28-rasm. Qadamli kuchlanish sxemasi:
a – umumiy sxema; b – tokning inson oyog‘idagi tayanch yuzasidan oqib tushishi
29-rasm. Yerga qisqa tutashuv bo‘lgan hududda to‘g‘ri harakatlanish:
a) yerga qisqa tutashuv bo‘lgan hududdan uzoqlashish tartibi;
b) oyoqlarni to‘g‘ri harakatlanishi (oyoq izlari) tartibi
4. Yerga ulagich qurilmalarining konstruksiyalari
Yerga ulagichlar bilan konstruktiv ravishda birlashtirilgan yerga o‘tkazgichlar
yig‘indisini, y
erga ulagich qurilmalari deyiladi (
30-rasm).
5
30-rasm. Yerga ulagich qurilmalari
Yerga qoqilgan va o‘zaro metall bilan biriktirilgan o‘tkazgichlar,
yerga ulagich
deb ataladi. Yerga ulanayotgan qismlar va yerga ulanish orasini bog‘lovchi simlarni,
yer o‘tkazgichi deb ataladi. Agar yer o‘tkazgichi ikki va undan ko‘p bo‘lsa, ularni
magistral o‘tkazgich deb ataladi. Yerga ulagichni joylashtirishiga qarab yerga
ulanayotgan dastgohlarga nisbatan, yerga ulagich qurilmasini
chiqarilgan va
konturli
turlariga ajratiladi.
31-rasm. Tashqariga chiqarib zaminlash: a –prinsipial sxemasi; b – plandagi ko‘rinishi
6
32-rasm. Konturli zaminlash:
a – vertikal bo‘yicha qirqim; b – plandagi ko‘rinishi; v – potensiallarning tarqalishi
Chiqarilgan erga ulagichlar, yerga ulanayotgan dastgohlardan uzoqroq joyda
o‘rnatiladi va yerga ulagich yordamida biriktiriladi (
31-rasm). Yerga ulagichlar yerda
ulanadigan uskunalarga nisbatan uzoq masofada joylashgan sababli, yoyilib o‘tish
hududidan tashqariga joylashgan bo‘ladi.
Shu tufayli tegib ketish kuchlanish
koeffitsienti birga teng bo‘ladi. Inson kuchlanish ostida bo‘lgan uskunaning qobig‘iga
tegib ketganida qobig‘ni yerga nisbatan kuchlanishiga duch keladi
;
(
V)
(8)
Demak, chiqarilgan ulagichlar faqat qobiqdagi kuchlanishni yo‘l qo‘yilgan
me‘yoridan oshmagan holatida va yerga ulagich qurilmani kichik qarshiligi hisobiga
xavfsizlik sharoitlariga javob beradi.
Yerga katta tok o‘tib ketadigan bo‘lsa (bu holat zamonaviy elektr uskunalarida
sodir bo‘lishi mumkin), qobiqdagi yo‘l qo‘yilgan kuchlanishni yerga nisbatan ulash
qurilmasini qarshiligini pasaytirish hisobiga havfsizlikni ta‘minlab bo‘lmaydi. Bu
holatda,
konturli yerga ulagich kurilmalari qo‘llaniladi (
32-rasm).
Konturli yerga ulash qurilmalarida yerga ulagichlar, yerga ulanadigan uskuna-
larni joylashgan maydonini perimetrda va maydoncha
ichkarisida setka shaklida
o‘rnatiladi. Tok qobiqga o‘tib ketish holatida yerga ulagichlardan yoyilib ketayotgan
tok hisobiga, maydonchaning sathida maydonchaga chiqayotgan yeriga nisbatan,
yuqori potensial hosil bo‘ladi.
Potensiallarni yoyilish grafigini olish uchun har bir ulagichni potensiallarini
alohida ustma-ust qo‘shib aniqlash mumkin. Shuni hisobidan uskunani qobig‘i va yer
sathini potensiallari tenglashadi va maydon ichiga tegib ketish kuchlanishi xavfsiz
bo‘lib qoladi. Konturli yerga ulash qurilmalarini
maydon chegarasidan, qadamli
kuchlanishi oshib qoladi. Uni kamaytirish maqsadida insonlar o‘tadigan yo‘llarida
alohida metalli shinalar o‘rnatiladi. Natijada yer sathidagi potensiallarni taqsimlash
qiyaligi, hamda qadamli kuchlanishi kamayadi.
Shunday qilib, konturli yerga ulash qurilmasida yerga ulangan uskuna atrofi-
dagi potensiali balandroq, potensiallari ayirmasi esa pastroq bo‘lishi hisobiga, tegib
ketish kuchlanishi va qadamli kuchlanishni xavfsizligi ta’minlanadi. Yerga ulash
qurilmalari,
tabiiy va
sun‘iy bo‘lishi mumkin. Qurilishda
va ishlab chiqarishda
7
qo‘llaniladigan elektr o‘tkazuvchi qismlar: metall konstruksiyalar, armatura, truba,
quvurlar (yonuvchi va portlovchi gaz va suyuqliklardan tashqari), kabellarni metalli
izolyasiyasi (alyuminiydan tashqari) va h.k,
tabiiy yerga ulash qurilmalari deb
ataladi. Yerga ulash qurilmalardan foydalanish tavsiya etiladi.
Sun‘iy yerga ulash qurilmalari, bu maxsus tayyorlangan bo‘lib,
boshqa
maqsadlarda qo‘llanilmaydi. Ko‘pincha ular
vertikal joylashgan elektrodlar va ularni
biriktiradigan
gorizontal joylashgan elektrodlardan iborat bo‘ladi.
Vertikal elektrod
sifatida, diametri 10-14 mm va uzunligi kamida 5 m bo‘lgan po‘latli o‘zak qo‘l-
laniladi hamda o‘lchamlari 40x40 mm dan 60x60 mm gacha va uzunligi esa 2-3 m
bo‘lgan ugolniklar kamroq qo‘llaniladi.
Vaqtincha yerga ulash qurilmalari sifatida,
maxsus yuruvchi yerga ulash
qurilmalari qo‘llaniladi. Ularni o‘rnatish va yig‘ishtirishni osonlashtirish maqsadida,
yerga burab o‘rnatiladigan elektrodlar hamda biriktirish uchun qo‘llaniladigan max-
sus qisqichlar mavjud. Yerga o‘tkazgichlar o‘zaro va yerga ulagichlar bilan biriktirish
maqsadida yerga ulanadigan uskunani kobig‘i bilan payvandlanadi yoki bolt
yordamida biriktiriladi. Magistral yerga o‘tkazgichlar yerga ulagichlar bilan ikki
joyda biriktiriladi. Vertikal elektrodlarni odatda yerdan 70-80 sm chuqurroq o‘rnati-
ladi.
