|
Academic Research in Educational SciencesBog'liq tushda-kechgan-umrlar-romanining-syujet-obraz-uslub-xususiyatlariAcademic Research in Educational Sciences
VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723
Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-195-201
Google Scholar
Scientific Library of Uzbekistan
Academic Research, Uzbekistan 199 www.ares.uz
tanishtiradi. Aytish kerakki, ekspozitsiya hajm e’tibori bilan turlicha bo‘lishi va
asarning turli o‘rinlarida kelishi, ba’zan umuman tushirib qoldirilishi mumkin.
Masalan, “Tushda kechgan umrlar”da kechikkan holda kulminatsiyadan so‘ng keladi.
So‘ng Rustamning o‘limi bilan bog‘liq tafsilotlar ketadi. Qurbonoy xola liniyasida
esa, ekspozitsiya tartib bilan kelgan. Uning biqini achishib uyg‘onishi-yu, ertalablari
ko‘cha supurishga chiqishi voqealari tasviri ekspozitsiyadir. Komissar liniyasida esa
u qisqaroq va voqealar rivoji oralig‘ida beriladi. Grisha liniyasida ekspozitsiya
anchayin batafsil berilgan. Buni o‘ziga xos sababi bor. Yozuvchi “noyob kadr”
sifatida keltirilgan bunday nushalarning aslida qanday ekanini yaqqol tasvirlamoqchi
bo‘lgan.
Romanda tugun ham o‘ziga xos tarzda qo‘yilgan. Asarda mavjud syujet
liniyalari o‘z tuguniga ega bo‘lishi mumkin ekan. Tugun asar voqealarining
boshlanishiga turtki bo‘lgan voqea, asar konflikti qo‘yilgan joydir. Ekspozitsiyadan
farqli o‘laroq, tugun syujetning zaruriy elementi sanaladi, ya'ni u sujetda har vaqt
hozirdir. Tugun, odatda, asarning boshlanishida, ekspozitsiyadan keyinoq beriladi.
Shunisi ham borki, ba’zi katta hajmli asarlar sujetida bir emas, bir nechta tugunga
duch kelishimiz ham mumkin. “Tushda kechgan umrlar”da ham shunday.
Rustamning Afg‘on urushiga olinishi Rustam liniyasining tuguni bo‘lsa, Soat
G‘aniyevning ko‘nglida “eshonvachcha” Fotimaga nisbatan nimalarnidir uyg‘onishi
va bolalar tomonidan izzat-nafsi kamsitilgandagi holati komissar liniyasining tuguni.
Tugundan keyingi voqealar zanjiri voqea rivoji deb yuritiladi. Odatda syujet
voqealari bosqichma-bosqich rivojlantirib boriladi. Asardagi voqealar rivojining eng
yuqori nuqtasi, undagi konflikt benihoya kuchaygan o‘rni kulminatsiya deb yuritiladi.
Masalan, Rustamning o‘limi roman kulminatsiyasi sanaladi. Undan tashqari
komissarning o‘g‘li Mauzer tomonidan “Sizning o‘g‘lingiz ekanimdan uyalaman”
deb aytgan paytdagi holatni komissar liniyasining kulminatsiyasi deyish mumkin.
Chunki, ayni shu nuqtada komissarning va tuzumning g‘ayriinsoniylikka asoslangan
qiyofasi ko‘rsatiladi. Mana shu gap Soat G‘aniyev ko‘ksini o‘qdek teshib o‘tadi.
Kulminatsiya endi asar voqealarining yechimga tomon intilishini, bir tomonga hal
bo‘lishini taqozo qiladi. Yechim syujet voqealari rivojining yakuni, ularning
nihoyasida qahramonlar ruhiyatida, taqdirida yuzaga kelgan holatdir. Yechimda
konfliktli holat, qahramonlar orasidagi ziddiyatlar o‘zining badiiy yechimini topadi.
Yechim konfliktning hal bo‘lganini ko‘rsatishi bilan birga uning hal bo‘lmasligini
ham ko‘rsatadi. Rustam liniyasi konfliktini yechimi berilmagan. U o‘z joniga qasd
qilgan. Komissar liniyasining yechimi esa qo‘rqinchli tushlar, yolg‘izlik, odamni
|
| |
