V. AMALIY MASHG’ULOT MATERIALLAR

V. AMALIY MASHG’ULOT MATERIALLAR

Ushbu uslubiy qo‘llanmada “Hayot faoliyati xavfsizligi” fanidan o‘tkaziladigan seminar mashg‘ulotlari bayon qilingan. Unda xayotiy faoliyat xavfsizligi fanining asosiy tushunchalarini o‘rganish va xavfsizlikni ta’minlash asoslari keltirilgan. Hayotiy faoliyat xavfsizligi fanining diqqat markazida qo‘yilgan maqsad bu insonni jamiyat taraqqiyotidagi roli.

Hayotiy faoliyat xavfsizligi - bu har qanday sharoitdagi inson faoliyatidir. Unda “inson-atrof muxit” tizimi asosiy tarkibiy qismlari, texnogen va antropogen xavflar, ulardan muxofazalanish, favqulodda vaziyatlarda xavfsizlik yoritilgan, xayot faoliyati xavfsizligi qonunlashtirilgan va me’yoriy xuquqiy aktlari xaqida tushunchalar berilgan.

Unda mehnat muhofazasiga qisqacha kirish, mehnat qonunchiligi, mehnat gigienasi va sanoat sanitariyasi, sexlarini yoritish, shovqin va titrash, elektr havfsizligi, og‘ir ko‘p mehnatni mexanizatsiyalash, korxona xududini obodonlantirish, yong‘in havfsizligini ta’minlash va boshqa dolzarb muammolar o‘rganiladi.

Mashg‘ulot maqsadi: Xayotiy faoliyat xavfsizligi asoslarini tushuntirish. Xavflarning kelib chiqishi sabablari, xavf-xatarlar xaqida tushuncha, xavfsizlikni ta’minlash yo‘llari xaqida ma’lumot berish.

Xavflar - yashirin va xaqiqiy bo‘ladi. YAshirin xavflar amalga oshishi uchun aniq shartlar bo‘lishi lozim. Bu shartlar sabab deb ataladi. Xavf va sabablarni misollarda ko‘rish mumkin;

Xayot faoliyati xavfsizligining asosiy vazifalaridan biri xavfsizlik darajasini mumkin kadar oshirishdan iboratdir. Ushbu vazifa quyidagi uch xil yo‘nalishdagi tadbirlar orqali amalga oshirilishi mumkin:

1. 
   Texnik sistemalar va ob’ektlarni takomillashtirish.
   
2. 
   YUqori malakali mutaxassislar va kadrlarni tayyorlash.
   
3. 
   Favqulodda xolatlarni bartaraf etish.
   

Me’yorlash prinsipi - insonni turli xil xavflardan ximoyalash maqsadida, standart asosida xavfli va zararli faktorlarning ruxsat etilgan miqdorlarini o‘rnatish demaqdir. Masalan, ruxsat etilgan miqdor (REM), ruxsat etilgan daraja (RED), qo‘lda ko‘tarish yuk me’yori, ish vaqti me’yori va boshqalar.

Taraqqiyot olg‘a odimlashi ko‘lamiga qarab, inson hayotiy xavfsizlik darajasi doimo o‘sib borgan. Hozirgi paytda o‘ta rivojlangan mamlakatlarda hayotning o‘rtacha davomiyligi 77 yilni tashkil qiladi.

Fan va texnika taraqqiyoti, ijtimoiy – iqtisodiy xavfsizlikni oshirib, shu bilan birga aholi salomatligi uchun bo‘lganidek, atrof-muhit uchun ham xavfsizlikning yangi turlari vujudga kelishiga olib keldi.

Xavfli va zararli omillarni ta’siri natijasi jaroxatlanish, og‘ir kasalliklar, avariyalar va ofatlar soni ortishini ko‘rsatadi. Sanoat ishlab chiqarish korxonalarida barcha xavfli va zararli omillarni kuzatish mumkin.

Hayot xavfsizligida anglash vositalari sifatida: kuzatuv, modellashtirish, eksperiment, matematik statistika, analiz, sintez va prognozlashtirish xisoblanadi.

Inson o‘z mexnat faoliyati jarayonida bo‘ladigan fazo - ish joyi gomosfera deb ataladi. Doimiy yoki davriy ravishda xavf sodir bo‘ladigan zona - fazoni noksosfera deyiladi.

Faoliyat davrida xavfsizlikni ta’minlash uslublarini ko‘yidagi 3 turga ajratish mumkin:

1.Gomosfera va noksosferani fazoviy va (yoki) vaqt bo‘yicha ajratishga asoslangan uslub, bu asosan masofadan boshqarish, avtomatlashtirish, robotlashtirish va boshqa tashkiliy tadbirlar orqali amalga oshiriladi.

2.Xavfni bartaraf etish orqali noksosferani me’yorlashtirish uslubi. Bu usulga ishchilarning shovqin, gazlar, changlar ta’sirida, jaroxatlanishdan ximoya qilishga qaratilgan tadbirlar majmui va kollektiv ximoya vositalari kiradi.

3. Bu usul ishchilarni tegishli muxitga moslashishiga, ma’lum muxitda insonni ximoyalash darajasini oshirishga qaratilgan usullar va vositalar majmui. Bu uslub ishchilarni xavfsizlik texnikasi bo‘yicha o‘qitish, shaxsiy ximoya vositalari (SHXV) dan foydalanish, psixologik ta’sir etish va boshqa shu kabi tadbirlar orqali amalga oshiriladi.

Mehnat muhofazasi borasida asosiy vazifalar – ishlab chiqarish jarohatlari, kasbiy xastaliklarning oldini olish hamda butun dunyoda mehnat sharoitlarini yaxshilashdan iborat. Ishlab chiqarishdagi xavfli va zararli omillar mexnat xavfsizligi standartlariga muvofiq, ta’sir ko‘rsatish tabiatiga ko‘ra fizik, kimyoviy, biologik, psixofiziologik omillarga ajratiladi.

Unumli mehnat va hordiq rejimlarini tashkil qilishini ko‘zda tutuvchi mehnat muhofazasi bilan mustahkam bog‘liq. Ilmiy mehnat boshqarmasini qo‘llash, hayotga tadbiq etish, mehnat sharoitlarini yaxshilash, inson salomatligi va mehnatga yaroqliligi saqlashga imkon beradi.

Xayot faoliyati xavfsizligi negizini uchta mustaqil fan tashkil qiladi: mehnatni muhofaza qilish (ishlab chiqarish sanitariyasi, xavfsizlik texnikasi, mexnat qonuniyatlari, yong‘in xavfsizligi), ekologiya-atrof-muhitni muhofaza qilish va fuqarolar mudofaasi (favqulodda xolatlar) fanlari.

Respublikamiz mustaqillikka erishganidan so‘ng 1996 yil 4 martdagi PF-1378 sonli Prezident Farmoni bilan Favqulodda vaziyatlar vazirligi tashkil etildi.

Har bir rahbar, har bir favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasining xodimi texnogen, tabiiy va ekologik favqulodda vaziyatlar yuzaga kelgan vaqtda vaziyatga baho berishni, tezlik bilan tegishli qarorlar qabul qilishni, qidiruv-qutqaruv va shoshilinch ishlarni o‘tkazishda boshqaruvni amalga oshirish yo‘llarini bilishi va bu borada yuqori malakaga ega bo‘lmog‘i kerak.

Favqulodda vaziyatlar vazirligining asosiy vazifalaridan biri ham favqulodda vaziyatlarda aholi hayoti, sog‘ligini, moddiy va madaniy boyliklarni muhofaza qilishdan iborat.

1. 
   Xayot faoliyati xavfsizligi fanining ahamiyati va vazifalari.
   
2. 
   Xayot faoliyati xavfsizligi fanining ahamiyatida qaysi PF va konunlarni bilasiz.
   
3. 
   Xavf to‘g‘risida tushuncha bering. Ishlab chiqarishdagi xavfli va zararli omillar.
   
4. 
   Faoliyat nimani anglatadi.
   
5. 
   Xavfsizlik sistemasini tushuntirib bering.
   
6. 
   Xavfsizlikni ta’minlash yo‘llari.
   
7. 
   Xavfsizlikni taminlovchi prinsiplar.
   
8. 
   Xavfsizlikni ta’minlash uslublari.
   
9. 
   Xayot faoliyati xavfsizligining ergonomik asoslari. Ergonomika xakida tushuncha.
   

1. Favqulodda vaziyatlar tavsifiga ko‘ra:

a) tabiiy, texnogen va ijtimoiy tusdagi favqulodda vaziyatlarga bo‘linadi;

b) texnogen va ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlarga bo‘linadi;

v) tabiiy, texnogen va ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlarga bo‘linadi;

g) a va b javoblari to‘g‘ri.

2. Favqulodda vaziyatlar xavfning tarqalish tezligiga ko‘ra:

a) tasodifiy, shiddatli favqulodda vaziyatlarga bo‘linadi;

b) mu’tadil va ravon favqulodda vaziyatlarga bo‘linadi;

v) tasodifiy, shiddatli, mo‘‘tadil va ravon favqulodda vaziyatlarga bo‘linadi;

g) o‘rtacha, shiddatli va ravon favqulodda vaziyatlarga bo‘linadi.

3. Qo‘yidagilardan qay biri hodimlarda havfli ishlab chiqarish omillarini keltirib chiqaradi:

a) kasb kasalliklari;

b) ishlab chiqarishda jarohatlanish;

v) respirator kasalliklari;

g) ichki kasalliklar

4. Tabiatda codir bo‘ladigan favqulotdagi vaziyatlarda odamlar qanday hato xarakatlarga yo‘l qo‘yadilar?

a) texnogen;

b) antropogen;

v) tabiiy ofatlar;

g) ijtimoiy;

5. Quyida sanalgan omillardan zararli ishlab chiqarish omillarini tanlang:

a) elektr toki, yong‘in;

b) portlash xavfi bo‘lgan asbob-uskuna;

v) yomon mikroiqlim, shovqinning balandligi, xira yoritilish;

g) aylanuvchi va harakatlanuvchi mexanizmlar.

6. Quyida keltirilgan javobgarlik turlaridan tanlang, ulardan qaysi biri mehnatni muxofaza qilish va xavfsizlik texnikasi qonunlarni buzgan paytda qo‘llaniladi:

a) intizomiy, ma’muriy, moddiy, jinoiy;

b) ma’naviy, ma’muriy;

v) ahloqiy, moddiy;

g) ma’muriy, jinoiy.

7. Mexnatni muxofaza qilish bo‘yicha maxsus davlat nazorati tashkilotlariga quyidagilardan qaysi biri kiradi:

a) kasaba uyushmalarining texnik nazorati;

b) O‘zR ning sanoatda xavfsiz ish olib borish va jamoat nazorati;

v) yong‘inga qarshi kurash nazorati, sanitariya nazorati, energetika nazorati;

g) a, b, v javoblari.

8. Xavf to‘g‘risida tushuncha-

a) xavf - xayot faoliyati xavfsizligining asosiy tushunchalaridan biri bo‘lib, inson faoliyati davrida uning sog‘ligiga bevosita yoki bilvosita zarar keltiruvchi, ya’ni ko‘ngilsiz okibatlarga olib keluvchi xolat, jarayon, ob’ekt va vositalardir

b) xavf - xayot faoliyati xavfsizligining asosiy tushunchadir

v) xavf- inson faoliyati davrida uning sog‘lig‘iga bevosita zarar keltiradi

g) xavf-ko‘ngilsiz oqibatlarga olib keluvchi xolat

9. Xavfning taksonomiyasi-

a) xavfning taksonomiyasi - bu uning kelib chiqishi tabiati turi, oqibatlari, tuzilishi insonga ta’sir etish xarakteri va shunga o‘xshash belgilari asosida tasniflanishi bir sistemaga keltirilishidir.

b) «Taksonomiya» murakkab hodisalar jarayonlar tushunchasi

v) tushunchalar va ob’ektlarning tasniflanishi

g) barcha javoblar to‘g‘ri

10. Xavfning nomenklaturasi-

a) nomenklatura - ma’lum bir belgilariga ko‘ra tartibga solingan, sistemalashtirilgan nomlar, terminlar ruyxatidir.

b) lug‘at

v) ilova

Mashg‘ulot maqsadi: Ob-havo sharoiti va uni inson faoliyatiga bog‘liqligi to‘g‘risida ma’lumotga ega bo‘lish. Korxonalarda sog‘lom va xavfsiz ish sharoitini yaratish asoslarini o‘rganishdan iboratdir. Mavzu asosida mexnat faoliyatida tashqi muxitning ta’sirlari, mexnat gigienasi, ishlab chiqarish mikroiqlimi va gigienik me’yorlar o‘rganiladi.

Mavzuning ahamiyati. Xayot faoliyati xavfsizligi insonni xavfdan ximoyalashga qaratilgan bo‘lsada, ko‘pchillik xollarda insonni o‘zi potensial xavfni, tug‘diruvchi, tashuvchi xisoblanadi. Masalan, inson o‘z xayoti davomida turli xil zararli va zaxarli moddalarni ishlab chiqaradi va o‘zining xato xarakati tufayli ko‘pgina baxtsiz xodisalarni kelib chiqishiga sabab bo‘ladi qisqa aytganda, inson muxitga ta’sir etadi, uni o‘zgartiradi, natija esa og‘ir oqibatlarga olib kelishi bilan tugashi mumkin bo‘ladi. Shu sababli, «inson-muxit» sistemasi xavfsiz faoliyatda bo‘lishi uchun inson va muxitni tashkil etuvchi barcha elementlarning ko‘rsatkichlari o‘zaro muvofiqliqda bo‘lishi talab etiladi. Agar bunday muvofiqlik bo‘lmasa quyidagi ko‘rinishdagi ko‘ngilsiz xodilar yuz beradi: insonning ish qobiliyati susayadi; umumiy va kasb kasalliklari ko‘payadi; avariyalar, yong‘inlar, portlashlar sodir bo‘ladi; ishlab chiqarish jaroxatlari yuzaga keladi va x.k.

Xavfli ishlarga «montajchilar», o‘t yoquvchilar, elektriklar va shu kabi boshqa ishlarni misol kilish mumkin.

O‘ta xavfli ishlarga esa yong‘inni o‘chirish va uni oqibatlarini tugatish, tabiiy ofatlar davrida avariya-tiklash ishlarini olib borish kabilarni kiritish mumkin.

YAngi texnologik jarayonlarning yaratilish, yangi ashyolarning qo‘llanilishi prinsip jixatdan yangicha yondashuvni, mexnat xavfsizligini ta’minlashning yangi usullar xamda vositalarini ishlab chiqishni, shuningdek ana shu masalalar bo‘yicha yangi me’yorlarini yaratishni taqozo etadi. Shu sababli mexnat muxofazasiga doir me’yoriy xujjatlarni tartibga solish zarurati paydo bo‘ldi. Bu xujjatlar davlat standartlashtirish sistemasining tarkibiy qismiga aylanadi.

Mexnat xavfsizligi standartlari tizimi (MXST)–bu mehnat xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan o‘zaro bog‘liq standartlar majmuasidan iborat bo‘lib, majmua davlat standartlashtirish tizimining tarkibiy qismi sanaladi va Davlat respublika, tarmoq andozalari, korxonalar andozalaridan iborat bo‘ladi. Ular uch guruxga bo‘linadi va quyidagilarni belgilaydi; xavfli va zararli ishlab chiqarish omillariga doir umumiy talablar xamda me’yorlar; ishlab chiqarish jarayonlariga doir xavfsizlikning umumiy talablari; ishlovchilarni ximoyalash vositalariga doir talablar, mexnat xavfsizligini baxolash metodikasi. Sanoat korxonalarining texnologik uskunalariga doir umumiy talablari «Mexnat xavfsizligi talablari majmuasi. Xavfsizlikning umumiy talablari» da bayon etilgan. O‘zbekiston Vazirlar kengashining standartlar buyicha Davlat qo‘mitasi standartlarini besh yil muddatga belgilaydi; bu muddat o‘tgandan so‘ng ular yangilanadi va qayta ko‘rib chiqiladi. MXST standartlari umumdavlat, tarmoq, respublika miqyosida bo‘lishi mumkin. Ushbu standartlarni xamma vazirliklar, idoralar, korxona va muassasalar bajarishga majbur. Ularga amal qilmaganlar qonun yuli bilan jazolanadilar.

Ishlab chiqarish sanitariyasi - bu ishchilarga ta’sir etuvchi zararli omillarni bartaraf etishga qaratilgan tashkiliy, gigienik va sanitar-texnik tadbirlar xamda vositalar sistemasidir.

Xastaliklar soni havoning soflik darajasiga bog‘liq. Atrof havo muhofazasiga yo‘naltirilgan tadbirlar (ishlab chiqarishning quruq uslublarini namga almashtirish, avtomatlashtirish, ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalash, elektromobillar qo‘llash, yangi gazonlar qurish va eskilarini qayta ta’mirlash – ushlab oluvchi apparatlar, changga bardoshli kameralar, elektrfiltlar, sanitariya zonalarini tashkil qilish, tizimlar va nazorat asboblarini qo‘llash).

DST (GOST) 12.1.005-76 ning «Ish zonasi havosi» bo‘limida zararli moddalar yo‘l qo‘yilgan oxirgi daraja (YQOD) belgilangan. Ular zavodlar, fabrikalar va boshqa muassasalar uchun majburiydir.

O‘zbekiston Respublikasida kuchli ta’sir qiluvchi zaharli moddalar bo‘lgan 89 ob’ekt bor bo‘lib, 6 ta kimyoviy xavfli shaharlar Samarqand, CHirchiq, Farg‘ona, Navoiy, Angren, Olmaliq mavjud.

Zaharli moddalarning yo‘l qo‘ysa bo‘ladigan zichlik miqdorlaridan ishlab chiqarishdagi sanitariya sharoitiga, sog‘lomlashtirish tadbirlarining, masalan, shamollatish samaradorligiga baho berishda, shuningdek, yangi sexlar va zavodlarni loyihalashda amalda foydalaniladi. Zaharli moddalar YQOD ro‘yxati tinimsiz kengaymoqda.

Ishlab chiqarish xonalarining mikroiqlimi xona xavosining xarorati, nisbiy namligi (%), xavo bosimi (mm.s.ust.), xavoning xarakatlanish tezligi (m/s), xamda issiq ish jixozlari yoki materiallari ta’siridagi issiqlik nurlanishining intensivligi (Vt/kv.m) orqali xarakterlanadi.

Ob-havo omillari har biri ayrim holda yoki bir necha birlikda insonning mehnat qilish qobiliyatiga, sog‘lig‘iga juda katta ta’sir ko‘rsatadi. Ishlab chiqarish sharoitida ob-havo omillarning deyarli hammasi bir vaqtda ta’sir qiladi. Bundan ko‘rinib turibdiki, ob-havo omillari ba’zi bir hollarda inson uchun ijobiy va ba’zi bir hollarda esa salbiy ta’sir ko‘rsatib, inson organizmi tashqi muhitga moslashuvini buzib yuborishi mumkin. Tashqi muhitga moslashuv - bu inson organizmining fiziologik va kimyoviy jarayonlar asosida tana haroratining bir xil chegarada (36-37°C) saqlab turish qobiliyati demakdir.

Tana haroratining yuqorida ko‘rsatilgan darajadan ortib ketishi issiqlash, sovishi esa sovish deb ataladi. Issiqlash va sovish hayot faoliyatini buzuvchi halokatli holatni vujudga keltirishi mumkin. Inson organizmiga faqat-gina yuqori harorat ta’sir ko‘rsatib qolmasdan, balki uzoq vaqt past harorat ta’sirida bo‘lish ham asosiy fiziologik jarayonlarning buzilishiga, ish qobiliyatining susayishiga va organizmning kasallanishiga olib keladi.

Mo‘tadil ob-havo sharoitini yaratish chora-tadbirlari.

Bu ishlarni amalga oshirishda xonalarga issiqlik kirishini va uning ishchilarga ta’sirini chegaralash, shamollatishning samarali usullarini qo‘llash, mehnat va dam olish rejimlarini muvofiqlashtirish, har xil tarkibdagi ichimlik suvlar tashkil qilish va kiyim-bosh rejimini mukammallashtirish yo‘li bilan amalga oshiriladi.

Ishlarni mexanizatsiyalashtirish mehnatni engillashtiradi, energiya sarflashni kamaytiradi, shu tariqa organizmning issiqlab ketish imkoniyatini kamaytiradi. Jarayonlarni masofadan turib boshqarish ham nurlanish manbayi bilan ishchi o‘rtasidagi masofani uzaytiradi va bu ishchiga ta’sir qiladigan radiatsiya kuchini kamaytiradi.

Uskunalar yuzasini issiqlik chiqishini kamaytiruvchi materiallar bilan qoplash, ishchilarni nur va konveksion issiqlikdan muhofaza qiladigan himoya ekranlari qurishning ham muhim ahamiyati bor. Ishlab chiqarishda qizigan yuzalar harorati QMQ 3. 01 02.-00 talablariga binoan 45C° dan oshmasligi kerak. Xonalardagi ortiqcha issiqlikni yo‘qotishda oqilona shamollatish muhim rol o‘ynaydi. Ayrim ish joylari va zonalarida normal mikroiqlim vujudga keltirish uchun havo dushlari va oazislar tashkil qilinadi. Mehnat qilish va dam olishning oqilona rejimini tashkil qilish, ish kunini qisqartirish, qo‘shimcha tanaffuslar joriy etish, samarali hordiq chiqarish uchun sharoitlar yaratish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Talabalarni bilimini tekshirish uchun savollar:

1. 
   Ishlab chiqarish sanitariyasi vazifalari.
   
2. 
   Ish joylarini mikroiqlim sharoitlari nimalarni o‘z ichiga oladi.
   
3. 
   Ishlab chiqarish xonalarining mikroiqlim xolatini qaysi meyoriy
   

4. 
   Inson sezgi organlarini atrof-muhitga bog‘liqligi, «inson-muxit» sistemasi.
   
5. 
   Inson organizmining tashqi muxitga moslashish imkoniyatlari (termoregulyasiya)
   
6. 
   Ishlab chiqarish xavosi muxiti. Ifloslanish darajasi.
   

a) elektr toki, yong‘in;

b) portlash xavfi bo‘lgan asbob-uskuna;

v) yomon mikroiqlim, shovqinning balandligi, xira yoritilish;

g) aylanuvchi va harakatlanuvchi mexanizmlar.

2. Qo‘yida keltirilgan parametrlardan mikroiqlim parametrlarini tanlang:

a) yoritilganlik, shovqin balandligi, harorat;

b) nisbiy namlik, havo harakat tezligi;

v) nurlanish, xavodagi zararli moddalar;

g) harorat, nisbiy namlik, havo harakat tezligi;

3. Ishlab chiqarish binosida mikroiqlimni qanday tadbirlar hisobiga yaxshilash mumkin?

a) tovush yutgichlardan foydalanib, derazalardan tovush o‘tmaydigan qilib;

b) deraza va framugalar orqali;

v) konditsionerlar va kaloriferlar ishlatib;

g) elvizaklar o‘tadigan qilib.

4.Nisbiy namlik qanday o‘lchov birliklarda o‘lchanadi?

a) mg/m³;

b) %;

g) lk.

a) lk;

v) mg/sm²;

g) kg.

6.Tevarak muhitning qanday parametrlari, mikroiqlim parametrlari me’yorlari deb hicoblanadi?

a) havo va tevarak atrof sirti harorati, havoning namlik nicbati, havo harakati tezligi;

b) havo harorati, havoning mutlaq namligi, havoning harakat tezligi, tabiiy yorug‘lik;

v)tevarak atrof sirti harorati, havo bosimi, havoning eng yuqori namligi, umumiy yorug‘lik;

g) havo va tevarak atrof sirti harorati, havoning namlik nicbati, havo bosimi;

7. Sensibilizirlovchi moddalar qanday kasalliklarni chaqiradi :

a) allergiya

b) jarohatlanishni

v) genlardagi o‘zgarishni.

g) mutatsiyani

8. Zararli omillar quyidagi holatga olib keladi:

a) mikroiqlimni buzilishiga

b) kasallanishga

v) jarohatlanishga

g) ojizlikka

9. Atmocfera bosimi qanday acbob yordamida o‘lchanadi?

a) anemometr;

b) psixrometr;

v) gigrometr;

g) barometr;

10.Nicbiy namlik qanday acbob bilan o‘lchanadi?

a) anemometr;

b) psixrometr;

v) gigrometr;

g) termometr.

11. Ish joyini yaxshilash bilan xodimlarning ish unumdorligi qanday o‘zgaradi?

a) pasayadi;

b) ortadi;

v) o‘zgarmaydi.

g) a va b javoblar to‘g‘ri.

12. YOmon ruxiy muhit jamoatda mehnat unumdorligiga qanday ta’sir qiladi?

a) oshiradi;

b) pasaytiradi;

v) o‘zgartirmaydi;

g) a va b javoblar to‘g‘ri.

13. Cutkaning qaysi vaqtida (o‘rtacha) inconning ishchanlik qobiliyati yuqori bo‘ladi?

a) 8dan 11 coatgacha va 12 dan 15 coatgacha;

b) 9dan 12 coatgacha va 15 dan 17 coatgacha;

v) 10dan 12 coatgacha va 16 dan 18 coatgacha;

g) 8 dan 12 coatgacha va 14 dan 17 coatgacha;

14. YUkori xavfli moddalar YQBK ko‘rsatkichlari necha mg/m³ ga teng:

a) 10–15;

b) 1–10;

g) 0,1 dan kam

Mashg‘ulot maqsadi: xayot faoliyati davrida inson organizmida tashqi muxit bilan moslashuvi fiziologik mexanizmi mavjud bo‘lib, u markaziy nerv sistemasining nazorati ostida bo‘ladi. Bu fiziologik mexanizmning asosiy vazifasi organizmda modda almashinuvi natijasida ajralib chiqayotgan issiqlikning ortiqchasini tashqi muxitga chiqarib, issiqlik balansini saqlab turishdir. Mavzu asosida mexnat faoliyatida tashqi muxitning ta’sirlari, mexnat gigienasi, ishlab chiqarish mikroiqlimi va gigienik me’yorlar o‘rganiladi.

Organizmning tashqi muhitga issiqlik chiqarishi uch yo‘l bilan o‘tishi mumkin:

4. 
   Odam tanasining umumiy yuzasida infraqizil nurlanish orqali
   

5. 
   Tanani o‘rab turgan havo muhitini isitish (konveksiya).
   
6. 
   Terining terlab, bug‘lanishi va nafas olish yo‘llari orqali suyuqliklarning bug‘lanishi natijasida.
   

Radiatsiya va konveksiya orqali issiqlikni yo‘qotish, faqat tashqi muhit harorati tana haroratidan kam bo‘lgan hollarda bo‘lishi mumkin. Shuni aytib o‘tish kerakki, tashqi muhit harorati qancha past bo‘lsa, issiqlik yo‘qotish shuncha kuchli bo‘ladi.

Tashqi muhit harorati tana haroratidan yuqori yoki teng bo‘lsa, u holda issiqlik ajratish terlab bug‘lanish hisobiga bo‘ladi.

1 gramm terni bug‘latish hisobiga 2,5 kJ (0,6 kkal) issiqlik yo‘qotilishi mumkin.

Organizmdan chiqadigan terning miqdori tashqi muhit xaroratiga va bajariladigan ish kategoriyasiga bog‘liq. Harakatsiz organizmda, tashqi muhit harorati 15 °C ni tashkil qilsa, terlash juda kam miqdorni (soatiga 30 ml) tashkil qiladi. YUqori haroratlarda esa (30 °C va undan yuqori), ayniqsa, og‘ir ishlarni bajarganda organizmning terlashi juda ortib ketadi. Masalan, issiq sexlarda, og‘ir ishlarni bajarish natijasida terlashni miqdori soatiga 1-1,5 litrga etadi va bu miqdor terni bug‘lanishi uchun 2500-3800 kJ (600-900 kkal) issiqlik sarflanadi.

Terlash yo‘li bilan issiqlik sarflash faqatgina tana yuzasida ter bug‘langandagina amalga oshadi. Terni bug‘lanishi esa havoning harakatiga va nisbiy namligiga, kiygan kiyimining materialiga bog‘liq.

Issiqlik yo‘qotish faqat terlash yo‘li bilan amalga oshirilayotgan sharoitida havoning nisbiy namligi 75-80 foizdan ortiq bo‘lsa, terning bug‘lanishi qiyinlashadi va organizm tashqi muhitga moslashuvi buzilishi natijasida issiqlash yuz berishi mumkin. Issiqlashning birinchi belgisi tana haroratining ko‘tarilishidir. Tashqi muhitga moslashishning bu xildagi buzilishi va tana haroratining keskin ko‘tarilishi issiqlik gepatermiyasi deb ataladi.

Issiqlashning ikkinchi belgisi terlash natijasida inson organizmining ko‘p miqdorda tuz yo‘qotishi natijasida kelib chiqadi. Bu holat teri hujayralarida tuzning kamayishi orqasida, terining suvni ushlab qolish qobiliyati susayganligidan kelib chiqadi. Ichilayotgan suv tinmay ter bo‘lib chiqib ketganligi sababli, organizm kuchli chanqoqlik sezadi, ichilgan suvning tezda chiqib ketishi chanqoqlikni yana kuchaytiradi va bu suv bilan zaharlanish holatini vujudga keltirishi mumkin. Bunda organizmning paylarida qaltirash paydo bo‘ladi, kuchli terlash va qonning quyuqlanishi kuzatiladi. Bu holat qaltirash kasalligi deb yuritiladi.

Inson organizmiga faqatgina yuqori harorat ta’sir ko‘rsatib qolmasdan, balki uzoq vaqt past harorat ta’sirida bo‘lish ham asosiy fiziologik jarayonlarning buzilishiga, ish qobiliyatining susayishiga va organizmning kasallanishiga olib keladi.

Tashqi nerv sistemalarining sovuq qotishi natijasida suyak sistemalarida radikulit, oyoq, qo‘l va bel bo‘g‘inlarida hamda paylarda revmatizm kasalligi, shuningdek, plevrit, bronxit va boshqa shamollash bilan bog‘liq bo‘lgan yuqumli kasalliklar kelib chiqish mumkin.

Bundan tashqari ish joylaridagi havo xarakatini oshirish harorat yuqori bo‘lgan vaqtda ijobiy natija beradi, harorat past bo‘lgan vaqtda esa salbiy natija beradi.

Ishlab chiqarish binolari va ish joylarining mikroiqlimi ishchining sog‘lig‘iga va ish unumdorligiga ta’sir etuvchi asosiy omillardan biri xisoblanadi. Ishlab chiqarish xonalarining mikroiqlimi xona xavosining xarorati, nisbiy namligi, xavo, xavo bosimi, xavoning xarakatlanish tezligi xamda issiq ish jixozlari yoki materiallari ta’siridagi issiqlik nurlanishining intensivligi orqali xarakterlanadi. Ishlab chiqarish muxiti sharoitida ushbu ko‘rsatkichlarning miqdori keng oraliqda o‘zgarib turishi mumkin. Ularning miqdorlari yilning sovuq yoki issiq davriga, texnologik jarayon turiga, ishning kategoriyasiga bog‘liq bo‘ladi.

Ilmiy tadqiqotlar natijasida mikroiqlim xolatini xarakterlovchi ushbu ko‘rsatkichlarning optimal miqdorlari o‘rnatilgan bo‘lib, bunda ishlab chiqarish xonalarining mikroiqlim xolatini me’yoriy miqdorlari GOST 12.1.005-76 «Ish joyining xavosi. Umumiy sanitar-gigienik talablar» bo‘yicha o‘rnatilishi talab etiladi. Ular mehnatga qobiliyatlilikning yuksak saviyasi uchun shart–sharoit yaratadi va issiq–qulay sezuvchanlikni ta’minlaydi.

Mehnat sharoitlari – ish jarayonida inson salomatligi va ishga layoqatliligiga ta’sir ko‘rsatuvchi ishlab chiqarish muhiti omillari yig‘indisidir. Mehnat sharoitlari shikastlanishlar va kasb kasalliklari yuzaga kelishi uchun har qanday shart-sharoitni istisno etish kerak.

Ishlab chiqarish korxonalardagi meteorologik sharoitlar quyidagicha belgilangan. Normal atrof muxit xarorati 15-25°S xisoblanadi. Ortiqcha namlik (85% dan yuqori) terning bug‘lanishini pasayishi xisobiga, termoregulyasiyani qiyinlashtiradi, namlik darajasining pastligi (20% dan kam) nafas olish yo‘llari shilliq qavatlari qurib ketishiga olib keladi. Namlikning o‘rtacha me’yor miqdori 40-60 % ni tashkil etadi.

Xavo xarakatining tezligi organizm issiqlik almashinishiga yordam beradi, lekin past xaroratlarda nomaqbul xisoblanadi. Yilning issiq fasllarda xavoning siljish tezligi 0,5-1,0 m/s, sovuq fasllarda esa 0,2-0,5 m/s gacha belgilangan. YUqorida qayd qilingan jismoniy ishlar uchun atmosfera bosimi 734-1267 gPa yoki 550-950 mm simob ustuni bosimida bo‘lishini ta’minlanadi.

Ishlab chiqarish mikroiqlimining gigienik me’yorlari. Sanoat korxonalari xonalarining xarakteri, yil fasllari va ish kategoriyasiga qarab, ulardagi xarorat, nisbiy namlik va xavo xarakatining ish joylari ruxsat etilgan me’yorlari belgilangan.

Ish kategoriyalari kuyidagicha belgilanadi;

Engil jismoniy ishlar (I kategoriya) –Ia – jismoniy kuch talab qilmaydigan o‘tirgan holdagi ishlar, energiya sarfi 120 kkal/s;

Ib – o‘tirib, tik turib yoki yurish bilan bog‘liq xolda bajariladigan, biroq muntazam jismoniy, zo‘riqish yoki yuklarni ko‘tarishni talab qilmaydigan ishlar, energiya sarfi 121-150 kkal/s;

O‘rtacha og‘irlikdagi jismoniy ishlar (II kategoriya) – IIa 151-200 kkal/soat energiya sarflanadigan faoliyat kiradi. Bunda doimiy yurish va og‘ir bo‘lmagan (1 kg gacha) yuklarni o‘tirib yoki yurib tashish bilan bog‘liq bo‘lgan ishlar kiradi; IIb 201-250 kkal/soat energiya sarflanadigan faoliyat kiradi. Bunda doimiy yurish va og‘irligi 10 kg gacha yuklarni tashish bilan bog‘liq bo‘lgan ishlar kiradi;

Og‘ir jismoniy ishlar (III kategoriya) - muntazam jismoniy zo‘riqish, xususan og‘ir yuklarni (10 kg dan yuqori) muttasil bir joydan ikkinchi joyga ko‘chirish va ko‘tarish bilan bog‘liq ishlar kiradi. Bunda energiya sarfi soatiga 250 kkal dan yuqori bo‘ladi.

Sanitar normalar asosida xarorat, nisbiy namlik va xavo xarakatining tezligi risoladagi va yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan miqdorlar ko‘rinishida me’yorlanadi. Risoladagi miqdorlar deganda odamda uzoq muddat va muntazam ta’sir qilganda tashqi muxitga moslashuv reaksiyalarini kuchaytirmasdan organizmning me’yoriy faoliyatini va issiqlik xolatini saqlashini ta’minlaydigan mikroiqlim ko‘rsatgichlarining yig‘indisi tushinilib, ular issiqlik sezish mo‘‘tadilligini vujudga keltiradi va ish qobiliyatini yuksaltirish uchun shart-sharoit xisoblanadi.

Yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan mikroiqlim sharoitlari-organizmning faoliyatini va issiqlik holatdagi o‘zgarishlarini, fiziologik moslanish imkoniyatlaridan chetga chiqmaydigan tashqi muhitga moslashish reaksiyalarining kuchayishini bartaraf etadigan va tez normaga soladigan mikroiqlim ko‘rsatgichlarining yig‘indisidir. Bunda sog‘liq uchun xatarli holatlar vujudga kelmaydi, biroq nomo‘‘tadil issiqlik sezgilari, termoregulyasiya mexanizmlarini zo‘riqishi, kayfiyatning yomonlashuvi va ish qobiliyatining pasayishi kuzatilishi mumkin. Bu sharoitlar texnologik talablar, texnik va iqtisodiy sabablarga ko‘ra risoladagi ko‘rsatkichlar ta’minlanmasligi sharoitlarida talab etiladi.

Nomaqbul sharoitlarda ishchilarni ximoyalash, xamda mikroiqlim xolatini me’yorlashtirish buyicha tegishli tadbirlar amalga oshiriladi va bu borada isitish va shamollatish qurilmalaridan keng foydalaniladi, sanitar xolati moslashtirigan xonalar va ish vaqtlari chegaralanadi.

Mikroiqlim ta’siridan muxofaza qilish tadbirlaridan quyidagilar o‘tkaziladi:

• 
  shaxsiy va kollektiv ximoya vositalaridan foydalanish (xavoni konditsionerlash tizimi, xavo dushlari bilan ta’minlash);
  
• 
  ichimlik suvi bilan ta’minlash;
  
• 
  mikroiqlimning bir parametrini boshqa parametrini yaxshilash bilan ta’sirini yaxshilash;
  
• 
  ishchilarni dam olishi va isinishi uchun xonalar bo‘lishi.
  
• 
  zararli omil bilan ta’sirni chegaralash (ish davomida tanaffus, ish vaqtini qisqartirish, dam olish ta’tillarini uzaytirish, ish stajini kamaytirish).
  

Talabalarni bilimini tekshirish uchun savollar:

1. 
   Inson organizmining tashqi muxitga moslashishi va ob-xavo sharoiti me’yorlari.
   
2. 
   Kasb kasalligini oldini olish va shaxsiy gigiena.
   
3. 
   Ish kategoriyalari, ishlarning og‘irlik bo‘yicha toifasi.
   
4. 
   Ishlab chiqarish xonalarining mikroiqlim xolatini qaysi meyoriy xujjatda ko‘rsatilgan.
   
5. 
   Ishlab chiqarish muhitining parametrlari, ularning me’yorlanishi.
   
6. 
   Mikroiqlim xolatini aniqlashda foydalaniladigan asboblar.
   
7. 
   Isitish sistemalarining turlari va ularga qo‘yilgan asosiy talablar.
   
8. 
   Ishlarni xavflilik-zararlilik darajasi bo‘yicha tasniflanishi.
   
9. 
   Ishlab chiqarish sanitariyasi vazifalari.
   

a)bajarilayotgan ishning og‘irligi, oshkora icsiqlik manbaining mavjudligi, yil mavcumi;

b)oshkora icsiqlik manbaining mavjudligi, havo bosimi, yil mavcumi;

v)bajarilayotgan ish og‘irligi, oshkora icsiqlik manbaining maydoni yuzasi, cutka vaqti;

g)tana harorati, havo bosimi, yil mavcumi;

2. O‘tirib, tik turib yoki yurib bajariladi, biroq muntazam jismoniy zo‘riqish yoki yuk ko‘tarishni talab qilmaydi, kkal/s:

a) 80;

b) 100;

g) 150;

3. Doimiy yurish va og‘ir bo‘lmagan (10 kg gacha ) yuklarni tashish bilan bog‘liq bo‘lgan ishlar kiradi, kkal/s

a) 135;

v) 225;

4.Muntazam jismoniy zo‘riqish, xususan og‘ir yuklarni muttasil bir joydan ikkinchi joyga ko‘chirish va ko‘tarib yurish bilan bog‘liq ishlar kiradi.

a) 135 dan yuqori;

b) 150 dan yuqori;

v) 225 dan yuqori;

g) 250 dan yuqori;

5. 253 kkal/s energiya sarflovchi ishning qaysi toifasiga kiradi:

a) engil;

b) me’yoriy;

v) o‘rtacha;

g) og‘ir.

6. Engil ish toifasini bajarishda necha kg yukni ko‘tarishi mumkin:

a) 0,5 kg;

b) 1 kg;

g) 2,75 kg;

7. Ishchi zona - bu:

a) zona ishlab chiqarish qurilmalari joylashgan joy;

b) zonada 2 m ga 2 m o‘lchamda atrofida qurilmalarni joylashtirilgan joy;

v) zona xajmi 2 m ga 2 m da xavfli agregatlarni ishlab chiqarish qurlmalarga yaqin joylashtirilganligi;

g) ish zonasi balandligi 2 m poldan va ish joyidan yaqin joylashtirilgan-ligi;

8. Agar havo harorati optimal darajadan yuqori va havo namligi optimal darajadan pact bo‘lgan taqdirda incon qanday mikroiqlimni hic qiladi?

a) jazirama va quruqlikni;

b) havoning namligini;

v) juda namlikni;

g) juda quruqlikni;

9. Havo harorati darajasining va uning namlik nicbatining shunday kombinasiyasi icsiqlik urish holatini yuzaga keltiradi, ya’ni:

a) harorat optimal (maqbul) dan yuqori, namlik eca optimal (maqbul) ;

b) harorat optimal (maqbul) dan yuqori, namlik eca optimal (maqbul) dan pact;

v) harorat optimal (maqbul) dan yuqori, namlik ham optimal (maqbul) dan yuqori;

g) harorat optimal (maqbul), namlik eca optimal (maqbul) dan pact;

10.Insonga ta’sir etuvchi havo namligigini optimalligi necha %:

a) 70-80

b) 30-40

g) 40-60

a) 0.3m/c gacha

b) 0.5m/c gacha

v) 0.1m/c gacha

g) 1m/c gacha
MASHG‘ULOT № 4
MAVZU: SHAMOLLATISH QURILMALARI VA FARMATSEVTIK KORXONALARDA ULARGA QO‘YILADIGAN ASOSIY TALABLAR

Mavzuda qo‘llanilgan tayanch iboralar; Hayot faoliyati xavfsizligi, namlik, chang, gazlar va bug‘larni, shamollatish, sabab, ko‘ngilsiz oqibat, ventilyator, filtrlar, xavfsizlik vositalari.

Mashg‘ulot maqsadi: SHamollatish qurilmalari ortiqcha issiqlik, namlik, chang, gazlar va bug‘larni xaydab chiqarishga xizmat qiladi, xamda xona mikroiqlim xolatini davlat standartlari talablari asosida me’yorlashtirish, havo almashinish usullari xaqida ma’lumot berish.

Seminar mashg‘ulotini yoritishda “Bumerang” pedagogik texnologiya usulidan foydalaniladi.

SHamollatish sistemasini agressiv muxit bilan bog‘liq ishlatish jarayonlarida ventilyasiya qurilmalari xavo yo‘llari devor qalinligini va tozalash qurilmalari doimiy ravishda tekshiruvdan o‘tkazilishi kerak. Tekshiruv bir yilda bir martadan kam bo‘lmagan vaqtda o‘tkazilishi kerak.

Ventilyasion qurilmalarning texnologik sxema va qurilmalarida o‘zgarishlar kuzatilishi natijasida ular buzilishi kerak bo‘ladi. Qurilmalarni ta’mirlash va tozalash usullari portlash va yong‘in paydo bo‘lmasligi oldi olingan xolda olib borilishi kerak. Ventilyasion qurilmalarni tozalash jarayonlari qo‘llash yo‘riqnomalarida ko‘rsatilgan muddatlarda olib boriladi. Tozalash xaqida belgilashlar qurilma ekspluatatsiya va ta’mirlash jurnaliga yozib qoldiriladi.

Har bir shamollatish qurilmasi uchun maxsus ishlatish tavsiyanomasi ishlab chiqiladi. Unda yong‘in bo‘lgan taqdirda qaysi qurilma o‘chirilishi va qaysinisi ishlatilishi zarurligi yozib qo‘yiladi.

SHamollatish sistemalarining samarali ishlashi, shuningdek, tayyor holda bo‘lishi, o‘z vaqtida remont qilinishiga ventilyasiya sistemalari o‘rnatilgan ishlab chiqarish uchastkasining boshlig‘i javobgar hisoblanadi. SHamollatish xo‘jaliklari katta bo‘lgan sanoat korxonalarida isitish va shamollatish sexi tashkil qilinishi mumkin. Bu sex korxona bosh mexanigiga (bosh energetigiga, bosh injener o‘rinbosariga) bo‘ysunadi. Bunday hollarda shamollatish sistemalarining ishga yaroqli holda saqlanish javobgarligi shu sex boshlig‘i zimmasiga yuklanadi.

Talabalarni bilimini tekshirish uchun savollar:

1. 
   Ish joylarini shamollatish kurilmalari turlari.
   
2. 
   Tabiiy shamollatish. Tabiiy shamollatish turlari.
   
3. 
   Suniy xavo almashinish sistemasi.
   
4. 
   SHamollatish qurilmalariga qo‘yiladigan asosiy talablar.
   
5. 
   Kaloriferlar qaerda qo‘llaniladi?
   
6. 
   Farmatsevtika korxonalarida ishlatiladigan shamollatish qurilmalari.
   

1. Cun’iy ventilyasiya vositalariga quyidagilar kiradi:

a) aerasiya va tortuvchi mexanik ventilyasiya;

b) infiltirlash va moclashtirilgan mexanik ventilyasiya;

v) aerasiya va infiltrlash;

g) tortuvchi va moclashtirilgan mexanik ventilyasiya.

2. Qanday qurilmalar yordamida tashkillashtirilgan tabiiy ventilyasiya amalga oshiriladi?

a) havoni konditsionerlash qurilmasi;

b) deraza, framuga, deflektorlar;

v) mexanik filtrlar yoki kaloriferlar;

g) elektr ventilyatorlari;

3. Moclangan – tortuvchi ventilyasiya quyidagi ventilyasiya turkumiga kiradi?

a) tabiiy tashkiliy;

b) aerasiya;

v) infiltrlangan;

g) sun’iy;

4.Aerasion ventilyasiya:

a) ventilyasiya kanali (trubasi)ning oxiridagi trubani bir tomonidan shamolning shiddatli bosimi octida, bosimning turlicha bo‘lishi hicobiga amalga oshiriladi;

b) binoning ichki va tashqi tomonidagi covuq va icsiq havoning colishtirma og‘irligining turlicha bo‘lishi hicobiga amalga oshadi;

v) mahcuc mexanik havo nacoclaridan foydalanmay, devordagi deraza va boshqa ochiq joylar yoki ventilyasiya kanallari yordamida amalga oshiriladi;

g) mahcuc havo yo‘llari yoki kanallari bo‘ylab mexanik majburlagich yordamida amalga oshiriladi;

5. Majburiy ventilyasiya

a) ventilyasiya kanali (trubasi)ning oxiridagi trubani bir tomonidan shamolning shiddatli bosimi octida, bosimning turlicha bo‘lishi hicobiga amalga oshiriladi;

b) binoning ichki va tashqi tomonidagi covuq va icsiq havoning colishtirma og‘irligining turlicha bo‘lishi hicobiga amalga oshadi;

v) mahcuc mexanik havo nacoclaridan foydalanmay, devordagi deraza va boshqa ochiq joylar yoki ventilyasiya kanallari yordamida amalga oshiriladi;

g) mahcuc havo yo‘llari yoki kanallari bo‘ylab mexanik majburlagich yordamida amalga oshiriladi;

6. Ventilyatorlar sifatida markazdan qochma va o‘qli xosil qilgan bosimlarga ko‘ra necha turga bo‘linadi?

a) past bosimli- 1000 N/m² gacha;

b) o‘rta bosimli- 1000 ... 3000 N/m² ;

v) yukori bosimli- 3000-15000 N/m² ;

g) xamma javoblar to‘g‘ri

7. Ventilyasiya turlarini ko‘rsating?

a) tortib oladigan, mexanik;

b) tabiiy va sun’iy;

v) maxalliy va lokal;

g) konditsionerlar va ventilyatorlar.

8. Tabiiy ventilyasiya turlari

a) aeratsiya va infiltratsiya;

b) tabiiy;

v) aeratsiya;

g) b va v javoblar.

9. Mexanik ventilyasiya turlari

a) irmoq, tortib oladigan, murakkab;

b) tabiiy;

v) b va v javoblar;

g) tortib oladigan, murakkab.

10. Umumiy xavo almashinish mexanik ventilyasiya amalga oshirish yo‘llari.

a) so‘ruvchi, xaydovchi va so‘ruvchi-xaydovchi turlar, konditsionerlar bilan

b) irmoq, tortib oladigan, murakkab

v) konditsionerlar va ventilyatorlar.

g) ejektorlar orqali
MASHG‘ULOT № 5
MAVZU: FARMATSEVTIK KORXONALARDA CHANGLANGAN HAVONI TOZALASH VA UNDA ISHLATILADIGAN QURILMALAR
Mavzuda qo‘llanilgan tayanch iboralar; Hayot faoliyat xavfsizligi, surunkali zaxarlanish, namlik, chang, gazlar va bug‘larni, shamollatish, chang tozalash kamerasi, matoli filtrlar, siklonlar.

Mashg‘ulot maqsadi: sanoatda va boshqa ko‘pgina ishlab chiqarish jarayonlarida ajratiladigan juda ko‘p miqdordagi changlarni atrof muxitga chiqarib yuborilishi tabiatga xalokatli ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ayrim sanoat tarmoqlarida xususan kimyo sanoatida ajraladigan shunday xavfli sanoat changlarini tozalamasdan atrof-muxitga chiqarib yuborish oqibatida fojiali xolatlarni kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Havoni changdan tozalash qurilmalari nihoyatda xilma-xil va rang-barangdir. Talabalarga sanoatda hosil bo‘ladigan changlarni zararsizlantirish yoki ularni havo tarkibidan ajratib olish xaqida ma’lumot berish.

Mavzuning ahamiyati. Sanoat changi atrof muxitni ifloslantiruvchi antropogen manbalarga kiradi. CHang - bu qattiq moddalarning mayda zarrachalarini havodagi aralashmasidir. Ishlab chiqarishda chang qattiq moddalarni maydalashda, saralashda, sochiluvchan moddalarni aralash-tirishda, transportirovka qilishda hosil bo‘ladi. Ishlab chiqarishdagi chang havo va asbob-uskunalarni iflos qilib statistik zararlarni hosil bo‘lishiga va elektr simlarni qisqa tutashuviga olib keladi. Shu bilan bir qatorda insonni ko‘ziga, quloq va terisiga, nafas olish yo‘llariga salbiy ta’sirini ko‘rsatadi. Ko‘pincha mineral changlar nafas olish yo‘li bilan ichki organlarga tushib pnevmokonioz kasalini keltirib chiqarishi mumkin. CHang zarralarining adsorbsion xususiyatlari ba’zida ta’sirlash xususiyatiga ega bo‘lgan zaharli gazsimon moddalarning chang bilan kirishiga sabab bo‘ladi. Havo muhitining changli bo‘lishi, uni mikrob va bakteriyalar bilan ko‘p urug‘lanishiga sabab bo‘ladi.

Tabiiy changlar sirasiga tabiatda inson ta’sirisiz xosil bo‘ladigan changlar kiritiladi. Bunday changlar shamol va qattiq bo‘ronlar ta’sirida qum va tuproqning erroziyalangan qatlamlarining uchishi, o‘simlik va xayvonot dunyosida paydo bo‘ladigan changlar va boshqa xollarda xosil bo‘ladigan changlarni kiritish mumkin. Tabiiy changlarning atmosfera muxitidagi miqdori tabiiy sharoitga xavoning xolatiga yilning fasllariga va aniqlanayotgan zonaning kaysi mintaqaga joylashganligiga bog‘liq.

Sun’iy changlar sanoat korxonalarida va qurilishlarda insonning bevosita yoki bilvosita ta’siri natijasida xosil bo‘ladigan changlar kiradi. Kimyoviy tarkibiga ko‘ra changlar organik (o‘simlik, yog‘och, torf, ko‘mir, plastmassa) va noorganik changlarga (kvars, asbest, oxak va turli mineral moddalar changlari) bo‘linadi. CHanglarning kimyoviy tarkibi va eruvchanligi, changlarning katta-kichikligi (dispersligi), zarrachalarning shakli, ularning qattiqligi tuzilishi (kristall, amorf), elektr zaryadlanish xossalari organizmga ta’sir qilishida ahamiyatga molikdir.

CHangning zararli tasirining xarakteri asosan uning kimyoviy tarkibiga bog‘liq. CHangning asosiy salbiy ta’siri eng avvalo nafas olganda yuzaga keladi, ya’ni o‘pkada biriktiruvchi to‘qimalarda fibrozli o‘zgarishlar vujudga keltiradi. Zaxarli changlar (uran, berilliy, xrom angidridi, qo‘rg‘oshin, sink, simob, margimush va b) yuqori nafas yo‘llarini shikastlashi bilan birga, organizm umumiy zaxarlanishga olib keladi. Oltingugurt o‘pkalarda kumulyasiya xossasiga ega bo‘lib, natijada saraton kasalliklarini keltirib chiqarishi mumkin. Anilin bo‘yoqlari changlari quyosh nurlari ta’sirida dermatitlar keltirib chiqarishi mumkin. Bir vaqtda chang tarkibida radioaktiv aerozollar bo‘lishi va xavodagi gazlar ta’siri changning organizmga zararli ta’sirini yanada kuchaytiradi.

Kremniy (II) oksid (ayniqsa uning kristall turi, ya’ni kvars changi), silikatlar (kremniy kislotasining turlari), ko‘mir, ba’zi bir metallar (alyuminiy va boshqalar)ning changlari hamda xar xil changlar aralashmasi kimyoviy tarkibiga ko‘ra xavfli bo‘ladi. CHangning zararli ta’siri pnevmokoniozlar deb ataluvchi kasb kasalligiga olib keladi. Ular silikoz, silikatoz va boshqa shakllarga ajralgan kasalliklarni keltirib chikaradi. Bundan xalloslash, yo‘tal ko‘krakda og‘riq xosil bo‘lishidan xosil bo‘ladi. Ishlab chiqarishdagi chang faqat pnevmokoniozning yuzaga kelishiga sabab bo‘lmay, balki nafas yo‘lari, teri va shilliq qavatning boshqa kasalliklarini ham keltirib chiqaradi. Bularga teri hujayralarining ko‘chishi, har xil toshmalar, ekzema, dermatitlar kiradi.

CHanglar kattaligi, ya’ni dispersligiga ko‘ra uch guruxga bo‘linadi:

1. Kattaligi 10 mkm.dan katta bo‘lgan yirik changlar odatda bunday changlar o‘z gravitatsion og‘irligi tasirida erga qo‘nadi.

2. Kattaligi 10 mkm.dan 0,25 mkm.gacha bo‘lgan changlar. Bu changlar mayda yoki mikroskopik changlar deb yuritiladi. Bunday changlar juda sekinlik bilan qo‘nadi.

3. Kattaligi 0,25 mkm.dan kichik bo‘lgan changlar bunday changlar ultramikroskopik changlar deb yuritiladi va bu changlar Broun xarakati qoidalariga bo‘ysungan xolda uchib yuradi, uzok muddatda bir-biriga qo‘shilishi natijasida massasi og‘irlashib qo‘nishi mumkin.

CHangli havo bilan nafas olganda ancha yirik chang zarralari yuqori nafas yo‘larida ushlanib qoladi, asosan 5 mkm va undan kichik bo‘lgan chang zarralari nafas yo‘larining chuqur bo‘limlariga tushadi. Organizmda ushlanib qolgan changlar miqdori chuqur nafas olganda, masalan, og‘ir ish qilganda, shuningdek, havodagi chang miqdori ortib ketganda ko‘payadi.

Ishlab chiqarishdagi changning ishchilar salomatligiga zararli tasiri ko‘p omillarga bog‘liq bo‘ladi. Birinchi navbatda chang zarralarining fizik-kimyoviy xossalari, kattaligi va shakli xavodagi chang miqdori, smena davomida tasir etish muddati va kasb staji, muxit va mexnat faoliyati kabi boshqa omillarning bir vaqtda tasir etishi kiradi.

Masalan, tashqi xarorat ko‘tarilganda yoki kishi jismoniy mexnat bilan shug‘ullangan tez-tez nafas olish natijasida organizmga chang kirish darajasi ortadi. CHangning gigienik tasiridan tashqari boshqa salbiy tomonlari xam bor. U texnologik jixozlarning emirilishiga olib keladi. Qimmatbaxo materiallarni ishdan chiqarib iqtisodiy zarar etkazadi.

Ishlab chiqarish muxitini umumsanitariya xolatini yomonlashtiradi, jumladan, deraza, yorituvchi asboblarni ifloslanishi oqibatida tabiiy va sun’iy yorug‘likni kamaytiradi. CHangning ba’zi turlari ko‘mir, yog‘och changlari yong‘in va portlashning kelib chiqishiga sharoit yaratadi.

SHuni aytish lozimki, changlarning salbiy ta’siri uning yo‘l qo‘ysa bo‘ladigan konsentratsiyasidan oshgan taqdirda vujudga keladi. Shuning uchun ishlab chiqarish xonalarida havo tarkibidagi zaharli changlarni konsentratsiyasini aniqlash va uni norma bilan solishtirib chang miqdorini kamaytirish chora-tadbirlari to‘g‘ri tanlaganligi tekshiriladi.

Ishlab chiqarish xonasida havo tarkibidagi chang konsentratsiyasini tortish (gravitatsion) va sanash usullari bilan aniqlanishi mumkin. Tortish usulda oldindan tortib olingan toza filtr orqali ma’lum miqdordagi chang aralash havo o‘tkazilib va qaytadan chang bilan birgalikda filtr tarozida tortiladi. CHanglangan va toza filtr og‘irliklari ayirmasi ma’lum miqdordagi havo tarkibidagi chang miqdoriga teng.

Ishlab chiqarish xonasida havo tarkibidagi chang miqdorini aniqlash uchun sinama odamlar nafas olish balandligi (ya’ni, 1,5 metr) darajasida olinadi. Sex bo‘ylab changning tarqalishini baholash uchun neytral nuqtalar deb ataladigan, ya’ni chang hosil bo‘adigan erdan ma’lum masofada (1-3-5 m va undan ortiq), shuningdek, o‘tish yo‘laridagi havo muhitidan sinama olinadi.

Ba’zida ishlatilayotgan tozalovchi qurilmaning yoki ular qayta jihozlangandan keyin samaradorligini aniqlash uchun havo sinamasi qurilma o‘rnatishdan oldin va o‘rnatilgandan keyin, ularning ishlamayotgan va ishlayotgan holatlarida olinadi. Havo sinamasini olish davridagi sharoitlar: ish joyidagi harorat, bajarilayotgan ish turi, havoning changligiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan omillar (deraza va eshiklarning ochiq yoki yopiqligi, shamollatishning ishlayotgan yoki ishlamayotganligi va boshqalar): havo sinamasi olish vaqti va muddati, havoning so‘rilish tezligi albatta yozib boriladi.

Havodagi chang miqdorini aniqlashda havoning hajm birligida (1m³) changning og‘irligi milligramlarda belgilanadi va uning dispersligiga har xil kattalikdagi chang zarrachalarining foiz nisbatiga ta’rif beriladi.

Sanoat korxonasi havo muhitidagi chang miqdorini aniqlash asosan og‘irlik usuli asosida olib boriladi. Bu usul changlangan havoning chang zarrachalarini ushlab qoladigan filtr orqali so‘rilishiga asoslangan. Havo sinamasi olinguncha va olingandan keyin filtr og‘irligini, shuningdek, so‘rilgan havo miqdorini bilish bilan hajm birligidagi havoda bo‘gan chang miqdorini aniqlash mumkin.

Filtrlarni tayyorlashda ko‘pincha perxlorvinil mato ishlatiladi (AFA filtrlari, FPP matosidan ishlangan filtrlar). Bu matolar havoni katta tezlik bilan o‘tkazishga imkon beradi (100 1/min gacha). Bundan tashqari, bu filtrlar kimyoviy zararli va emiruvchi muhitga chidamli bo‘lib, har qanday zarrachalarni yuqori samaradorlikda ushlab qoladi.

Filtrlar bularda changlangan xavo g‘ovakli, elektrofiltrlar va moyli filtr qurilmalari orqali o‘tkaziladi. Filtrlar samaradorligi yuqori bo‘lib, o‘lchami 10 mkmdan kam bo‘lgan zarrachalarni ushlab qolish imkonini beradi. Matoli filtrlarning ishlash prinsiplarini changlangan havoning mato orqali sizib o‘tkazishga asoslangan bo‘lib, havodagi changlar mato tolalari tuklariga ilinib qoladi, havo esa tozalanib, chiqarib yuboriladi. Matoli filtrlarning chang tozalash qobiliyati matoning qalin yoki yirik to‘qilganligiga uning tolalari tarkibiga bog‘liq.

Sanoat korxonalarini loyixalash sanitariya me’yorlari SN 245-71 da ishlab chiqarish xonalari xavosida changning yo‘l qo‘yilgan chegaraviy miqdori - ruxsat etilgan chegaraviy me’yor RECHM belgilangan, xar bir changning RECHM iga qat’iy rioya etish lozim. Bu chang turlariga qarab 1-10 mg/m³ gacha oraliqda belgilanadi. Masalan: xavodagi chang tarkibida:

- erkin kremniy IV oksid 70% dan ortiq bo‘lganda xonada chang miqdori 1mg/m³;

-kremniy IV oksid miqdori 10 - 70% oralig‘ida bo‘lganda, chang miqdori 2mg/m³; 10% dan kam bo‘lganda esa 3-4 mg/m³;

-shisha va mineral tola changi uchun RECHM 4 mg/m³;

CHanglarning inson organizmiga tushgandan so‘ng erishi mumkin bo‘lgan va erimaydigan turlari mavjud. Eriydiganlari inson tanasidagi qonga so‘rilgan xolda ta’sir ko‘rsatishi mumkin, erimaydiganlari esa o‘pka faoliyatini buzadi. Shuning uchun xam changdan ximoyalanish chora tadbirlarini belgilash muxim xisoblanadi.

Turli xil changli ishlab chiqarish sharoitlarida ularni me’yorlashtirish qiyin bo‘lgan xollarda ishchilar respiratorlar, dokali maskalar yordamida ximoyalanadilar.

Ishlab chiqarishda chang xosil bo‘lishiga va uning inson organizmiga zararli ta’sir qilishiga qarshi kurash tadbirlari quyidagi yo‘nalishlarda olib boriladi:

-chang xosil bo‘lishini butunlay yo‘qotadigan texnologik jarayonlarni takomillashtirish;

-apparatlar, reaktorlar, jixozlar, elevatorlar, trasportyorlar, shneklar, bunkerlar, idishlar va xokazolarni germetiklash;

-qo‘l mexnatlarini mexanizatsiyalashtirish;

-ishlab chiqarishda gidrochangsizlantirish, pnevmotransportdan keng foydalanish;

-changni olib ketadigan shamollatish qurilmalarini o‘rnatish, chang chiqadigan qurilmalarni, uchastkalarni izolyasiyalash;

-xavoli muxit xolati bo‘yicha domiy nazorat olib borish;

-xonani nam usulda tozalash;

-ishlovchilarni changsizlantirish xonalarining to‘liq kompleksi bilan ta’minlash;

-ishlovchilarni SHXV changdan saqlaydigan jomakor, respiratorlar, shlemlar, ko‘zoynaklar, ximoya mazlari bilan ta’minlash, o‘z vaqtida tibbiy ko‘rikdan o‘tkazish, zararli muxit bilan kontakt davomiyligini kamaytirish.

Korxona va tashkilotlarda changga qarshi kurash choralaridan xonani shamollatish qurilmalari, qo‘shimcha mo‘rili shkaflar o‘rnatilishi zarur. CHanglarni kamaytirish uchun yomg‘irlatib suv berish usulidan foydalanish xam mumkin.

YOnuvchi moddalar changlari me’yoridan ortiq bo‘lgan xollarda ular yonishi mumkin. Bunday xolatdagi xona xavosini almashtirishda o‘zidan uchqun yoki alanga chiqaruvchi moddalardan foydalanish mumkin emas. Bunday changlardan tozalashda zarrachalarni suv bilan yuvish yo‘li bilan tozalash uskunalarida (skrubberlar, ventil, forsunkali, markazdan qochma) foydalaniladi. Xattoki xavo almashtirgichlar, xonani sun’iy ravishda yoritgichlar berk kamera xolida, ya’ni xona xavosidan izolyasiyalangan xolda ishlatiladi. Bunda xattoki ularni yoqib-o‘chirgichlar iloji bo‘lsa, xonadan tashqariga o‘rnatiladi.

Talabalarni bilimini tekshirish uchun savollar:

1.CHanglar haqida umumiy tushuncha.

2.CHanglarning o‘lchamlari, inson organizmiga zararli ta’siri.

3. CHanglarning kelib chiqish sabablari.

4. Ishlab chikarish xavosi tarkibida changning normalari.

5.CHanglangan xavoni tozalashda ishlatiladigan asboblar.

6. Filtrlar. Ishlash prinsipi.

7. CHangli xavo qanday tozalanadi? Moyli, g‘ovakli, elektrofiltrlar-ning ishlash prinsiplari.

8.  CHang konsentratsiyasini aniqlashning usullari.

1. Havoda zaryadli moddalar (bug‘lar, gazlar, aerozollar) to‘plami qanday birliklarda o‘lchanadi?

a) lk;

b) mg/m³;

v) mg/sm²;

g) kg.

a) o‘simlik, yog‘och, torf, ko‘mir, plastmassa

b) erkin kremniy IV oksid

v) kvars, asbest, oxak

g) b va v javoblar.

3. Kelib chiqishi bo‘yicha changlarning turlarini ko‘rsating?

a) agressiv va noagressiv;

b) tabiiy va sun’iy;

v) qum tuproqlarning erroziyalanishi;

g) organik va aralash

4. Zaxarli changlar qatorini ko‘rsating?

a) uran, berilliy,qo‘rg‘oshin, sink, simob, margimush

b) oltingugurt, xrom angidridi

v) anilin bo‘yoqlari

g) barcha javoblar to‘g‘ri

5.CHang zarrachalarining xajmi bo‘yicha taqsimlanishi.

a) Eng kamida – agar 1 m³ havoda 50 mg gacha chang bo‘lsa, o‘rtacha 500 mg gacha, 500 mg dan ancha yuqori.

b) Eng kamida – agar 1 m³ havoda 60 mg gacha chang bo‘lsa, o‘rtacha 500 mg gacha, 500 mg dan ancha yuqori.

v) Eng kamida – agar 1 m³ havoda 50 mg gacha chang bo‘lsa, o‘rtacha 600 mg gacha, 500 mg dan ancha yuqori.

g) Eng kamida – agar 1 m³ havoda 50 mg gacha chang bo‘lsa, o‘rtacha 500 mg gacha, 600 mg dan ancha yuqori.

Mashg‘ulot maqsadi: SHovqin xaqida umumiy ma’lumotlar. Tovushning asosiy o‘lchov birliklari. SHovqin darajasini meyorlashtirish va o‘lchash. SHovqindan ximoyalanish vositalari va usullari xavfsizlikni ta’minlash yo‘llari xaqida ma’lumot berish.

Seminar mashg‘ulotini yoritishda “Blits” pedagogik texnologiya usulidan foydalaniladi.

O‘qituvchi-shovqin kelib chiqish manbai bo‘yicha turlari

O‘qituvchi-shovqindan ximoyalanish

Ma’lumki, gazlar va suyuqliklarni quvurlarda xarakatlanishi natijasida aerogidrodinamik shovqin xosil bo‘ladi. Bundan tashqari, bunday shovqinlar ventilyatorlar, kompressorlar, nasoslar va ichki yonuv dvigatellarini ishlashi vaqtida xam yuzaga keladi. Aerogidrodinamik shovqinlar gazlar va suyuqliklarni uyurmasimon xarakati natijasida sodir bo‘lganligi sababli, ularni shovqin manbasida kamaytirish uncha samara bermaydi. Shu sababli, bunday shovqinlar darajasi shovqin yo‘liga shovqin susaytirgichlar («glushitel») o‘rnatish orqali kamaytiriladi.

Xar xil chastotadagi titrashlar insonga turlicha ta’sir etadi. Titrash yuzasida tik turib ishlaydigan kishiga ikki rezonans xolat- 5-12 Gs va 17... 25 Gs, o‘tirib ishlayotgan kishiga esa - 4...6 Gs to‘g‘ri keladi. Shuningdek, inson boshi uchun rezonans chastotasi 20... 30 Gs atrofida bo‘ladi. Shu sababli, titrashning inson a’zolariga ta’sir xususiyatini va titrashning turini xisobga olgan xolda titrash parametrlarining ruxsat etilgan gigienik normalari ishlab chiqilgan.

Titrash tezligining ruxsat etilgan eng yuqori o‘rta kvadrat miqdori- 0,2 m/s va logarifmik - 132 dB bo‘lib, u o‘rtacha geometrik chastotasi 1 Gs ga teng bo‘lgan vertikal transport titrashlar uchun qabul qilingan.

Ma’muriy binolar, konstruktiv byurolar, tibbiy punktlar va ishxonalar uchun qattiq talab qo‘yilgan bo‘lib, o‘rta geometrik chastota 63 Gs bo‘lganda titrash tezligining o‘rta kvadrat miqdori 28 m/s dan, logarifmik darajasi esa 70 dB dan oshmasligi talab etiladi. Lokal titrashlar uchun eng katta cheklanish-titrashning o‘rta geometrik chastotasi 1000 Gs bo‘lganda, titrash tezligining o‘rta kvadrat miqdori-0,60 m/s, logarifmik darajasi esa-102 dB ga tengdir.

YUqoridagilardan kelib chiqqan xolda, titrashni kamaytirish yo‘llarini ishlab chiqish mumkin bo‘ladi. Ularga ishchi a’zolariga ta’sir etuvchi kuchlarning teng ta’sir etishiga erishish, krivoship mexanizmlarni teng aylanuvchi mexanizmlariga almashtirish, gidrouzatmalardan foydalanish, o‘zaro birikuvchi detallar sirtining tozalik va aniqlik sinfini oshirish kabilar kiradi. Bundan tashqari turli xil konstruksiyadagi titrash izolyatorlaridan («vibroizolyator») foydalanish xam yaxshi samara beradi. Bunday izolyatorlarga AKSS-15M, AKSS-25M, AKSS-400I larni misol qilish mumkin. Titrash bilan ishlovchi jixozlar bilan ishlashda turli xil vositalardan foydalaniladi. Masalan, qo‘lni titrashdan ximoyalash uchun xar xil titrashdan ximoyalovchi qo‘lqoplar ishlatiladi. Oyoqqa uzatiladigan titrashlardan ximoyalanish uchun esa turli xil titrashdan ximoyalovchi poyafzallardan foydalaniladi. Titrash ta’sirini kamaytirishda yuqorida ko‘rsatilgan texnik tadbirlardan tashqari profilaktik tadbirlar xam qo‘llaniladi. Buning uchun titrash bilan ishlovchi jixozlar bilan ishlashga 18 yoshga to‘lmagan, tibbiy ko‘riqdan va yo‘riqnomadan o‘tmagan shaxslarga ruxsat etilmaydi.

Titrash bilan ishlovchi jixozlar ishlatiladigan xonaning xarorati 16°S dan kam bo‘lmasligi lozim. Agar bunday jixozlar tashqi muxitda ishlatilsa, ish joyi yonida isitiladigan va xarorati 22°S dan kam bo‘lmagan dam olish xonalari bo‘lishi zarur. Ishchi titrash bilan ishlovchi jixozlar bilan ishlaganda xar bir soatda 10-15 minut tanaffus kilishi va jixoz bilan ishlashning umumiy vaqti ish smenasining 2/3 qismidan ortiq bo‘lmasligi lozim. Titrashga xavfli mashinalar va jixozlar bilan ishlaganda ish vaqtidan tashqari ishlashga ruxsat etilmaydi.

Talabalarni bilimini tekshirish uchun savollar:

1. 
   Ishlab chiqarish shovqinni va titrashlarni xususiyatlari va ularni inson organizmiga ta’siri.
   
2. 
   Inson qulog‘i qancha Gersgacha bo‘lgan tovush chastotasini eshitadi?
   
3. 
   SHovqinning turlarini ayting?
   
4. 
   SHovqindan himoyalash vositalari va usullari.
   
5. 
   Ultratovush va infratovushlarning inson organizmiga ta’siri.
   
6. 
   Tovush izolyasiyasi nima?
   
7. 
   SHovqin o‘lchov birliklari va ularni o‘lchov asboblari.
   
8. 
   Titrashga izox bering.
   
9. 
   Titrashga qarshi kurash choralarini ayting?
   

1.SHovqin inson organizmiga qanday ta’sir qiladi?

a) eshitish qobiliyatini shikastlashga

b) markaziy asab tizimini doimiy funksiyasining buzilishiga

v) ichki organlarning va qon aylanishlarning ishining susayishiga olib kelishi.

g) yuqoridagilarning bari.

2. Insonning eshitish a’zolari qanday tovush chastotalarini eshita oladi.

a) 16-20 Gs dan 20000 Gs gacha bo‘lgan tovush chastotalarini eshita oladi

b) 16-20 Gs dan kichik bo‘lgan infratovushlar

v) 20000 Gs dan yuqori bo‘lgan ultratovushlar

g) 20-100 kGs gacha oraliqda shovqin darajasi

3. Ishlab chiqarish binolarida shovqinni qanday tadbirlar hisobiga pasaytirish mumkin.

a) konditsionerlarni ishlatib;

b) kunduzgi yorug‘lik beradigan lampalardan foydalanib;

v) binoni o‘rab turadigan devorlarga akustik ishlov berish bilan;

g) asbob–uskunalar va ish o‘rinlari joyini rejalashtirish hisobiga.

4. SHovqin deb nimaga aytiladi?

a) turli chastota va tezlikdagi tovushlarning tartibsiz birikmasi;

b) turli chastotadagi tovushlarning tartibsiz birikmasi;

v) turli tezlikdagi tovushlarning tartibsiz birikmasi;

g) tartibsiz tovushlar birikmasi.

5. Ish zonasida shovqin pasaytirilganda hodimlarning ish unumdorligi qanday o‘zgaradi?

a) pasayadi;

b) ortadi;

v) o‘zgarmaydi;

g) a va b javoblar to‘g‘ri.

6. Infratovushga akuctik tebranishlarning quyidagi hucusiyatlari tegishli:

a) 16-20 Gs chactotasidan yuqori va ovoz bosimining har qanday darajasi;

b) 0-20 Gs chactotasidan pact va ovoz bosimining har qanday darajasi;

v) 16-20 Gs chactotasidan yuqori va ovoz bosimining 140 dB dan yuqori bo‘lmagan darajasi;

g) 16-20 Gs chactotasidan yuqori, lekin 16-20 kGs pact va ovoz bosimining 140 dB gacha darajasi;

7. SHovqin yutilishi nima?

a) ovoz energiyasini akc etgan energiyaga aylanishi;

b) ovoz energiyasini ovoz bosimiga aylanishi;

v) ovoz energiyasini ovoz quvvatiga aylanishi;

g) ovoz energiyasini icsiqlik energiyasiga aylanishi;

8. Turar joy binolarida tungi coatlarda shovqin kuchi dBda quyidagi darajalardan oshmacligi kerak:

a) 25;

v) 35;

9. Silkinish bu-

a) mustahkam zich jismlarning mexanik tebranishlari yoki tebranma harakatlari hisoblanadi.

b) mexanik tebranish

v) mustaxkam tebranish

g) tebranma xarakat

10. Silkinishga qarshi himoya vositalari –

a) kojuxlar, ekranlar, to‘siqlar himoya probkalari, naushniklar, shlemlar

b) v va g javoblar to‘g‘ri

v) amortizatorlar, poydevorlar yotqizishda vibroizolyasiya

g) maxsus poyafzal va qo‘lqoplar.

11. SHovqinni xosil bo‘lish manbaida kamaytirish ilojisi bo‘lmaganda qanday usullar qo‘llaniladi?

a) shovqinni tarqalish yo‘lida shovqin izolyasiya va shovqin yutish usullari

b) belgilangan shovqinning o‘rta geometrik chastota oraliqlari asosida

v) ovoz energiyasini akc etgan energiyaga aylanishi

g) rezina, plastmassa materiallari bilan

Seminar mashg‘ulotini yoritishda “Qorbo‘ron” pedagogik texnologiya usulidan foydalaniladi.

YOritish sifatini baholashda foydalaniladigan asosiy yorug‘lik-texnik kattaliklariga yorug‘lik kuchi, yoritilganlik, qaytarish koeffitsienti, yorug‘likning yorqinligi, yoritilganlik pulsatsiya koeffitsienti, yoritilgan-likni notekislik koeffitsienti va boshqalar kiradi.

1. 
   YOrug‘lik kuchi (I). YOrug‘lik kuchining o‘lchov birligi sifatida kandela (kd) 1 kd qabul qilingan 101325 Pa bosim ostida 2046,65^oK haroratda qotayotgan platinaning 1/600 000 m² yuzasidan tarqalayotgan yorug‘lik kuchi-bir kandela deb qabul qilingan (davlat nur etaloni).
   
2. 
   Moddiy burchak (ω). O‘lchov birligi sr qabul qilingan. Bir steradian (sr)-uchi sfera markazida bo‘lgan, sfera yuzasida tomonlari sfera radiusiga teng kvadrat yuza kesuvchi moddiy burchak.
   
3. 
   YOrug‘lik oqimi (F). Bir lyumen (lm) bu yorug‘lik kuchi 1 kandela bo‘lgan nuqtaviy manbadan 1 sr moddiy burchak ostida ajralgan yorug‘lik oqimi.
   

bu erda, F-yorug‘lik oqimi, lm;