1
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
SAMARQAND FILIALI
ELEKTRONIKA VA
SXEMALAR1
Kirish. Elektronika va
sxemalar1 faniga kirish.
Fanning maqsadi va vazifalari.
01
MAVZU
URINOV JAMSHID
ORTIQOVICH
Telekommunikatsiya
injiniringi kafedrasi assisenti
E L E K T R O N I K A VA S X E M A L A R 1
Mа’ruza rejasi
2
Zamonaviy elektronika va sxemalardagi diskret
qurilmalardan integral sxemalargacha rivojlanishining
tarixiy davrlari va rivojlanishi istiqbollari
.
1
Zamonaviy elektronika tarixi, rivojlanish bosqichlari va
istiqbollari.
2
Elektrotexnika va elektronika sohalaridagi standartlar va
texnik talablar.
3
E L E K T R O N I K A VA S X E M A L A R 1
1.1. Zamonaviy elektronika va sxemalardagi diskret qurilmalardan integral
sxemalargacha rivojlanishining tarixiy davrlari va rivojlanishi istiqbollari
Hozirgi zamon elektroenergetikasi
— mamlakatning yetakchi sohasidir. U ilmiy-
texnik taraqqiyotda har qanday soha ishlab chiqarishini jadallashtirishda hal qiluvchi rolni
o'ynaydi.
Inson o'z faoliyatining barcha sohalarida elektr energiyadan foydalanadi. Elektr
energiya boshqa energiya turlaridan quyidagi ajoyib xossalari bilan ajralib turadi:
➢a) boshqa (mexanik, kimyoviy, issiqlik, yorug'lik, atom) energiya turlaridan olinishi
nihoyatda sodda;
➢b) uzoq masofaga yuqori foydali ish koeffitsiyenti (FIK) bilan uzatish va yuklamalarga
oson taqsimlash mumkin;
➢v) boshqa turdagi energiyaga oson aylantirish mumkin;
➢g) turli quwatga ega yuklamalarni bitta manbaga ulash mumkin;
➢d) turli fizik tabiatli parametrlarni tok va kuchlanishga o'zgartirish sodda;
➢e) signallami uzoq masofalarga bir onda uzatish mumkin (telefon, telegrafiya, radioaloqa).
E L E K T R O N I K A VA S X E M A L A R 1
4
Elektr
energiyaning
bu
xususiyatlari
qisqa
tarixiy
muddatda
nafaqat
elektroenergetikaning
asosiy
masalalarini,
balki
noelektr texnikalami
yangi
sifat
darajaga
ko’tarishga
imkon berdi.
Elektronika va sxemalar1
fanining
zamirida
elektrotexnik,
radiotexnik, elektromexanik
va
avtomatik uskunalar, shu jumladan hisoblash texnikasi tez sur'atlar bilan rivojlandi,
Elektronika va sxemalar1ning yuzaga kelishi o'zgarmas tok manbaining yaratilishi va elektr va
magnetizm sohasidagi kashfiyotlar bilan bog'liq.
Qadim o'tmishda dastlab yunonlar kichik Osiyoning Magneziya tog' rudalarining parchalari temir
jismlami tortish xususiyatini payqadilar va bu hodisani magnetizm deb atadilar.
Miletlik
Fales
eramizdan
awalgi
VIII
—
VII
asrlardanoq
qahrabo ishqalanish
natijasida
elektrlanishi va unda elektr maydon paydo bo'lishini
ta’kidlagan. Elektr va magnit hodisalar
qadim dunyodan ma'lum, lekin bu hodisalar to'g'risidagi fan 1600 yilda ingliz fizigi U. Gilbert
elektr va magnit hodisalar to'g'risida tadqiqotlarini e'lon qilgandan keyin boshlandi.
E L E K T R O N I K A VA S X E M A L A R 1
M.V.
Lomonosov,
G.V.
Rixman,
B.
Franklino,
Sh.
Kulonlarning amaliy
tadqiqotlari muhim ahamiyat kasb etdi. Elektr
va
magnit
hodisalarni
o’zaro
bog'langanligini rus olimi F. Epinus 1758 yilda o'z ma'ruzasida aytib o'tgan.
1785 yilda fransuz olimi Sh.Kulon o'z nomi bilan atalgan qonunni kashf etdi. U
elektr maydoni kuchlanganligi tushunchasini kiritdi. Elektr zanjir tushunchasi 1794
yilda A. Volta tomonidan kiritilgan.
Volt ustuni esa 1800 yilda yaratilgan. Rus akademigi V.V. Petrov 1802 yilda
elektroximiya
bo'yicha birinchi
tadqiqotlarini o
’tkazgari
va u elektroximiyaniing
asoschisi hisoblanadi.
Magnit strelkaga tokning ta'siri X, Ersted tomonidan 1819 yilda, toklaming o'zaro
ta'siri esa A. Amper tomonidan 1820 yilda o
’rganilgan. Amper birinchi bo'lib elektr
toki, tok kuchi, elektr kuchlanish terminlarni kiritgan. Magnit maydonining dastlabki
tadqiqotlari J.B. Bio va M. Savar tomonidan o'tkazilgan va Laplas tomonidan
matematik ravishda umumlashtirilgan (Bio
— Savar — Laplas qonuni).
E L E K T R O N I K A VA S X E M A L A R 1
Elektrostatikaga oid ayrim tenglamalami fransuz matematigi S. Puasson tadqiq
etgan. Elektromagnit may donning materialistik konsepsiyasi ingliz olimi M. Faradey
tomonidan rivojlantirilgan. U
elektr va magnit maydonlarni tadqiq etish uchun
kuch va ekvipotensial chiziqlar atamalarini kiritgan.
1782 y. Laplas o'z nomi bilan ataladigan tenglamalarni og'irlik nazariyasiga tegishli
asarlarida qo'llagan. Elektromagnit induksiya qonunini 1831 yilda ingliz fizigi M.
Faradey tajriba yo'li bilan kashf etgan va elektrokimyo qonunlarini birinchi bor
o'rgangan. Rus injeneri P.Shilling tomonidan 1832 yili
yaratilgan. Rus akadernigi B. Yakobi 1838 yili suv kemasi uchun elektr mashina
yaratgan. Elektr zanjiriga oid Om qonuni 1826 yilda nemis olimi G. Om tomonidan
kashf etilgan.
Elektromagnit
o’lchash birligi absolyut tizimini nemis olimlari K.F. Gauss va T.
Veber 1831
— 1833 yillari yaratdilar.
E L E K T R O N I K A VA S X E M A L A R 1
Tokning issiqlik ta'siri
— Joul — Lens qonunini ingliz fizigi D. Joul 1841 yili va rus
akademigi E. Lens 1842 yilda ta'riflab berishgan. 1844 yil E. Lens elektromagnit inersiya
qonunini bayon qilgan. Nemis olimi G. Kirxgof 1845 yilda elektr zanjirlarga oid ikkita
muhim qonunga
ta’rif bergan.
Vektor potensiali, induktivlik va o'zaro induktivlikni birinchi bor 1845 yil nemis olimi F.
Neyman
ifodalagan.
Buyuk
ingliz
olimi
D. Maksvell
1873
yili
siljish
toklari
tushunchasmi kiritdi, hamda uni nomi bilan ataladigan o'zgaruvchan elektromagnit
maydon tenglamalarini yaratdi. Bundan faqat 25 yildan keyingina elektromagnit maydon
mustaqil tarzdagi materiya deb isbot etdi.
Elastik muhitda energiya harakati rus olimi N.Umov tomonidan 1874 yilda nazariy
jihatdan tadqiq qilingan. Rus injeneri F. Pirotskiy 1875 yilda quvvati 4,4 kVt o'zgarmas
tokni 1 km masofaga uzatish tajribasini o'tkazgan.
Cho'g'lanish lampasi 1875 yil A Lodigin tomonidan kashf etilgan. 1884 yil ingliz olimi
D. Poyting elektromagnit maydon energiyasini uzatishni nazariy jihatdan tadqiq etgan.
E L E K T R O N I K A VA S X E M A L A R 1
8
1889 yil rus injeneri M.O. Dolivo
— Dobrovolskiy elektr energiyaning uch fazali tizimi
qismlari (generator, transformator)ni ishlab chiqqan va kuchlanishi 15 kV, quvvati 150
kVA
bo’lgan elektr energiyani 175 km masofaga uzatishni amalga oshirgan.
1872 yilda rus olimi A. Stoletov fotoeffekt hodisasini kashf etgan. Dunyoda birinchi bo'lib
A.Popov radio aloqani amalga oshirgan, 1887
— 88 yillarda nemis olimi G.Gers
elektromagnit to'lqinlami mavjudligini eksprimental ravishda isbot etdi. Relyativistik
elektrodinamikaning rivojlanishi 1905
— 1908 yillarda G. Lorens va G. Minkovskilarning
izlanishlari bilan bog'liq.
O’ta o’tkazuvchanlik hodisasi nemis olimi G. Kamerling Onessom tomonidan 1911 yilda
kashf etilgan. "Elektronika va sxemalarning nazariy asoslari" faniga bevosita aloqasi
bo'lgan matematik va umumnazariy ishlar to'g'risida quyidagi ma'lumotlami berish
mumkin.
E L E K T R O N I K A VA S X E M A L A R 1
9
| 