|
Zomin davlat tog'li Archa qo'riqxonasi
|
| bet | 104/119 | | Sana | 07.02.2024 | | Hajmi | 0,61 Mb. | | #152531 |
Bog'liq Ekologiya 11. Rom уоrм ато. Л tos II кenт z 1 L-fayllar.org13.7. Zomin davlat tog'li Archa qo'riqxonasi
Bu eng eski qo'riqxonalardan bo'lib, 1926 yilda tashkil etilgan, maydoni 4000 gektar. Zomin davlat tog'li Archa qo'riqxonasi Jizzax viloyatining Zomin hamda Baxmal rayonlari hududidagi Shimoliy tog' tizmalarida joylashgan. Qo'riqxona lшdudi dengiz satllidan 1760-3500 metr balandlikdagi aniq ajralib turuvchi Turkiston tizma tog'i, ya'ni baland va o'rtacha tekisliklarni o'z ichiga oladi. Bu kabl ajoyib tog'lar Ьilan Ьir qatorda daryo vodiylar, turli go'zal manzarali daraxtlar ham mavjud.
Qo'riqxonaning Janubly qismi Turkiston tog' tizmalari Ьilan Shimoliy tomonlari esa o'rmonsimon ko'rinishdagi unumdor tuproqli hududlar Ьilan ajralib turadi. Qo'riqxonaga yaqin alюli punktlari quyidagilar: Sharq tomonidan Qizilmozor qishlog'i, Shimol tomonidan Кichik Qorashaqshaq qishlog'i qo'riqxona chegarasidan 4 km. uzoqlikda joylashgan. Tuprog'i turli tipli hisoЫanadi.
Qo'ng'ir tuproq. Qadimgi qoldiq qirlar va tog' etaklaridagi toshloq yerlarida paydo bo'lgan. Qo'ng'ir tuproqning tarkibl tosh va shag'allar
ko'p bo'ladi. Bu turdagi tuproq syertosh, gipsli Ьo'lgani va tuzli
qatlamining yuza joylasl1ganligi, tarkiblda chirindi va azotning kamligi tufayli hosildorlik past bo'ladi. Slш sabab, o'simliklar kam va siyrak bo'lganidan Ьiologikjarayonlar ham sust kechadi.
Och jigarrang tuprog'i esa aksincha unumdor tuproqdir. Zomin qo'riqxonasining tuprog'i turli bo'lgani uchun o'simliklar ham turli
tumandir. O'simliklardagi Ьir necha turdagi tog' lolasi, zirk, marmarak, daraxtlilardan ko'pgina archalar, qora tyerak, tog' olcha, yovvoyi olma, nok, bodom, do'lana, yong'oq kabllar o'sadi. Bundan tashqari tol, turli butalar, pista, anjir, na'matak, o'simliklardan tog'ga xos rovoch, tog' arpa, chayir, bug'doyiq, andiz, qirqqizloq, sariqchoy, tulkiquyruq, uchqat, zamburug', lishaynik, mox kabllami uchratish mumkin. Bir narsani ta'kidlash joizki, qo'riqxonadagi daraxt -buta o'simliklar katta al1amiyat kasb etadi. Qora tyerak va archa yog'ochini quriganda ishlatish lozim. Bu kabl daraxtlardan yoqilg'i sifatida foydalaniladi. Tog' yonbag'irlarida o'sadigan o't o'simliklar esa pichan sifatida chorva mollarga va otlarga byeriladi. Masalan, tog'-dasllt o'simliklaridan qo'zi quloq, yovvoyi beda, bug'doyiq va shu kabl o'tlar o'sadi. Butalardan
namatak, zirk, yovvoyi olcha kabl butalarni uchratishimiz mumkin.
Hayvonot olami bu qo'riqxona hududida turlichadir. O'rmonli hududlarida bo'ri, quyon, to'ng'iz, archazorlarda o'rmon siclщoni, tog' sichqoni, tog' takasi, tog' kiyigi, qor bo'rsig'i, tog' qo'yi yohud arhar, kemiruvchilardan sug'ur tarqalgan. Qushlardan esa qora laylak, burgut, boltatumslшq, tog' sariq clшmgug'i, cl1ittak va tog' kakliklari uchraydi. Bundan tashqari, turli hashoratlar, noyob turdagi kapalaklar ham mavjud yuqorida aytib o'tilgandek bu qo'riqxona zonasining tuproq tizimi turlicha.
Tuprog'i to'q jigarrang, qo'ng'ir tuproqlarda ksyerofit o'simliklar
ko'p uchraydi. Ksyerofit o'simliklar ajriqbosh, arpao't, yaltirbosh, navro'zo't, yaylov qo'ng'irboslli va boshqalar. Bu hududda adirliklar ham mavjud. Adirlik joylar cho'I va tog'lar o'rtasidagi zonaga
230
o'xshaydi. Adirlik tog' oldi baland qirlarini tashkil etadi. Adirlikning tuprog'i clю'l tuprog'iga juda o'xshaydi. Biroq tarkiЬidagi organik moddalaming ko'pchiligi, uning rangi to'q bo'z tuproqligi, cho'l tuprog'idan farqlanib turadi. Adirliklan1ing iqlimi cho'l iqlimidan farqlanadi. Adirliklarda iqlim cho'l kaЬi xaddan tashqari issiq emas. Yog'ingarchilik 250-600 mm., ko'proq yog'adi. Qo'riqxona adirligi 2 qismdan iborat. Quyi va yuqori adir, ular dengiz sathidan qancha metr balandligiga qarab slш qismlarga bo'linadi. Adirlarda cho'l o'simliklari Ьilan Ьir qatorda adirning o'ziga xos o'simliklari ham o'sadi. Yuqori adirlaming yonbag'irlarida butalar Ьilan Ьirga, ora-sira pista, bodom, qizilcha, bo'tako'z va kampirclюpon (bular ko'p yillik o'simliklar) kaЬi o'simliklat" ham ucl1шydi.
Adirlarda arpa va bug'doy ekiladi. Adirda yog'in ko'p bo'lgani uclшn donli ekinlal" yaxsl1i hosil byet"adi. Adit"likning 11oqulay bo'lgan tik va toli yonbag'irlarida cho..va mollari mavsum bo'yicha boqiladi. Zomin qo'riqxonasi ana shunday betakror manzaralari Ьilan hosdic
1926-1927 yillarda Guralasl1 Soyda qo'riqxona uclшn yer ajratilgan 1928 yilning 5 iyunida O'zbekisto11 Xalq Komissat"lal"i Soveti qat"ori qabul qilingan. Hozirgi paytda qo'riqxona maydoni 26840 gani tasl1kil etadi. Uпdan 22137,3 ga o'mюn bllan qoplangan. Qo'riqxonaga eng yaqiн aholi punktlari Sharqda Qizil Mozot" qishlog'i, Shimolda qo'riq-xona chegarasidan 4 km masofada Kicblk Qша shaqshaq qishlog'i Ьос Qo'riqxonaning iqlimi keskin kontinental. O'rtacha yillik yog'in miqdori 405 mm. yozgi yog'ingarchilik yomg'ir, qishda qor yog'adi. Yuqol"i tog'li zonalal"da may-iyun oylarida liam qot" yog'ishi kuzatiladi. Yanva1"-fev1·al oylarida qor qatlami yat"im metr va undaя qalin bo'lishi mumkin. Iyul-avgustdagi harorat ЗЗ+З5°S gacha ko'tariladi. Dekabl"-yanvarda esa -З4°S gacha pasayadi. Qo'riqxona qishi turg'un bo'lib besh oydan oshiqroq davom etadi.
Qo'riqxona tuproq tuzilishi ko'p xildir.
1. tut". Och jigaттang tuproq. O'rta tog' poyasining pastki qislarida 1750-2300 m gacha balandlikdajoylashgan.
2 tur. Qo'ng'ir tuproq. Dengiz satxidan 2100-2800 m balandlikda joylashgan.
Ushbu tur o'z navbatida yana uchga bo'linadi. А) Karbonatga to'yingan qo'ng'ir-jigaттang tuproq. В) Jigarrang ishqorlangan turpoq.
S) To'qjigarrang ishqorlangan turpoq o'rmon tuprog'i.
3 tur. Balaч.d qir-adirlaming tuprog'i. Dengiz satxidan 3500 m. balandlikda joylashgari. Eng pasti 2700 m.ni tashkil etadi.
,
231
tur. Voha-allyuvial tuproq turi. Suv oqib kelib yoyilib tushadigan joylarda shu tuproq turi mavjud. Tuproqning hosildorligi kam. U joylarda archa, zirk, na'matak kabl o'simliklar o'sadi.
tur. Torfli botqoqli tuproq turi.
O'simliklar dunyosi. Qo'riqxona hududdagi o'simliklar uch turga bo'linadi: Tog'-adir o'simliklari; O'rmon o'simliklari va baland tog'li o'simliklar. Tog'-adirlar dengiz sathidan 1300-2300 rn.balandlikda joylashgan. O'пnonli qismlari esa 2100 m balandlikdan boshlanib 2700 m balandlikda tugaydi. Hozirgi kunda qo'riqxonada 70 oilaga mansub 700 xil o'q ildizli o'simliklar mavjud. Ulardan 280 turining 13 ta xili O'zbekiston Qizil kitoЬiga kiritilgan. Dorivor o'simliklaming 20 xili hamda rnanzarali gullarining 15 xili mavjud.
Hayvonot dtшyosi. Qo'riqxonadagi hayvonlar dunyosi o'rmon
tog'li zoogeografiyasiga oid hayvonlarning turlari bllan haraktyerlanadi. Qo'riqxonada 1 tur baliqlar, 14 tur sudralib yuruvc'1ilar, l 02 tur qushlar, 30 tur sutemizuvchilar mavjud bo'lib, ula1·dan XTSI Qizil kitoblga: Qor barsi, Sevyertsov qo'yi, Qora quzg'un kiritilgan. O'zbekiston Qizil КitoЬiga esa: Qor barsi, Tyan-Shan kulrang ayig'i, Turkiston silovsini, Sevyertsov quyi, qora quzg'un, qora laylak, burgut, borodach, Oqtosh sini, Кichik burgut, Lochin kabllar kiritilgan.
|
| |
