respirator kasalliklari;
- ichki kasalliklar
4. Tabiatda codir bo‘ladigan favqulotdagi vaziyatlarda odamlar qanday hato xarakatlarga yo‘l qo‘yadilar.
+ antropogen;
- texnogen;
- tabiiy ofatlar;
- ijtimoiy;
5. Quyida sanalgan omillardan zararli ishlab chiqarish omillarini tanlang:
+yomon mikroiqlim, shovqinning balandligi, xira yoritilish;
- elektr toki, yong‘in;
- portlash xavfi bo‘lgan asbob-uskuna;
- aylanuvchi va harakatlanuvchi mexanizimlar.
6. Quyida keltirilgan javobgarlik turlaridan tanlang, ulardan qaysi biri mehnatni muxofaza qilish va xavfsizlik texnikasi qonunlarni buzgan paytda qo‘llaniladi:
+ intizomiy, ma’muriy, moddiy, jinoiy;
- ma’naviy, ma’muriy;
- ahloqiy, moddiy;
- ma’muriy, jinoiy.
7. Mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha mahsus davlat nazorati tashkilotlariga quyidagilardan qaysi birilari kiradi:
+ barcha javoblar to‘g‘ri
- kasaba uyushmalari, texnik nazorati;
- O‘zR ning sanoatda xavfsiz ish olib borish va jamoat nazorati;
- yong‘inga qarshi kurash nazorati, sanitariya nazorati, energetika nazorati;
8. Xavf to‘g‘risida tushuncha-
+xavf - xayot faoliyati xavfsizligining asosiy tushunchalaridan biri bo‘lib, inson faoliyati davrida uning sog‘lig‘iga zarar keltiruvchi, ko‘ngilsiz okibatlarga olib keluvchi xolat, jarayon, ob’ekt va vositalardir
- xavf - xayot faoliyati xavfsizligining asosiy tushunchadir
- xavf- inson faoliyati davrida uning sog‘lig‘iga bevosita zarar keltiradi
- xavf-ko‘ngilsiz oqibatlarga olib keluvchi xolat
9. Xavfning taksonomiyasi-
+barcha javoblar to‘g‘ri
- xavfning taksonomiyasi- bu uning kelib chiqishi tabiati turi, oqibatlari, tuzilishi insonga ta’sir etish xarakteri va belgilari asosida bir sistemaga keltirilishi.
- «taksonomiya» murakkab hodisalar jarayonlar tushunchasi
- tushunchalar va ob’ektlarning tasniflanishi
10. Xavfning nomenklaturasi-
+nomenklatura-ma’lum bir belgilariga ko‘ra tartibga solingan, sistemalashtirilgan nomlar, terminlar ro‘yxatidir.
- lug‘at
- ilova
- alfavit
11. Xayot faoliyati xavfsizligi fanini o‘qitishdan asosiy maqsad.
+ inson va tabiiy atrof muxitni antropogen va tabiiy faktorlardan xavfsizligi va muxofazalanganligini ta’minlashdan iborat.
- tushunchalar va ob’ektlarning tasniflanishi
- ma’lum bir belgilariga ko‘ra tartibga solingan, sistemalashtirilgan nomlar, terminlar ruyxatidir
- ko‘ngilsiz okibatlarga olib keluvchi xolatlarni o‘rganadi.
12. XFXning predmeti sifatida
+ biosfera va texnosferada vujudga keladigan xavfli va zararli omillar
- elektr toki
- yong‘in
- portlash.
13. Xavf turlari
+ xavflar-yashirin va xaqiqiy bo‘ladi
- ochiq turdagi
- yopiq turdagi
- aralash turdagi
14. Yashirin xavflar.....
+ yashirin xavflar amalga oshishi uchun aniq shartlar bo‘lishi lozim.
- yopiq turdagi
- ochiq turdagi
- aralash turdagi
15. Xavfsizlik sistemasi –
+bu xavfsizlikning murakkab masalalarini xal qilish yo‘llarini tayyorlashda va asoslashda foydalaniladigan metodologik choralar yig‘indisidir
-majmualar yig‘indisi
-MTX yig‘indisi
- rejalar yig‘indisi
16. Xayot faoliyati xavfsizligining asosiy vazifalari
+ xavfsizlik darajasini oshirishdan iboratdir
- texnik sistemalar va ob’ektlarni takomillashtirish
- yuqori malakali mutaxasislar va kadrlarni tayyorlash
- favqulodda xolatlarni bartaraf etish
17. Xavfsizlikni ta’minlovchi vositalar....
+ jamoa (kollektiv) va shaxsiy ximoya vositalari
- shaxsiy vositalar
- kollektiv vositalar
- ximoya vositalari
18. Xavfsizlikni ta’minlovchi prinsiplar......
+ yo‘naltiruvchi, texnik, tashkiliy, boshqarish guruxli
- texnik, boshqarish
- yo‘naltiruvchi
- tashkiliy
19. Me’yorlash prinsipi....
+ insonni turli xil xavflardan ximoyalash maqsadida, standart asosida xavfli va zararli faktorlarning ruxsat etilgan miqdorlarini o‘rnatish
- zararli faktorlarning ruxsat etilgan miqdorlarini o‘rnatish
-standart asosida miqdorlarini o‘rnatish
- shaxsiy ximoya vositalari qo‘llash
20. Bo‘sh zaif (zveno) prinsipi...
+ texnik sistemaning xavfsiz ishlashini ta’minlash maqsadida unga zaif element o‘rnatiladi.
- texnikaning xavfli ishlashini ta’minlash
- to‘xtash elementlarni o‘rnatish
- muftalarni o‘rnatish
21. Ma’lumot berish prinsipi...
+ Ishchiga ish davrida xavfsizlikni ta’minlash bo‘yicha yo‘l-yo‘riqlar, ko‘rsatmalar berishga asoslangan
- kurs o‘qishlari
- yo‘riqnomalar o‘tish
- xavfsizlik belgilar
22. Ob’ektlarni xavflilik darajasiga ko‘ra
+sanitar-ximoya zonalari, portlash-yonish xavfliligi bo‘yicha ishlab chiqarish binolarining kategoriyalri (A,B,V,G,D,E), yong‘in zonalariga
- yong‘in zonalariga
- sanitar-ximoya zonalari
- portlash –yonish
22. Gomosfera deb ......
+ inson o‘z mehnat faoliyati jarayonida bo‘ladigan fazo- ish joyi gomosfera deb ataladi
- inson o‘z mehnat faoliyati gomosfera deb ataladi
- inson o‘z mehnat faoliyatidagi xavfsizlik gomosfera deb ataladi
- inson o‘z mehnat faoliyati xavfli omillar gomosfera deb ataladi.
23. Noksosfera deb......
+ doimiy yoki davriy ravishda xavf sodir bo‘ladigan zona- fazoni noksosfera deyiladi.
- inson o‘z mehnat faoliyati noksosfera deb ataladi
- inson o‘z mehnat faoliyatidagi xavfsizlik noksosfera deb ataladi
- inson o‘z mehnat faoliyati xavfli omillar noksosfera deb ataladi
24. Faoliyat davrida xavfsizlikni ta’minlash uslublari....
+ gomosfera va nokosferani vaqt bo‘yicha ajratish, xavflarni me’ryolashtirish, muhitga moslashtirish.
- muxitga moslashtirish
- xavfsizlikni ta’minlash
- ishchi zona yaratish
25. Mehnat muhofazasi borasida asosiy vazifalar.....
+ mehnat muhofazasining asosiy vazifalar – ishlab chiqarish jarohatlari, kasbiy xastaliklarning oldini olish, mehnat sharoitlarini yaxshilashdan iborat
- mehnat sharoitlarini yaxshilash
- baxtsiz xodisalarni oldini olish
- kasbiy kasaliklarni hisob olish
26.Hayot faoliyati xavfsizligi negizini....
+ mehnatni muhofaza qilish,atrof-muhit muhofazasi va fuqarolar mudofaasi.
- mehnatni muhofaza qilish
- yong‘in xavfsizligi
- fuqarolar mudofaasi
27. Favqulotda vaziyatlar vazirligining asosiy vazifalari...
+ favqulodda vaziyatlarda aholi hayoti, sog‘ligini, moddiy va madaniy boyliklarni muhofaza qilish.
- insonni hayoti va sog‘ligini
- insonni moddiy boyliklari
- ma’naviy boyliklari
28. Aholini va hududlarni favqulotda vaziyatlardan muhofaza qilish –+favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish choralari, usullari, vositalari tizimi, sa’y harakatlari majmui
- favqulodda vaziyatlar ro‘y berishi xavfini imkon qadar kamaytirishga
- odamlar hayoti va sog‘lig‘ini saqlash
- moddiy talofatlar miqdorini kamaytirishga
29. Favqulotda vaziyatlarni oldini olish.......
+ oldindan o‘tkazilib, favqulodda vaziyatlar ro‘y berishi xavfini imkon qadar kamaytirishga, vaziyatlar ro‘y berganda odamlar sog‘ligini saqlash, atrof tabiiy muhitga etkaziladigan zarar va moddiy talofatlar miqdorini kamaytirishga qaratilgan tadbirlar
- favqulodda vaziyatlar ro‘y berishi xavfini imkon qadar kamaytirish
-bunday vaziyatlar ro‘y berganda esa odamlar sog‘ligini saqlash
-atrof-tabiiy muhitga etkaziladigan zarar va moddiy talofatlar miqdorini kamaytirishga qaratish.
30. Favqulotda vaziyatlarni bartaraf etish –
+favqulodda vaziyatlar sodir bo‘lganda o‘tkazilib, odamlar hayoti va sog‘ligini saqlash, atrof tabiiy muhitga etkaziladigan zarar va moddiy talofatlar miqdorini kamaytirishga, favqulodda vaziyatlar sodir bo‘lgan zonalarni xalqaga olib, xavfli omillar ta’sirini tugatishga qaratilgan avariya-qutqaruv ishlari va kechiktirib bo‘lmaydigan boshqa ishlar.
- odamlar hayoti va sog‘ligini saqlash,
- xavfli omillar ta’sirini tugatishga qaratilgan avariya-qutqaruv ishlari va kechiktirib bo‘lmaydigan ishlar
- moddiy talofatlar miqdorini kamaytirishga qaratilgan ishlar
31. Favqulotda vaziyatlar vazirligi qachon tashkil etildi.
+ Respublikamiz mustaqillikka erishganidan so‘ng 1996 yil 4 martdagi PF-1378 sonli Prezident Farmoni bilan Favqulodda vaziyatlar vazirligi tashkil etildi.
- Respublikamiz mustaqillikka erishganidan so‘ng 1995 yil 3 martdagi PF-1378 sonli Prezident Farmoni bilan Favqulodda vaziyatlar vazirligi tashkil etildi.
- Respublikamiz mustaqillikka erishganidan so‘ng 1999 yil 4 martdagi PF-1378 sonli Prezident Farmoni bilan Favqulodda vaziyatlar vazirligi tashkil etildi.
- Respublikamiz mustaqillikka erishganidan so‘ng 1997 yil 4 martdagi PF-1378 sonli Prezident Farmoni bilan Favqulodda vaziyatlar vazirligi tashkil etildi.
32.Xavfsizlikni ta’minlovchi vositalar turlari?
+jamoa (kollektiv) va shaxsiy ximoya vositalari
-turli ogoxlantiruvchi plakatlar, kurs o‘qishlari
-yong‘in xafvsizligi oyligi o‘tkazish
-to‘siq vositalari bilan ta’minlanganalik
33. Xavfsizlikni ta’minlovchi prinsiplar turlari?
+yo‘naltiruvchi, texnik, tashkiliy, boshqarish kabi guruxlarga
-fizik, kimyoviy, biologik va ruxiy turlarga bo‘linadi
-jamoa (kollektiv) va shaxsiy ximoya vositalari
-barcha javoblar to‘g‘ri
34. Fizik turdagi zaxarli ishlab chiqarish omillariga qaysi birlari misol bo‘ladi.
+ barcha javoblar to‘g‘ri
- ishchi zonasi xavosi xaroratining past yoki yuqoriligi ;
- ishlash joyida shovqinning yuqori darajasi, vibratsiya yuqori darajasi
- harakatdagi mashina va mexanizmlar, mashinalarning harakatlanuvchi qismlari; bosim ostida ishlovchi uskuna buzilishi
- elektromagnit nurlanishlarning yuqori darajasi
35. Ergonomika–bu...
+ barcha javoblar to‘g‘ri
- mehnat qonuniyatlari va ishchi jarayonlar haqidagi fandir.
- psixologik yuklanishni kamaytirish
- kadrlar bilan ishlash
- insonning funksional imkoniyatlarini xisobga olish
36. Hayot xavsizligida anglash vositalari sifatida
+ barcha javoblar to‘g‘ri
- kuzatuv, modellashtirish,
- eksperiment, matematik statistika
- analiz, sintez va prognozlashtirish
37.Favqulotda vaziyat bu?
+ odamlar qurbon bo‘lishi, ularning sog‘ligi yoki atrof tabiiy muhitga zarar etishi, jiddiy moddiy talofatlar keltirib chiqarishi hamda odamlar hayot faoliyati sharoiti izdan chiqishiga olib kelgan yoki olib kelishi mumkin bo‘lgan avariya, halokat, xavfli tabiiy hodisa yoki boshqa tabiiy ofat natijasida muayyan hududda yuzaga kelgan vaziyat.
- favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish choralari, usullari, vositalari tizimi, sa’y harakatlari majmui.
- oldindan o‘tkazilib, favqulodda vaziyatlar ro‘y berishi xavfini imkon qadar kamaytirishga, bunday vaziyatlar ro‘y berganda esa odamlar sog‘ligini saqlash, atrof tabiiy muhitga etkaziladigan zarar va moddiy talofatlar miqdorini kamaytirishga qaratilgan tadbirlar majmui.
- favqulodda vaziyatlar sodir bo‘lganda o‘tkazilib, odamlar hayoti va sog‘ligini saqlash, atrof tabiiy muhitga etkaziladigan zarar va moddiy talofatlar miqdorini kamaytirishga, shuningdek favqulodda vaziyatlar sodir bo‘lgan zonalarni xalqaga olib, xavfli omillar ta’sirini tugatishga qaratilgan avariya-qutqaruv ishlari va kechiktirib bo‘lmaydigan boshqa ishlar majmui.
38. O‘zbekistoan Respublikasi Prezidentining 1996 yil 4 martdagi PF-1378 sonli Farmoni?
+ Favqulodda vaziyatlar vazirligi tashkil etilishi bo‘ldi.
- favqulodda vaziyatlar sodir bo‘lganda o‘tkazilib, odamlar hayoti va sog‘ligini saqlash
- odamlar qurbon bo‘lishi, ularning sog‘ligi yoki atrof tabiiy muhitga zarar etishi
- favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish choralari, usullari, vositalari tizimi, sa’y harakatlari majmui.
39. Fuqaro muhofazasining asosiy vazifalari?
+ aholini harbiy harakatlar olib borish paytida yoki shu harakatlar oqibatida yuzaga keladigan xavflardan himoyalanish usullariga o‘rgatish-boshqaruv, xabar berish va aloqa tizimlarini tashkil qilish
-qonuniylikni, huquqiy-tartibotni va fuqarolarning xavfsizligini ta’minlash
- mahalliy byudjetni shakllantirish
-atrof muhitni muhofaza qilish
40 Favqulodda vaziyatlarni oldini olish bu ?
+ oldindan o‘tkazilib, favqulodda vaziyatlar ro‘y berishi xavfini imkon qadar kamaytirishga, bunday vaziyatlar ro‘y berganda esa odamlar sog‘ligini saqlash, atrof tabiiy muhitga etkaziladigan zarar va moddiy talofatlar miqdorini kamaytirishga qaratilgan tadbirlar majmui.
-qonuniylikni, huquqiy-tartibotni va fuqarolarning xavfsizligini ta’minlash
- mahalliy byudjetni shakllantirish
-atrof muhitni muhofaza qilish
41 Aholi va iqtisodiyot ob’ektlarini muhofaza qilishni ta’minlashga rahbarlik qilish kimga yuklatilgan?
+ O‘zbekitson Respublikasining Bosh vaziriga yuklatilgan
- mahalliy byudjetni shakllantirishga
- favqulodda vaziyatlarni vazirliklariga
- harbiylarga
42. 1999 yil 20 avgustda qabul qilingan konun?
+aholini va hududlarni tabiiy hamda texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish to‘g‘risida”gi qonun
- favqulodda vaziyatlar vazirligi tashkil etilishi bo‘ldi.
-favqulodda vaziyatlar sodir bo‘lganda o‘tkazilib, odamlar hayoti va sog‘ligini saqlash
- favqulodda vaziyatlarni oldini olishga
43.favqulodaa vaziyatlarda muhofaza qilishning asosiy tamoyillarini I bo‘limi?
+ umumiy qoidalar
- tasodifiy
- vaziyatli
- favqulodda
44. o‘z ichiga necha moddalarni uz ichiga oladi?
+1-5-moddalarni oladi
- 1-6 moddalarni oladi
- 1-2moddalarni oladi
-1-7- moddalarni oladi
45. Favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilishning asosiy tamoyillari?
+ insonparvarlik, inson hayoti va sog‘ligining ustuvorligi; oshkoralik; axborotning o‘z vaqtida berilishi va ishonchli bo‘lishi
- diniy
- siyosiy
- vatanparvarlik
46. II bo‘limda– “Favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilishni ta’minlash tizimi” necha moddadan iborat?
+6—14-moddalar
-6—19-moddalar
-6—18-moddalar
-6—17-moddalar
47. Favqulodda vaziyatlar vazirligining vazifalari nechinchi moddada keltirilgan?
+8-moddada keltirilgan
-7-moddada keltirilgan
-4-moddada keltirilgan
-98-moddada keltirilgan
48. 20-25-moddalar qonunning necha bo‘limiii tashkil etadi?
+4
-5
-9
-2
49. YAkunlovchi qoidalar” deb nomlanuvchi bulim soni?
+ 5- bo‘lim
-6-bo‘lim
-8- bo‘lim
-3- bo‘lim
50. Aholini va hududlarni tabiiy hamda texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish to‘g‘risida”gi qonun qachon kabul kilingan?
+ O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 1999 yil 20 avgustda qabul qilingan
- O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 1999 yil 25 avgustda qabul qilingan
- O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 1999 yil 27 avgustda qabul qilingan
- O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 1999 yil 21 avgustda qabul qilingan
51. Fuqaro muhofazasi to‘g‘risidagi qonun qachon kabul kilingan?
+ O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 2000 yil 26 mayda qabul qilingan
- O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 2000 yil 28 mayda qabul qilingan
- O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 2000 yil 26
mayda qabul qilingan
- O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 1999 yil 20 avgustda qabul qilingan
52. Umumiy qoidalar nechta moddani o‘z ichiga?
+5
-6
-9
-7
53. Fuqaro muhofazasi sohasidagi fuqarolarning huquq va majburiyatlari nechinchi bulimda keltirilgan?
+3
-5
-8
-9
54. (ABT)tizimi bu kanday tizim ?
+xabar berish va ma’lumot ta’minoti
- favqulodda vaziyatlarni oldini olish tizimi
-fuqaro muhofazasi tizimi
- umumiy qoidalar tizimi
55. Geofizik omillar?
+ erning fizik xususiyati (magnit, elektr, gamma faollik, issiqlik va boshq.) natijasida yuzaga keladigan turli noxush vaziyatlar majmuasini sodir etadi.
- erning paydo bo‘lishi bilan bog‘lik
-er osti va ustidagi suvlar (gidrosfera) ta’sirida bevosita yuzaga keladigan noxush vaziyatlar tushuniladi.
- erning atmosfera qatlamidagi o‘zgarishlar
IX. GLOSSARIY
Xavf — favqulodda hodisa-baxtsizlik bo‘lishi mumkinligi va favqulodda hodisalarning baxtsizlikka olib borish imkoniyati.
Xavf manbasi — xavfli vaziyat qanday va qaerdan kelib chiqishi mumkinligini ta’kidlovchi holat.
Favqulotda vaziyat – odamlar qurbon bo‘lishi, ularning sog‘ligi yoki atrof tabiiy muhitga zarar etishi, jiddiy moddiy talofatlar keltirib chiqarishi hamda odamlar hayot faoliyati sharoiti izdan chiqishiga olib kelgan yoki olib kelishi mumkin bo‘lgan avariya, halokat, xavfli tabiiy hodisa yoki boshqa tabiiy ofat natijasida muayyan hududda yuzaga kelgan vaziyat.
Aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish –favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish choralari, usullari, vositalari tizimi, sa’y harakatlari majmui.
Favqulodda vaziyatlarni oldini olish – oldindan o‘tkazilib, favqulodda vaziyatlar ro‘y berishi xavfini imkon qadar kamaytirishga, bunday vaziyatlar ro‘y berganda esa odamlar sog‘ligini saqlash, atrof tabiiy muhitga etkaziladigan zarar va moddiy talofatlar miqdorini kamaytirishga qaratilgan tadbirlar majmui.
Favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish – favqulodda vaziyatlar sodir bo‘lganda o‘tkazilib, odamlar hayoti va sog‘ligini saqlash, atrof tabiiy muhitga etkaziladigan zarar va moddiy talofatlar miqdorini kamaytirishga, shuningdek favqulodda vaziyatlar sodir bo‘lgan zonalarni xalqaga olib, xavfli omillar ta’sirini tugatishga qaratilgan avariya-qutqaruv ishlari va kechiktirib bo‘lmaydigan boshqa ishlar majmui.
“Radiatsiyaviy xavfsizlik to‘g‘risida”gi qonun alohida o‘rin tutadi. Ushbu qonunning maqsadi radiatsiyaviy xavfsizlikni, fuqarolar hayoti, sog‘ligi va mol-mulki, shuningdek, atrof muhitni ionlashtiruvchi nurlanishning zararli ta’siridan muhofaza qilishni ta’minlash bilan bog‘liq munosabatlarni tartibga solishdan iborat.
“Gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi to‘g‘risida” qonunning maqsadi gidrotexnika inshootlarini loyihalashtirish, qurish, foydalanishga topshirish, ularni rekonstruksiya qilish, konservatsiyalash va tugatishda xavfsizlikni ta’minlash bo‘yicha faoliyatni amalga oshirishda yuzaga keladigan munosabatlarni tartibga solishdan iborat.
Ijtimoiy xavfsizlik. Zamonaviy axborot - kommunikatsiyalar texnologiyalarining milliy iktisod barcha tarmoklarida keng kullanishi inson psixologiyasi va jamoa ongiga «yashirin» ta’sir kursatish vositalarining samaradorligini yuksaltirib yubordi.
Ekologik xavfsizlik. Ekologik xavfsizlik - global masshtabdagi muammodir. «Ekologik toza», energiya va resurs tejaydigan, chikindisiz texnologiyalarga utish fakat milliy iktisodni axborotlashtirish xisobiga kayta kurish asosidagina yulga kuyish mumkin.
Iktisodiy xavfsizlik. Milliy iktisodda axborotlarni yaratish, tarkatish, kayta ishlash va foydalanish jarayoni xamda vositalarini kamrab olgan YAngi tarmok vujudga keldi. «Milliy axborot resursi» tushunchasi YAngi iktisodiy kategoriya bulib xizmat kilmokda. Davlatning axborot resurslariga keltirilayotgan zarar axborot xavfsizligiga xam ta’sir kursatmokda. Mamlakatimizda axborotlashgan jamiyatni shakllantirish va uning asosida jaxon yagona axborot maydoniga kirib borish natijasida milliy iktisodimizga turli xildagi zararlar keltirish xavfi paydo bulmokda.
Mudofaa xavfsizligi. Mudofaa soxasida xavfsizlikning asosiy ob’ektlaridan bulib, mamlakatning mudofaa potensialining axborot tarkibi va axborot resurslari xisoblanmokda. Xozirgi kunda barcha zamonaviy kurollar va xarbiy texnikalar juda xam kompyuterlashtirilib yuborildi. Shuning uchun xam ularga axborot kurollarini kullash extimoli katta.
“Terrorizmga qarshi kurash to‘g‘risida” qonunning maqsadi terrorizmga qarshi kurash sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat bo‘lib, asosiy vazifalari etib shaxs, jamiyat va davlatning terrorizmdan xavfsizligini ta’minlash, davlatning suverenitetini va hududiy yaxlitligini qimoya qilish, fuqarolar tinchligi va milliy totuvlikni saqlashdan iborat.
“O‘zbekiston Respublikasi favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat tizimi (FVDT) to‘g‘risida”gi qarori. FVDT boshqaruv organlari, respublika va mahalliy hokimiyat organlarini, aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish masalalarini hal etish vakolatiga kiradigan korxonalar va muassasalarning kuch va vositalarini birlashtiradi hamda favqulodda vaziyatlarning oldini olish va bartaraf etish sohasidagi tadbirlarni tashkil etish va amalga oshirish, ular yuzaga kelganda aholi xavfsizligini, atrof-tabiiy muhitni muhofaza qilish hamda tinchlik va harbiy davrda davlat iqtisodiyotiga zararni kamaytirishni ta’minlashga mo‘ljallangan.
“Texnogen, tabiiy va ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlarniig tasnifi to‘g‘risida”gi qarorida mamlakatimiz hududida sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan barcha favqulodda vaziyatlar kelib chiqish xarakteriga va o‘lchamlariga ko‘ra tasniflab berilgan.
Favqulodda vaziyatlar xarakteriga ko‘ra tabiiy, texnogen va ekologik hamda o‘lchamiga ko‘ra lokal, mahalliy, respublika va transchegara favqulodda vaziyatlarga bo‘linadi.
Favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish tizimida kadrlar tayyorgarligi masalasi muhim o‘rin tutadi.
Aholini va rahbarlar tarkibini favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilishga tayyorlash masalalari O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 20 oktyabrda qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasi aholisini favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilishga tayyorlash tartibi to‘g‘risida”gi 427-sonli qarorida bayon qilib berilgan.
O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarini favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilishga tayyorlash mulkchilik shakllaridan qat’iy nazar korxonalarda, muassasalarda va tashkilotlarda, shuningdek yashash joyida ularning yoshlari va ijtimoiy guruhlari bo‘yicha o‘tkazilishi lozim. Favqulodda vaziyatlarda harakat qilish bo‘yicha tayyorgarlikdan o‘tgan fuqarolarimiz muhofazalanishning qoidalarini, birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish usullarini, jamoa va yakka tartibdagi muhofaza vositalaridan foydalanish qoidalariny bilishlari zarur.
“Fuqaro muhofazasining himoya inshootlarini saqlash Yo‘riqnomasi” ishlab chiqilgan.
O‘zbekiston Respublikasining 1999 yil 20 avgust kuni qabul qilgan “Aholi va hududlarni tabiiy va texnogen tusdagi favqulodda vaziyatlardan himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonunining 11-moddasida “Korxona, birlashma, ishlab chiqarish ob’ektlari aholini favqulodda vaziyatlardan himoya qilish maqsadida muhandislik himoya inshootlarini oldindan qurilishini ta’minlashlari va doimiy shay holatga keltirishni lozim” deb ko‘rsatilgan. Qonunda yozilgan mazkur talablarni lozim darajada bajarilishini ta’minlash hamda himoya inshootlarini zamonaviy jihozlash, ularning yanada himoyaviy mustahkamlik qudratini oshirish va maxsus jihozlar bilan ta’minlashning me’yorlari ushbu yo‘riqnomada mukammal yoritib berilgan.
“Ishlab chiqarish va iqtisodiyotning suv xo‘jaligi ob’ektlarida xavfsizlik deklaratsiyaning asosiy talablariga Yo‘riqnoma”si ishlab chiqildi.
Yo‘riqnomada xavfsizlik deklaratsiyasining asosiy vazifalaridan:
-aholi va hududlarni sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan favqulodda vazyaitlardan himoya qilish;
-ob’ektlarning barqarorligini ta’minlashda xavfsizlik chora-tadbirlariga qattiq rioya qilishni nazorat qilish;
-favqulodda vaziyatlarni bartaraf etishga mo‘ljallangan maxsus zahira bazalarini to‘g‘ri yaratilishiga baho berish;
-favqulodda vaziyat sodir bo‘lish ehtimoli mavjud ob’ekt va hududlarda ishlovchilar va aholini ishonchli aloqa vositalari bilan ta’minlash va xabarlash tizimini takomillashtirish;
- ob’ektni favqulodda vaziyatlar oqibatlaridan xavfsizligini yanada oshirish borasida chora-tadbirlar ishlab chiqish va tadbiq qilish va boshqa tadbirlar majmuiga alohida to‘xtalib o‘tilgan.
FVDTning rahbar organlari - bu aholini va hududlarni favqulodda vaziyatdan muhofaza qilish masalalarini hal qilish vakolati doirasiga kiradigan quyidagi davlat boshqaruv organlari, mahalliy homiyat organlari va ob’ektlari ma’muriyatlari:
FVDTning rahbar organlari - bu aholini va hududlarni favqulodda vaziyatdan muhofaza qilish masalalarini hal qilish vakolati doirasiga kiradigan quyidagi davlat boshqaruv organlari, mahalliy homiyat organlari va ob’ektlari ma’muriyatlari:
Geologik xavfli hodisalar.
Zilzila odamlar o‘limiga, ma’muriy-ishlab chiqarish binolarining, texnologik asbob-uskunalarning, energiya ta’minoti, transport kommunikatsiyalari tizimlarining, uy-joylarning turli darajada buzilishiga, ishlab chiqarish va insonlar hayot faoliyatining izdan chiqishiga olib keladi.
Ko‘chki, o‘pirilish, tuproq emirilishi insonlar o‘limi, xo‘jaliklarga shikast etishiga, odamlarni xavfsiz joyga ko‘chirilishiga sabab bo‘ladi.
Gidrometeorologik xavfli hodisalar.
Qor ko‘chishi, kuchli shamol (dovul), jala kabi ob-havoning keskin o‘zgarishi natijasida turli dam olish maskanlariga, sayyohlar va sportchilarning jarohatlanishiga, aholi punktlariga jiddiy zarar etkazilishiga sabab bo‘luvchi noxush vaziyatlar majmuasi.
Geologik xavfli hodisalar.
Zilzila odamlar o‘limiga, ma’muriy-ishlab chiqarish binolarining, texnologik asbob-uskunalarning, energiya ta’minoti, transport kommunikatsiyalari tizimlarining, uy-joylarning turli darajada buzilishiga, ishlab chiqarish va insonlar hayot faoliyatining izdan chiqishiga olib keladi.
Ko‘chki, o‘pirilish, tuproq emirilishi insonlar o‘limi, xo‘jaliklarga shikast etishiga, odamlarni xavfsiz joyga ko‘chirilishiga sabab bo‘ladi.
Gidrometeorologik xavfli hodisalar.
Qor ko‘chishi, kuchli shamol (dovul), jala kabi ob-havoning keskin o‘zgarishi natijasida turli dam olish maskanlariga, sayyohlar va sportchilarning jarohatlanishiga, aholi punktlariga jiddiy zarar etkazilishiga sabab bo‘luvchi noxush vaziyatlar majmuasi.
Radiatsiyaviy avariya- uskuna nosozligi, xodimlar (personal)ning hatti-harakatlari (harakatsizligi), tabiiy va texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlar tufayli kelib chiqqan, fuqarolarning belgilangan normalardan ko‘proq nurlanish olishiga yoki atrof muhitning radioaktiv ifloslanishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan yoxud olib kelgan ionlashtiruvchi nurlanish manbai ustidan boshqaruvning izdan chiqishi.
Kollektiv himoya vositalariga radioaktiv zaharlovchi moddalar va bakterial vositalardan himoyalovchi maxsus jihozlangan muhandislik inshootlari va ob’ektlari kiradi. Ushbu inshootlar odamlarni yadro quroli, zaharlovchi moddalar va bakterial vositalar hamda oddiy qurollar ta’siridan himoya qilishga mo‘ljallangan.
Favqulodda vaziyatlar sharoitida ma’naviy-ruhiy tayyorgarlik mohiyati. Bu ijtimoiy ongning bir shakli bo‘lib, odamlar yurish-turishda, muomalada amal qiladigan tamoyillar, me’yorlarning majmuidir. Bu me’yorlar odamlarning bir-biriga va insoniy birlikning turli shakllari (oila, mehnat jamoasi, millat)ga muayyan ifodasidir.
Muhandislik muhofazasi – bu tinchlik va harbiy davrlarda favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularning oqibatlarini tugatish, aholini va hududlarni muhofaza qilishga, mamlakat iqtisodiyotiga etadigan zararni kamaytirishga qaratilgan fuqaro muhofazasi muhandislik-texnik tadbirlarning majmuidir.
YOng‘in, bu-kuchli issiqlik natijasida moddiy va madaniy boyliklarni bir necha daqiqada yo‘q qiluvchi, atrof-muhitni izdan chiqaruvchi favqulodda vaziyatdir.
Umumiy shamollatish. Sanoat korxonalari ishlab chiqarish binolarida ajralib chiqayotgan har xil zararli moddalarni shamol yo‘nalishtirish vositasi bilan birgalikda chiqarib yuborishning imkoniyati bo‘lmasa yoki ajralib chiqayotgan moddalar texnologik jarayonning hamma uchastkalaridan ajralib chiqayotgan bo‘lsa, unda yakka tartibdagi shamollatish vositalarini qo‘llash imkoniyati yo‘qoladi. Ana unday hollarda umumiy shamollatish usulidan foydalaniladi. Umumiy shamollatish vositasini zararli moddalar yoki issiqlik eng ko‘p ajralib chiqayotgan zonaga o‘rnatish kerak.
Avariya shamollatish sistemasi, avariya natijasida yoki texnologiyani buzilishi natijasida sanoat korxonasi xonasiga birdaniga ko‘p miqdorda kimyoviy zararli va portlash xavfli bo‘lgan moddalar yig‘ilganda, ularni xonadan qisqa muddat ichida chiqarib yuborishga xizmat qiladi.
Gidrodinamik shovqinlar. Gidrodinamik shovqinlarga suyuqliklarni nasoslar yordamida bir joydan ikkinchi joyga yuborishda hosil bo‘ladigan shovqinlar asosan nasosning harakatlanuvchi qismlarining nosozligi va gidravlik zarbalar ta’sirida kelib chiqadigan shovqinlarni keltirish mumkin. Bu shovqinlarni yo‘qotishda mana shu shovqinlarni keltirib chiqaruvchi sabablarni, ya’ni nasoslarning harakatlanuvchi qismlarining mutanosibligini ta’minlash, gidravlik zarbalar kelib chiqishini yo‘qotishga qaratilgan chora-tadbirlarni belgilash zarur.
Elektromagnit shovqinlar. Elektromagnit shovqinlarning kelib chiqishi elektr motorlarida stator va rotorning o‘zaro magnit maydonlari hosil qilishlari natijasida rotor aylanib magnit maydonini kesib o‘tishi bilan hosil bo‘ladigan to‘lqinlar elektromagnit shovqin sifatida tarqaladi.
Lazer nurlari. Lazer energiyasining birlamchi manbalari sifatida gaz razryadli impuls lampalaridan, doimiy yonuvchi lampalardan, SVCH lampalaridan foydalaniladi, bularni ishlatish o‘z navbatida qo‘shimcha har xil xavf manbayi hisoblanadi.
Radiometrik va dozimetrik asboblar umuman sanoat korxonalari holatini o‘lchash uchun hamda shaxsiy nazorat vositasi sifatida ishlatilishi mumkin. SHaxsiy nazorat har bir ishchi uchun ishlayotgan davridagi ma’lum vaqtlarda (masalan, kun yoki hafta davomida) nurlanishlar darajasini aniqlash imkoniyatini beradi. Dozimetrlar ishchi tanasining eng ko‘p nurlanish olishi mumkin bo‘lgan qismiga o‘rnatiladi.
X. ADABIYOTLAR RO‘YHATI
Asosiy adabiyotlar
Karimov Islom. Asarlar to‘plami.- T.: “O‘zbekiston”, 1999- 2015 yy.
Ikromov E. Favqulodda vaziyatlar va jamoatchilik fikri.-T.: “Adolat” 2004 .
YOrmatov G., YUuldashev O., Hamraeva A. Hayot faoliyati xavfsizligi.-T., 2009.
Nigmatov A., Muxamedov SH., Xasanova N. Hayot faoliyati xavfsizligi va ekologiya menejmenti.-T.: “Navro‘z”, 2014.-200 b.
Nigmatov A. Hayot faoliyati xavfsizligi.-T.:“Navro‘z”,2015.-224 b.
Fuqaro muhofazasi asoslari. YUnusov M.YU. va boshq.-T.:”Alviar” 2003.- 344 b.
Hayotiy faoliyat xavfsizligi. Qudratov A. va boshq.- T.: “Aloqachi”, 2005.- 356 b.
Qudratov A., Ganiev T. Favqulodda vaziyatlarda fuqaro muhofazasi.- T.: “YAngi asr avlodi”, 2005.-245 b.
Qo‘shimcha adabiyotlar
Bezopasnost jiznedeyatelnosti // Pod red. S.G. Pleщitsa. – SPb.: “Izd-vo SPbGUEF”, 2010.
Qodirov K. Mehnatga oid hujjatlarni rasmiylashtirish namunalari.-T.: “Adolat”, 2000.- 230 b.
G‘oyipov X. Mehnat muhofazasi.- T.: “Mehnat”, 2000.- 253 b.
Eshqulov A. Hayot faoliyati xavfsizligi.- Qo‘qon, 2004.
Tverskaya S.S. Bezopasnost jiznedeyatelnosti // Slovar-spravochnik.- M.: “Izd. MPSI”, 2005.-192 s.
Grinin A.S., Novikov V.N. Bezopasnost jiznedeyatelnosti.-M.: “Izd.Fair-Press”, 2002
Tojiev M., Ne’matov N., Ilxomov M. Favqulodda vaziyatlar va fuqaro muhofazasi.- T., 2005.
Nurxo‘jaev A, Hikmatullaev S. Tabiiy ofatlar.- T., FVVI nashriyoti, 2004.
Ramazonova X. Favkulodda vaziyatlar uchun tibbiy xamshiralar tayyorlash.- T., 2006 yil.
Belov S.V. Bezopasnost jiznedeyatelnosti.-M.:“Vыsshaya shkola”, 2001.
Nigmatov A., Pardaev G‘. Ekologik havfsizlik va barqaror rivojlanish.- T.: TVPI nashriyoti, 2004.
Reymers N.F. Prirodopolzovanie // Slovar-spravochnik.-M.: “Mыsl”, 1990.
Xakimov R.T. Pravovoe regulirovanie chrezvыchaynыx situatsiy v Uzbekistane i v stranax SNG- T., 2005.
Internet saytlari
www.bilim.uz. - O‘zR Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi sayti.
www.ziyo.edu.uz - O‘zR Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi sayti.
www.ziyo.net.uz - O‘zR Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi sayti.
www.mintrud.uz – O‘zR Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi sayti.
www.minzdrav.uz – O‘zR Sog‘liqni saqlash vazirligi sayti.
www.mchs.gov.uz – O‘zR Favqulodda vaziyatlar vazirligi sayti.
www.standart.uz – O‘zR Standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish agentligi sayti.
www. lex.uz - O‘zR Adliya vazirligi sayti.
|
