Axborotni to„plash uslublari

61 
taktikasini o‗rganish korxona va tashkilotlarning marketing faoliyatini samarali 
tashkil etishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu xususda axborotni to‗liq olish, 
qayta ishlash va undan qaror qabul qilish bosqichida unumli foydalanish 
imkoniyatlari bir muncha cheklangan bo‗ladi.
3.4-rasm. Marketing axborotlarini to„plash uslublari 
 
Chunki, bozorda ro‘y berayotgan o‗zgarishlarning jadalligi, o‗zaro bog‗liqligi 
va ta‘sirchanligi yuqoridir. Shu sababdan, o‗rganilayotgan jarayon yoki ob‘ekt 
xususida auditlik bilan axborot olish, uning imkoni boricha to‗laligini, 
ishonchliligini ta‘minlash talab etadi, bunday tarzda axborot olish uslubi bo‗lib-
kuzatish uslubi hisoblanadi. 
Kuzatish uslubi iqtisodiy, ijtimoiy sohalar statistikasida ko‗p qo‗llaniladigan 
axborot yig‗ish uslubi sanaladi. Kuzatish o‗z navbatida bir qator turkumlash 
belgilariga ko‗ra farqlanadi. Bu xususda iqtisodiy statistikaga oid darsliklar va 
o‗quv qo‗llanmalarida etarli ma‘lumotlar berilgan. 
Kuzatish asosida o‗rganilayotgan ob‘ekt yoki jarayonga xos bo‗lgan axborotni 
yoppasiga yoki tanlama shaklda olish mumkin. Yoppasiga kuzatish muayyan 
Marketing axborotlarini to„plash uslublari 
Kabinet tadqiqotlari 
Kombinatsiyalashgan 
tadqiqotlar 
Maqsadli axborot 
tahlili 
Kontent tahlil 
Dala tadqiqotlari 
So‗rov
Kuzatuv
Eksperiment
Hujjatlarni 
klassik tahlili 

62 
majmuaning barcha birliklarini tadqiq qilish asosida amalga oshiriladi. Bunday 
kuzatish odatda ko‗p vaqt, mablag‗ talab qiladi va uning natijalari tarmoqlararo 
ehtiyojlarni qondirish uchun xizmat qiladi. Masalan, aholini ro‗yxatga olish, 
tegishli hududdagi sanoat va savdo korxonalarini ro‗yxatga olish va h.k. 
Tanlama kuzatish esa marketing tadqiqotlarida ko‗proq qo‗llaniladigan uslub 
hisoblanadi. U yoppasiga kuzatishdan bir necha xususiyatlariga ko‗ra farqlanadi va 
etarlicha ustunliklarga ega. Ular quyidagilardan iborat. 
Birinchidan, tanlama kuzatishda echiladigan ma‘lumotlar tez fursatlarda 
amalga oshiriladi. Bu esa bozor xususida tezkor axborot yig‗ish va qaror qabul 
qilish jarayoni uchun o‗ta muhimdir. 
Ikkinchidan, tanlama kuzatish yo‗li bilan olinadigan axborot majmuaning 
ko‗p qirraligini va xususiyatlarini atroflicha o‗rganish imkonini beradi. Natijada 
majmua xususidagi axborotni to‗liqroq tarzda qayta ishlash, undan unumli 
foydalanish mumkin bo‗ladi. 
Uchinchidan, tanlama kuzatishada ro‗yxatga olinuvchilar miqdori nisbatan 
kam bo‗lganligi sababli, tadqiqot ob‘ektni (yoki muloqotdagi auditoriyani) 
tayyorlash, u bilan mustahkam aloqa va qayta aloqa o‗rnatish imkoni bir muncha 
yuqori bo‗ladi, bu xususiyat esa kuzatishda «yanglishishlar» ehtimolini 
kamaytirishag sabab bo‗ladi. 
To‗rtinchidan, majmua miqyosida kuzatish o‗tkazish ko‗plab xodimlarni jalb 
qilish va xarajatlarning ortib borishiga olib kelsa, tanlama kuzatishda tadqiqot 
nisbatan arzon tashkil etiladi. 
Lekin tanlama kuzatishni amalga oshirish dastavval muayyan qoidalarga va 
ketma-ketlikka amal qilishni talab etadi. Bu birinchi navbatda kuzatish uchun 
aniqlanadigan tanlovning miqdoriy va sifat jihatdan vaqilligi bilan bog‗liq.
Marketing tadqiqotlarida eksperiment uslubi ham ko‗p qo‗llaniladi. Xususan, 
u tadqiqotda bir necha taqqoslanadigan holatlarni (guruhlarni) yaratishga va 
o‗zgaruvchi ko‗rsatkichlar ta‘sirini aniqlashga asoslanadi. Misol uchun, shahar 
ayollarining ayrimlari o‗z odatlariga ko‗ra soch quritish va soch turkumlash 
qurilmalaridan alohida hollarda foydalaniladilar. Savdo firmasi elektr asboblari 

63 
ishlab chiqaruvchi firma ko‗magida umumlashgan tarzda ishlab chiqarilgan soch 
quritish va soch turkumlash qurilmasini sotish va bunda xaridorning munosabatini 
o‗rganmoqchi. 
Ayollarning qanday guruhlari (xaridorlik atvori va iste‘moldagi fe‘liga ko‗ra) 
umumlashgan ko‗rinishdagi soch quritish va soch turkumlash qurilmasini sotib 
oladi yoki sotib olmoqchi. Bu muammoni elektr asboblari ishlab chiqaruvchi 
hamda savdo firmasi eksperiment uslubida amalga oshirishi yuqori samara beradi. 
Tajriba uchun savdo firmasiga m miqdorda yangi qurilmalar etkaziladi. Ularni 
sotish jarayoni bir yo‗la eksperiment (sinov) qilinadi va keyinchalik xaridorlar 
atvori kuzatiladi. 
Tashkilotlarda eksperimentdan foydalanish o‗rganilayotgan ob‘ekt yoki 
jarayon xususida to‗laroq ma‘lumot olish imkonini beradi, uni tashkil etish bir 
muncha mushkul. Chunki haqiqiy (yoki istakdagi) holatni yaratish, barcha omillar 
ta‘sirini aniqlash bir qancha mo‗taxasislarni jalb etishni va tadqiqot xarajatlarining 
ortishiga sabab bo‗ladi. SHu nuqtai nazardan eksperiment o‗tkazish doirasi, uning 
yo‗nalishlari, uslublari va ketma-ketligi dastavval mukammal ishlab chiqarilishi 
kerak. 
Marketing 
tadqiqotlarida 
so‗roq uslubi tavsiflovchi yo‗nalishdagi 
izlanishlarda ko‗proq qo‗llaniladi. Jumladan,mijozlar va xaridorlarning qat‘iyati, 
qiziqishlari, ishtiyoqlaridagi o‗zgarishlar, mamnunligi va shunga o‗xshash 
yo‗nalishdagi tadqiqotlar. So‗roq uslubi tadqiqotining yo‗nalishiga ko‗ra anketa 
yoki mexanik qurilmalar vositasida amalga oshiriladi. So‗roq uslubining samarali 
jihati shundan iboratki, u tadqiqotda bir necha marotaba qo‗llanilishi, tegishli 
ob‘ekt to‗g‗risida axborotlarni umumlashtirib borish imkonini beradi. 
Shu bilan birga so‗roq uslubi ham tadqiqot uchun tanlov birligi, hajmi, belgisi 
va o‗tkazish tartibini dastavval aniqlanishini taqozo etadi. Masalan, o‗rnatilayotgan 
majmua ob‘ektlarining barchasini to‗liq o‗rganish imkoni bo‗lmaganda, tanlama 
uslub qo‗llaniladi. YUqoridagi misolda keltirilgan soch quritish va soch 
turmaklash qurilmasini sotib olib foydalanayotgan ayollarning ushbu predmetga 
munosabati, mamnunligi, xarid vaqtida va xariddan bir oy keyin so‗roq tarzida 

64 
amalga oshirilishi mumkin. Muloqot o‗rnatishda esa telefon, pochta, shaxsiy yoki 
guruhli suhbat qo‗llaniladi. 
Muloqotdagi auditoriya bilan aloqa o‗rnatish uslublari ichida telefon orqali 
intervyu, shaxsiy, guruhlar vositasida intervyu, pochta orqali anketa yuborish ko‗p 
qo‗llaniladi. Telefon vositasida intervyu - so‗ralovchi (respondent) bilan 
telefondagi qisqa suhbatni o‗z ichiga oladi. Odatda u telefon aloqasi yaxshi 
uyushtirilagn holatlardagina ko‗llaniladi. Lekin, suo‗raluvchi bilan atroflicha 
suhbatlashish, uning fikrini mukammalroq bilish doirasi bir muncha cheklangan 
bo‗ladi. 
Shaxsiy intervyu so‗roq uslubida keng qo‗llanib, intervyu olib boruvchi 
tomonidan savollarga to‗la javob olish va uni yanada aniqlashtirish imkonini 
beradi. U yuqori mahoratli mutaxassislar ishtirokida, belgilangan savollar 
ko‗lamida 
amalga 
oshiriladi. 
Uning 
natijalari 
magnitafon 
yoki 
videomagnitafonlarga yozilishi, so‗ngra umumlashtirilishi lozim. SHaxsiy intervyu 
bir necha minut yoki bir necha soat davom etadi va shu sababdan respondentlarga 
suhbatdan so‗ng sovg‗a topshirish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Guruh ishtirokidagi intervyu esa bir necha (odatda 4-12 kishidan iborat guruh) 
shaxslar ishtirokida, ular fikrini aniqlash, umumlashtirish, yagona maslakni 
ta‘minlash maqsadida uyushtiriladi. Guruh ishtirokidagi intervyu olib boruvchi 
muloqotga usta, notiq va fikrlarni mantiqan umumlashtirishda yuksak qobiliyat 
sohibi bo‗lishi nazarda tutiladi. Bunday suhbat videolentaga yozilishi va 
keyinchalik to‗g‗ridan-to‗g‗ri rahbariyatga taqdim etilishi ham mumkin. Bunda 
suralayotgan ob‘ektning o‗zi, o‗z fikrlarining asoslashlari yaqqol ko‗rinib turadi. 
Masalan, yangi avtomobilning ichki jihozlari, uning qulay dizaynda yasalishi 
bo‗yicha ko‗p yillik xaydovchilar bilan guruhli intervyu o‗tkazish. 
Marketing tadqiqotlarida so‗roq uslubi ko‗p jihatdan anketa (surov varaqasi) 
vositasida ko‗p tashkil etiladi. Anketa o‗z ichiga tayinli tizimga solingan, mantiqan 
bog‗langan savollar ko‗lamini olib, asosan 2 shaklda axborotlar to‗plashga xizmat 
qiladi. Birinchi shakl axborot olish davrida respondent javoblarini maxsus 
mutaxassis og‗zaki surab, belgilab, umumlashtirib borishga asoslanadi. Ikkinchi 

65 
yozma shaklida esa, taqdim etilgan anketa savollariga bevosita respondentning 
o‗zi, guruhlarga ajratilgan muqobil javoblarni belgilaydi.
Ko‗pgina yirik firmalar va marketing tadqiqotlari bo‗yicha ixtisoslashgan 
tashkilotlar anketa vositasida quyidagi yo‗nalishdagi muammolar bo‗yicha 
tadqiqotlarni tashkil etadilar: 
- xaridorlarning yangi tovarlarga nisbatan munosabati, qanoatlanish darajasiga 
oid izlanishlar; 
- xaridorlarning muayyan tovar assortimenti turi bo‗yicha ta‘minlanishi, 
ulardan foydalanish muddatlarini aniqlashga yo‗naltirilgan izlanishlar; 
- xaridorlarni muayyan tovarlarga bo‗lgan ishtiyoqi, iste‘mol qilish xususiyati, 
daromadlari va boshqa belgilarga ko‗ra segmentlarga ajratish bo‗yicha izlanishlar; 
- xaridorlarning shakllanayotgan talablarini o‗rganish, tovarlar sifatini 
yaxshilash, xizmat ko‗rsatish darajasini oshirish xususidagi izlanishlar; 
- tovarlarni xarid qilish shakli, uslubi, manzili, sotuvdan keyingi xizmat 
muammolarini hal etishga yo‗naltirilgan izlanishlar va boshqalar. 
Anketa vositasida o‗tkaziladigan tadqiqotlarga muayyan firma mahsulotlarini 
sotuvchi tashkilot xodimlari, maxsus tanlab olingan ekspertlar, muayyan manzil 
aholisi jalb qilinadi. Tadqiqotlar o‗tkazilish davriga ko‗ra doimiy va doimiy 
bo‗lmagan turlarga bo‗linadi. Bu xususiyat marketing izlanishi bilan 
shug‗ulanayotgan firmaning imkoniyatlari, tovar, narx, xizmat ko‗rsatish siyosati 
va boshqa xususiyatlarga bog‗liq. 
Anketa savollarini imkoni boricha qisqa, oddiy, umumiy ma‘lum bo‗lgan 
so‗zlar bilan tuzishga harakat qilishi zarur. Hatto ayrim hollarda mahalliy 
shevalarni ham inobatga olish, ikki ma‘noli so‗zlarni ishlatmaslikka urinish kerak. 
Boshqacha qilib aytganda, savol tug‗diradigan savollarning anketada bo‗lmasligi, 
jumlalarning qisqa va mazmunli bo‗lishi respondentni ko‗p o‗ylantirmaslikni, 
charchamasligini ta‘minlaydi. 

Download 3,14 Mb.