|
Elektronika va asbobsozlik
|
| bet | 3/27 | | Sana | 14.05.2023 | | Hajmi | 1.6 Mb. | | #59524 |
Bog'liq Elektronikaning fizik asoslar fanidan ma\'ruzalar kursi 17-21 gurux 200 ta test, Umidjon MatLab2, Elektron asboblar va integral sxemalar, Ўқув материаллари, 1. Teng to’plamlar. To’plam osti. Universal to’plam, Tashkent-2022 Mavzu; To’plamlarda ekvivalentlik qism to’plamlari1.1-rasm
Elektron nazariyani rivojlanishi natijasida qattiq jismlarning zonalar nazariyasi ishlab chiqildi. Bu nazariyada qattiq jism kristall tuzilishiga ega deb qaralib, shu kristall panjaralar orasida harakatlanuvchi elektronlarning xolatlari o’rganiladi. Kristall panjaradagi elektron ham erkin elektronlar kabi panjaraning davriy potensial maydonida harakat qiladi.
Pauli prinsipiga asosan kristallardagi elektronlar ma’lum energetik holatlarda turaoladi. Bu energetik holatlar energetik zonalarga birikadi. Energetik zonalar esa bir - birlaridan man qilingan zonalar bilan ajralgan bo’ladi.
Atomlarning birlashishi natijasida vujudga keladigan kristallda hosil bo’ladigan zonalarni kelib chiqishini aniqlaylik.
Buning uchun dastlab N dona izolasiolangan atomdan iborat jismni ko’raylik. Izolasiyalangan atomdagi elektronlarning xolati 4 ta kvant soni n, l, ml , ms bilan xarakterlanishi bizga maolum, yaoni ular ixtiyoriy energiyaga ega bo’lmasdan diskret qiymatli energiyaga ega bo’ladilar. Bu atomda xar bir xolat energetik diagrammada bitta energetik sathni tashkil qiladi. Agar atomlar bir-birlariga yaqinlashsa, ular orasidagi o’zaro ta’sir orta boradi, ular orasidagi masofa juda yaqin bo’lsa, xar bir atom qo’shni atom hosil qilgan juda kuchli elektr maydonda turib u bilan o’z maydoni orqali ta’sirlashadi. Natijada, elektronlarning energetik sathlari parchalanadi, ya’ni N ta bir xil energetik sathlar o’rniga N ta bir-biriga yaqin, lekin mos kelmaydigan sathlar xosil bo’ladi. SHunday qilib, izolyasiolangan atomdagi xar bir energetik sath, kristallarda Nta zich joylashgan zonalardan iborat bo’lgan energetik sathlar to’plamini xosil qiladi.
Demak, qattiq jismda izolyatsionlangan aloxida energetik sathlar o’rniga energetik zonalar xosil bo’lar ekan.
1.2-rasm
Parchalanish darajasi barcha sathlar uchun bir xil emas. Atomdagi tashqi elektronlar (valentli) joylashgan sathlar kuchli ta’sirga uchrab, ichki elektronlar joylashgan sathlar esa kuchsiz o’zgaradi.
elektronsiz energetik sathlar zonasi.
valent elektronli energetik sathlar zonasi.
ichki elektronlar joylashgan energetik sathlar zonasi.
Energetik zonalardagi energetik sathlar orasidagi energiya farqi ~ 15-22 eV bo’ladi, demak energetik zonalar amalda uzluksiz spektrni beradi. Bu esa, o’z navbatida elektronni bitta zona bilan chegaralangan energetik sathlarda harakat qila olishini ko’rsatadi, ya’ni berilgan zonadagi elektronlar bir atomdan ikkinchi atomga o’ta olib, xamma atomlar uchun umumiy bo’lib qoladi.
Energetik zonadagi xamma sat’lar elektronlar bilan band bo’lsa, bunday zonani to’ldirilgan zona deb ataladi.
Elektronlar turishi mumkin bo’lgan zonalar ruxsat etilgan zonalar deb ataladi.
Kristallardagi atomlarning xossalariga qarab muvozanatli xolatda ikkita atom orasidagi masofa r1 ko’rinishda yoki r2 ko’rinishda bo’ladi, r1 ko’rinishda xolatlar o’rtasida man qilingan zona hosil bo’ladi, r2 masofada esa qo’shni zonalar bir-birini berkitadi.
Kristallardagi energetik zonalar, SHredinger tenglamasini yechish bilan aniqlanadi.
Kristalldagi elektronlar deyarli erkin elektronlar bo’lib, ular potensial maydonda harakatlanadi deb qaraymiz. Bu maydonni kristall panjara hosil qiladi.
(1.1)
bu yerda U - elektronnning potensial energiyasi.
Davriy potensial maydon uchun (1.1) tenglamaning yechimi quyidagicha:
(1.2)
ko’rinishda bo’lishini Blox isbotlagan. (1.2) funksiyani Blox funksiyasi deyiladi, bu yerda uk(r) – panjara davri bilan o’zgaradigan davriy funksiya.
Erkin elektronlar energiyasining to’lqin soniga bog’liqlik grafigi
(1.3)
erkin energiyaning qiymati uzluksiz bo’lib ko’ringani bilan ye(k) diskret nuqtalar to’plamidan iborat, ammo bu nuqtalar shunday qalin joylashganki ular tekis chiziq bo’lib ko’rinadi.
Davriy o’zgaruvchi maydon uchun esa ye (k) bog’lanish quyidagicha ko’rinishga ega.
|
| |
