Arala- shma
|
Post
|
1991
| |
1992
| |
1993
| |
1994
| |
1995
| | | | | | | |
I G'h В3
| |
mg/ m3
|
ST
Ch
к
|
mg/ m3
|
ST
Ch
к
|
mg/m 3
|
ST
Ch
к
|
mg/ m3
|
ST
Ch
к
|
mg/ m3
|
ST
Ch
к
|
Chang
|
Sa1·i- osiyo
|
0,1
|
0,7
|
0,2
|
1,3
|
0,2
|
1,3
|
0,1
|
0,7
|
0,2
|
1,3
|
Olting ugurt diok- sidi
|
Sari- osiyo Deno
V
|
0,009
0,005
|
0,2
0,1
|
0,006
0,004
|
0,1
0,1
|
0,004
0,003
|
0,1
0,1
|
0,003
0,003
|
0,1
0,1
|
0,003
0,003
|
0,1
0,1
|
Azot diok-
|
Sari- osiyo Deno
V
|
0,03
0,02
|
0,8
0,5
|
0,03
0,02
|
0,8
0,5
|
0,03
0,02
|
0,8
0,5
|
0,02
0,02
|
05
0,5
|
0,03
1),02
|
0,8
0,5
|
sidi
| | | | | | | | | | | |
Ftorli
|
Sari-
|
0,003
|
0,6
|
0,006
|
1,2
|
0,003
|
0,6
|
0,003
|
0,6
|
0,003
|
0,6
|
12-jadval
Tojikiston alyuminiy zavodi tomonidan atmosferaga ifloslantiruvchi moddalar tashlanishi dinamkasi (tonna)
Manba.Tojikiston RespuЬlikasining 2004 yildagi ekologik faoliyati natijalari obzori, ВМТ ЕIК.
13-jadval
TojAZ ta'sir hududida atmosfera havosining ifloslanish dinamikasi o'rtacha yillik kontsentratsiyalar, mg/m3/STChK ulushi
vodo- rod
|
osiyo Deno
V
|
0,001
|
0,2
|
0,002
|
0,4
|
0,002
|
0,4
|
I0,003
|
0,6
|
0,00210,4
1
|
134
Aralash ma
|
Post
|
2000
| |
2001
| |
2002
| |
2003
| |
2004
| | | |
mg/ m3
|
ST
Ch
к
|
mg/ m3
|
ST
Ch
к
|
mg/ m3
|
STC
hK
|
mg/m 3
|
STCh
к
|
mg/ m3
|
ST
Ch
к
|
Chang
|
Sario siyo De-
nov
|
0,1
0,1
|
0,7
0,7
|
0,1
0,1
|
0,7
0,7
|
0.1
0,1
|
0,7
0,7
|
0,1
0,1
|
0,7
0,7
|
0,1
0,1
|
0,7
0,7
|
Oltingu gu11 dioksidi
|
Sario siyo De- nov
|
0,003
0,003
|
0,1
0,1
|
),003
),003
|
0,1
0,1
|
D.003 D,003
|
0,1
0,1
|
0,003
0,003
|
0,1
0,1
|
D,003 МО3
|
0,1
0,1
|
Uglyero doksidi
|
Sario siyo De- nov
|
1
|
0,3
0,3
|
11
|
0,3
0,3
|
1
l
|
0,3
0,3
|
l l
|
0,3
0,3
|
l
1
|
0,3
0,3
|
Azot dioksi- di
|
Sario siyo
De- nov
|
0,02
0,02
|
0,5
0,5
|
0,03
0,03
|
0,8
0,8
|
0,04
0,03
|
1,0
0,8
|
0,04
0,03
|
1,0
0,8
|
0,03
0,04
|
0,8
1,0
|
Ftorli vodo-
\"Od
|
Sario siyo De-
nov
|
0,003
0,002
|
0,6
0,4
|
),003
),002
|
0,6
0.4
|
),004
),003
|
0,8
0,6
|
0,004
0,002
|
0.8
0,4
|
D,oo4 D,002
|
0,8
0,4
|
14-.ia dval
1985 yilda o'tkazilgan muntazam tekshirishlar Tojikiston alyu miniy zavodida 11,5 km masofadagi Sariosiyo hududida atmostera havosining ftorli vodorod Ьilan eng ko'p ifloslanganligi darajasini ko'rsatadi-1,4 STChK о' .s. maksimal miqdori 0,048 mg/mЗ (2,4 STChK) darajaga etdi. Tuproq va o'simliklat·da ftoridning yuqori darajasi kuzatildi. 1991 yildan boshlab, 1996 yilgacha zavod quvvati pasayganligi va chiqindilar kamayishi sabaЫi, atmosfera havosi ifloslanishi Ьir muncha pasaydi, l kin ta'sir hududi bo'lgan Sariosiyo tuшanida atrof-muhitni tekshirish ishlari to'xtatilmadi. TojAZ zararli chiqindi gazlarini chiqarishi o'ziga xosligi ftorli vodorod Ьilan atmosferani ifloslantirishni yanada chuqurroq o'rganish zarurligini talab etdi. Shuning uchun hududda, 1994 yilda O'Zgidromed tomonidan
135
atmosfera havosida uning miqdorini tez-tez tekshirib turilmoqda (Ьir sutkada 8 martta).
1991-1995 yillar davomida atmosfera havosida ftorli vodorodning
miqdori dinamikasining tahlili va 2000-2004 yillarda o'tkazilgan tah lillar o'rtacha yillik miqdori 0,002-0,004 mg/mЗ darajasida bo'lganligini ko'rsatadi. Maksimal Ьir marotabalik miqdori 0,010-0,019 atrofida qayd etildi, oltingugurt dioksidi miqdori Ьir kunda o'rtacha 0,005 mg/mЗ
atrofida bo'idi.
Atrof-muhitni ifloslanganligini 1995-2000 yillar va 2003-2004 yillar monitoringi ma'lumotlar natijalai·i atmosfera havosida va suv
havzalarida ftor Ьirikmalari aniqlanish hollari qayd etilishi davom
etayotganini ko'rsatadi.
O'zbekiston RespuЫikasi Sog'liqni saqlash vazirligi sanitariya
epidimalogiya xizmati hududiy markazlari bajargan Ьirikmalari (xlo rogenli kislota, kvyertsatin va flavonoidlar) miqdori nazorat namunalari Ьilan solishtirilganda atigi 15-20% ni tasl1kil etdi.
Shunday qilib, ftoming turli miqdorlari faqat o'simliklaming o'sishi, rivojlanishi va hosildorligigina emas, balki nafas olish tezligi, fotosintez, qator muhim fyem1entlar faolligiga va o'simlik hujayralari holatiga, xususan minyeral almashinuviga ham ta'sir ko'rsatadi.
Qishloq xo'jaligi o'simliklari hosildorligi pasayishi O'zbekiston
RespuЫikasi Qishloq va suv xo'jaligi vazirligi mevasabzavot ekinlari va kartoshka IТI tomonidan tasdiqlanadi.
1990-1992 yillarda qishloq xo'jaligi o'simliklari va kartoshkaning holati va hosildorligiga TojAZ chiqindilari ta'siri o'rganildi. Kuzatishlar Sariosiyo tumani «Pravda», «Do'stlik» (eng ifloslangan) va Denov
tumani «Tojikiston» xo'jaliklarida (o'rtaci1a ifloslangan) kuzatishlar o'tkazildi. Bu hududlarda zararli moddalarning miqdori va sabzavotlar, kartoshka va turli o'simliklar o'sisl1i holati o'rganildi.
Tahlillar zavodning ifloslantiruvchi modda chiqindilari pomidor, bulg'or qalampiri, piyoz, kartoshka, sabzi kaЬi qishloq xo'jaligi o'simliklari o'sishiga halal byerishini ko'rsatdi. Mana shu o'simliklarda gullari to'kilishi va xloroz kuzatildi. Buning oqibatida hosildorlik juda past bo'ldi. Mazkur o'simliklarda ftor miqdori ortiqligi kuzatildi. O'simliklardan mumkin bo'lgan ftor miqdori 2,5 mg/kg o'miga u 59,1 - 59,3 mg/kg ni, ya'ni 20-25 barobar ko'pni tashkil etdi.
1990-1992 yillarda o'tkazilgan ilmiy tadqiqotlar pomidor, bulg'or qalampiri, pryoz va sabzidan olingan hosildorlik avvalgi yillar Ьilan solishtirilganda 25-26% ga past bo'lganini ko'rsatdi. Piyoz urug'lari
136
holatiga salbly ta'sir ko'rsatisl1 kuzatildi. Zavodning salЬiy ta'siri 60-70 km masofaga etdi.
Zavoddan 40 km uzoq шasofadagi xurmo, anor, anjir, o'rik, olcha kabl daraxtlar va uzumga ham zavod zarar etkazgan, ularning barglari qurib qolgan va mevalari yerta xom to'kilib tushadi.
Zavoddan 18-23 km masofadagi hududga kiruvchi 4 ta xo'jalik o'simliklarining holati tahlil qilinganda, olchada ftor miqdori 63mg/kg, anorda-12 mg/kg, «Rozmarin» olmalarida - 61mg/kg va «Xo'rak Sultoni» uzumida - 52 mg/kg ni tashkil etganligi aniqlandi.
Janubly stantsiya va Denov tumanlariga kiruvchi ikkinchi hududda (35-40 km) olchada ftor miqdori 47 mg/kg, uzumda - 21-87 km /kg, o'rikda - 122 mg/kg ni tashkil etdi.
Oltinsoy tumanining uchta xo'jaliklari kiradigan uchinchi hududda (70 km dan ortiq) uzumda ftor miqdori 1О mg/kg, tog' olchada
- 25 mg/kg. xo'raki uzumda -8 mg/kg, ni ko'rsatadi.
Bu ma'lumotlar chiqindi manbaidan uzoqlashib Ьorilganda, mintaqa o'simliklariga salbly ta'sir ko'rsatishi pasayishini ko'rsatadi.
Hozirgi kunda hosildorlik pasayganligi sabaЫi, qishloq xo'jalik o'simliklari maydoni bu hududlarda qisqartirildi. Misol uchun, Sariosiyo tumanida 1991 yilda 285 ga maydonda sabzavotlar etishtirilgan Ьо' lsa, 2002 yilga kelib bu maydonlar 65 ga ni tashkil etdi. Denov tumanida bu ko'rsatkichlar 1991 yilda 515 ga va 2002 yilda 102 ga. ni tashkil etdi.
1991 yilda Uzun tumanida uzumning hosildorligi 30,1 ts/ga.ni tashkil etsa, 2002 yilda 2 barobariga kamaydi, Sariosiyo tumanida 1991 yilda- 32,8 ts/ga, 2002 yilda esa 7,7 ts/ga. ni tashkil etdi.
Turli o'g'itlar va gyerbltsidlarning sabzavotlar, qishloq xo'jaligi o'simliklari va kartoshka hosildorligiga ta'siri to'g'risida ko'plab
qo'shimcha ilmiy tekshirishlar o'tkazildi. 2001-2003 yillarda O'zbe kiston RespuЫikasi DavtaЬiatqo'm topshi1·ig'i bo'yicha O'zgidromet gidrometyerologiya ilmiy - tadqiqot instituti tomonidan o'tkazilgan tekshirishlari ham o'simliklarda ftoridlar mumkin bo'lgan miqdori 10 mg/kg ni tashkil etgan holda uzum, shaftoli, anor va yong'oq barglari tarkiblda u 70 - 180 mg atrofida bo'lganligini ko'rsatdi 12 rasm). O'simliklarga yuksak antropogen ta'sir ko'rsatilishi to'g'risida barglarda xlofillar miqdori pastligi bo'yicha ham fikr yuritish mumkin, bu esa, boshqa hududlardagi ham fikr yuritish mumkin, bu esa, boshqa hududlardagi o'simliklar Ьilan solishtirilganda ularning ancha qiyin holatini anglatadi.
137
Shu sabaЫi GMIТI tomonidan, atmosfera havosida ftorli vodorod cheklangan - mumkin bo'lgan miqdori yanada qattiq ekologik me'yori ishlab chiqilib, O'zbekiston RespuЬlikasi Davtablatqo'm tomonidan tasdiqlandi, bu me'yorlarda o'simliklar uchun atmosfera havosida ftorli vodorod miqdori o'rtacha kundalik miqdori 0,0033, maksimal Ьir marotabalik miqdori - 0,0096 mg/m3 miqdorda bnlgilandi.
Bu o'simliklar atmosfera havosida ftorli vodorod miqdoriga ancha kuchli ta'sirchanliklarini anglatadi.
|
