10
boshlaydi, bu asboblar signalizatsiya maqsadidia ishlatiladi va satx signalizatorlari
deyiladi.
Satx o„lchagichlar ishlash prinsipi va o„zining tuzilishi jixatidan bir-biridan
farq qiladi. Satx o„lchagichlarning xilma-xilligi, sig„im chegaralarining ko„pligi,
eksplatatsiya
sharoitlarining xar xilligi, va o„lchanayotgan moddalarning turlicha
fizik, kimyoviy hususiyatlari bilan xarakterlanadi. Masalan suyuqlik satxini
o„lchashga mo„ljallangan ko„pchilik asboblar sochiluvchan moddalar satxini
o„lchash uchun yaroqsiz, usti ochiq sig„imlarda ishlatiladigan qurilmalar esa yuqori
bosimda ishlaydigan sig„imlar uchun yaroqsizdir.
Satxni nazorat qilish asboblari tuzilishi bo„yicha shkalaliy va shkalasizlarga
bo„lnadi. Bu priborlar odatda ikkilamchi asboblar bilan ishlaydi,
yoki satxning
chegara xaqida mustaqil signal beradi.
Ishlash prinsipiga ko„ra satxni o„lchash asboblari quyidagi guruxlarga
bo„linadi: ko„rsatish oynasi;
qalqovichli; gidrostatik; elektrik;
radioizotopli;
ultratovushli; vaznli va boshqalar. Kimyo va oziq-ovqat sanoatida bu satx
o„lchagichlar bir qator talablarni qanoatlantirmaydi.
Bunga sabab ko„pchilik ishlab chiqarish apparaturalarining yuqori bosim va
temperaturalarda ishlashi va nazorat qilinayotgan moddalarning xususiyatlaridir
(agressivlik, zararlilik, o„ta qovushqoqlik va xokazo). Texnologik
jarayonlarni
avtomatlashtirishda turli talablariga muvofiq suyuqlik satxini o„lchashni turli
usullari ishlatiladi. Agar ko„rsatishlarni uzoq masofaga uzatish kerak bo„lmasa,
suyuqlik satxi talab qilingan aniqlik bilan ko„rsatish oynalari yoki ko„rsatuvchi
ditmanometr – satx o„lchagichlar yordamida o„lchanishi mumkin. Ko„rsatish
oynasi o„rqali satx o„lchash tutash idishlar prinsipiga asoslangan.
Texnologik jarayonlarni
avtomatlashtirishda, shuningdek nazorat qilish va
boshqarishda suyuqlik va oquvchan qattiq jismlarni (sement, qum, tuz, albaster,
soda va boshqalar) satxlarini o„lchash muxim axamiyatga ega. Agar ishlab
chiqarish yong„inga xavfli yoki portlashga moyil bo„lsa, satx o„lchagichni
ahamiyati yanada ortiq bo„ladi. Satx o„lchagich datchiklari neftni qayta ishlash
sanoati, kimyo sanoati, oziq-ovqat sanoati va farmotsevtika keng qo„llaniladi.
11
Satx o„lchash datchiklari ikki maqsadda ko„llanilishi mumkin.
Birinchi
xolatda bunday datchaiklarni satx signilizator deb atalib, satx biror nuqtaga
etganda signal beradi. Bunda zaruriy satx qiymati oldindan belgilab qo„yiladi.
Ikkinchi tur datchiklarini ko„pchiligi idishdagi maxsulotni xajmini, miqdorini
uzluksiz nazorat qilish uchun qo„llaniladi.
Ikkinchi tur datchiklari birinchi tur datchiklarini funksiyasini olgan bo„lishi
ham mumkin. YA‟ni idishdagi moddani xajmini ko„rsatishdan tashqari belgilangan
nuqtaga etganda signal berishi mumkin. Texnologik jarayonni
xarakteridan kelib
chiqqan xolatda satxni o„lchash turli metodlar yordamida aniqlanadi. Oddiy
xolatlarda vizual ko„rsatishga asoslangan satx o„lchash tizimlaridan foydalaniladi.
Olingan natijani uzoq masofaga uzatuvchi satx o„lchash datchiklari murakkab
bo„lib turli fizika xodisalariga asoslangan. Ishlab chiqarish korxonalaridan bir
bo„lmish Farg„ona neftni qayta ishlash zavodida satxni turli usullar va turli
asboblar yordamida o„lchanadi. Bularga: ko„rsatish oynasi; qalqovichli;
gidrostatik; radioizotopli; ultratovushli; vaznli va boshqalar kiradi. Ko„rsatish
oynasi orqali satxni o„lchashda tutash idishlar prinsipiga asoslangan bo„ladi.
Ko„rsatish oynasining materiali va armatura tuzilishi satxni nazorat qilish bo„lgan
suyuqlikning bosim va temperaturasiga bog„liq. YAssi ko„rsatish oynalari 2,94
mN/m
2
(30 kgk/sm
2
) bosim va 300
0
S temperaturaga mo„ljallangan. Kimyo sanoati,
oziq-ovqat sanoati, neft sanoati, farmotsevtika va boshqalarda asosan satx o„lchash
qurilmalari maxsulot saqlanadigan idishla(parklar)ga o„rnatilib, uning balandligi
orqali maxsulot xajmi aniqlanadi.
An‟anaviy satx o„lchash qurilmalariga qalqovichli satx o„lchagichlar (rasm
1.1.) va gidrostatik (rasm 1.2.) satx o„lchagichlar kiradi. Qalqovichli satx
o„lchagichlar suyuqlik satxini o„lchashda keng tarqalgan.
Bu qurilmaning sezgir
elementi qalqovichning massasi suyuqlik massasidan kam (odatda metall idish).
SHu sababli qalqovich suyuqlik ustida suzib yuradi. Qalqovichli satx
o„lchagichlarning ishlash prinsipi suyuqlik satxi o„zgarishi natijasida
qalqovichning siljishiga asoslangan. Qalqovichli satx o„lchagichlarning turli
madifikatsiyalari mavjud. Ular bir-birlaridan tuzilishi, o„lchash xarakteri (uzluksiz
12
yoki qayd qiluvchi), masofaga uzatish sistemasini (pnevmatik, elektr va boshqalar)
ishlatish shartlari va boshqa xususiyatlari bilan farq qiladi. Qalqovichli satx
o„lchagichlarda doimiy va davriy cho„kadigan (buykali) qalqovichlar ishlatiladi.
Doimiy cho„kadigan qalqovichli satx o„lchagichlarda qalqovichning vertikal
siljishi satx o„zgarishiga bog„liq, ya‟ni:
