|
«Baday-To'qay» davlat qo'riqxonasi
|
| bet | 102/119 | | Sana | 07.02.2024 | | Hajmi | 0,61 Mb. | | #152531 |
Bog'liq Ekologiya 11. Rom уоrм ато. Л tos II кenт z 1 L-fayllar.org13.5. «Baday-To'qay» davlat qo'riqxonasi
Tarixi: Baday-To'qay qo'riqxonasi 1971 yilda tashkil topgan. O'sha yili 26-aprelida bu hududdagi to'qay o'rmonlar hamda hayvonot olamini saqlash maqsadida Hukumat tomonidan farmon qabul qilingan edi. Boshida Toldiq-to'qay degan o'rmonli hudud ham bu davlat qo'riqxonasiga kiritilgan edi. Biroq Byeruniy tumani kotibl bu lшdud
225
226
iqtisodiy taЬiat resursini tashkil etishini hisoЫab byerishi tufayli qo'riq xona tarkiЬiga kiritilmadi.
Qo'riqxonaning geografik o'rni Amudaryoning deltasida joylasl1-
gan. Bu hududdagi tabliy majmualarni o'rganishda benihoya katta imkoniyatlarga olib keladi.Bir paytlarda Amudaryoning o'ng va chap qirg'oqlarida joylashgan to'qaylar ayovsiz o'zlashtirilishi katta ekologik buzilishlarning sodir bo'lishiga sabab bo'ldi. Oqibatda bu yerdagi hayvonot olamidagi sut emizuvclli hayvonlarning 6 turi, qushlarning 4 turi yo'qolib ketdi.
Relefi: qo'riqxona deltasida hosil bo'lgan to'lqinsimon tekislik. Relefida daryoning o'zan bo'yi markazlari, o'zanlar oralig'i botiqlari
yaxshi saqlanib qolgan. Amudaryoning hozirgi deltasi shimoli-g'at·b
tomonga sal o'tganda past tekislikdan iborat, o'rtacha mutlaqo baland ligi 100 m. atrofida, Orol dengizi atroflarida esa 50-60 m balandlikda joylashgan. Tekisligi asosan daryo keltirgan yumshoq jinslar Ьilan qoplangan. Daryo tosl1gan paytda yer yuzida qalin loyqa qoladi, shu sababdan Xorazm tekisligining tuproqlari unumdor bo'ladi. ,Qo'riqxona hududidagi iqlim respuЫikamizdagi boshqajoylardan keskin farq qiladi. Qishda uning shimolroqda, sovuq Arktika havo oqimlat·i yo"lida joylashganligi aniq sezilib tursada, yozi uning jazirama cho'\lari orasida ekanligidan darak byerib turadi. Iqlimi шutadil bo'lib, yнqorida ko'rsatib o'tilganidek yozi issiq va quruq, qisl1i o'rtacl1a sovuq. Eng issiq оу, iyul oyi bo'lib, o'rtacha harorat 27-28° S, kuz eng qisqa fasl bo'ladi, yani kuzga xos l1arorat oktyabr, noyabr oylarida kuzatiladi. Yog'ingarchilik 3 mm dan 6 шш gacha yog'adi. Havoнing namgarchiligi o'rtacha 26-56 % dan oshmaydi.
Tuprog'i 3 tipli hisoЫanadi: O'tloq allyuvial soz tekislik tuprog'i; O'tloq allyuvial tuproq; Sho'rxok tuproq o'tloq allyuvial soz tekislik va o'tloq allyuvial tuproq hududda qadimdan sug'orilib dehqoncl1ilik qilinib keladigan yer osti suvi yuzajoylashgan. Biroq bu kaЬi tuproq turi tez sho'rlanadi. Hosildorlik ancha yaxshi bo'lsa ham sho'rxok tuproq hududning cho'l tomonida uchraydi. Sho'rxok turpoq qadimgi allyuvial tekisliklarida ayniqsa daтyolarning delta tekisliklarida daiyo keltirma larining yoyilmalariga taqalgan. Hududda taqir joy ham mavjud, taqir bu o'simlik o'smaydigan, yorilib ketgan zich, qatqaloqli yalang tekis joydir. Taqir vaqti-vaqti Ьilan yog'in, suvlari tushib turadigan pastlik yerda paydo Ье' ladi.
O"simlik dunyosida muhofaza qilinadigan o'simliklar: Qayir bo'yi to'qaylari landshaftlari, arid va yirik bargli tyerak, betaga, tol, qamish,
227
gullardan chinnigul, buze\ hamda so'g'd lo\asi kaЬilar. Hashoratlardan esa: Turkiston o\a-bula qanotli kapalagi, qora qanotli ninachi, ko'p\ab boshqa turdagi hashoratlar.
Qush\ar: Кichik Bak\an, musicha, mayna, cho'I chumchug'i, qaldirg'och, Ilonxo'r qush, Sapsan, Uzun dumli burgut, Qora ka\hat, fazan (tustovuq), to'q jigarrang kabutar kabl noyob qush turlari.
Sutemizuvchi hayvonlardan esa: qo'riqxonaning faxri Xongul уо\шd Buxoro bug'isi, to'ng'iz kabllar muhofaza qilinadi. To'ng'izlar
faqat to'qayda bo'ladi. ·
Amudaryo hamda Ko'kdaryo oqimida baliqlaming 20 turi mavjud. Ulardan: Orol shipi, Amudaryo katta va kichik kuraksimon baliqlari, Orol oq ko'zi, Sazan, Sudak, Laqqabaliq, Orol usachi, Oq amur, Do'ngpeshona kaЬi baliq turlari muhofazaga olingan.
Qo'riqxona 35 yillik yublleyi bo'lganda (2007 yili) Lim. В.Р.,
Musaev О.А, An.E.S. olimlar Evropa fondi LHF ning iqtisodiy, moliyaviy jihatdan qo'llab quvvatlashi Ьilan «O'zbekiston, Buxoro bug'usi» kitoЬini nas\1rdan c\1iqardilar. Usl1bu kitobda muallitlari Buxoro bug'usi hamda ular joylashgan hududni saqlash haqida yozib, barcha moliyaviy jihatdan qo'llab-quvvatlangan homiylarga o'z chuqur minnatdorchiligini Ьildirib qolishgan.
Baday-To'qay qo'riqxonasining maydoni 6462 ga. Qo'riqxona Qoraqalpog'iston RespuЫikasining Byeruniy tumanida Amudaryoning o'ng soxilining quyi qismidajoylashgan. Qoraqo-lpog'iston iq\imi keskin
-kontinental. U o'zining quruq va issiq yozi, sovнq qishi va nam miqdordagi yog'ini Ьilan haraktyerlanadi. O'rtacha l1arorat 3,8°Sdan 19.6°Sgacha o'zgaradi. Ushbu qo'riqxonaning hududi tekislikdan iborat
bo'lib Amudaryoga qiyajoylashgan va dengiz,sathidan balandligi 86 m. dan 89 m.gachadir. Qo'riqxona hududida qurib qo\gan daryoning o'rni ham bor. Qo'riqxonaning tuprog'i 3 tipda bo'ladi: 1 O'tloq-allyuvial
tekislik turpog' i. Hosildor Ьо' ladi. 2. O'tloq allyuvial tuprog' i.
Unumdorligi o'rtacha bo'ladi. 3. Sho'rxok turpoq. Bu tuproqda ekin ekib bo'lmaydi.
Xalqaro TaЬiatni saq\ash Ittifoqining Qizil kitoЬi (XTSI) hamda O'zbekiston Qizil kitoЬiga Qo'riqxonadagi quyidagi o'simlik va jonzotlari kiritilgan:
Flora (o'simlik): 1. Buzel lolasi; 2. So'g'd lolasi;
Baliqlar: 1. Orol shipi (XTSI); 2. Amudaryo katta kuraksimon balig'i (XTSI); 3. Кichik kuraksimon Amudaryo balig'i; 4. Orol oq ko'zi; 5. Orol usachi.
228
Qushlar: 1. Кichik Baklan; 2. Ilonxo'r qush; 3. Balaban; 4. To'q jigarrang kabutar.
Sutemizuvchilar: Buxoro kiyigi va ohular.
|
| |
