Uchinchi kuch,
xaridorlar kompaniya faoliyatida muhim hisoblanadi.
240
Xaridorlar tarmoqqa 7 ta asosiy holatda ta’sir ko‘rsatadi:
•
Tarmoq maxsuloti xaridorlari uncha katta bo‘lmagan sonda, lekin ular katta
miqiyosdagi xaridna amalga oshiradi;
•
Agar
tarmoqda
ishlab
chiqarilayotgan
maxsulot
standart
yoki
differensiallanmagan bo‘lsa, xaridorlar raqobatga ta’sir etish imkoniyatiga ega
bo‘ladi;
•
Agar xaridorlar maxsulotni o‘zi ishlab chiqarish faoliyati uchun xarid
qilayotgan bo‘lsa, bu maxsulot xarajatda oxirgi o‘rinni egallamaydi, xaridorlar o‘z
xarajatlarini qisqartirishga harakat qiladi va ta’minotchini boshqa tovar olayotganga
nisbatan aniq tanlaydi;
•
Tarmoqda ishlab chiqriluvchi maxsulot xaridorlari o‘z faoliyati davomida
uncha katta foyda olmaydi. Bu xarajatlarni kamaytirilishini talab etadi;
•
Xaridorlar tarmoqdagi raqobatga ta’sir etish qobiliyatiga egadir;
•
Tarmoqda maxsulot tezda sotib olinadi;
•
O‘z ishlab chiqarishini yaratish imkoniyati tug‘iladi, ta’minotchi bilan xaridor
o‘rtasida shartnoma tuziladi.
To‘rtinchi kuch
, tovar o‘rinbosarlari – mahsulot differensiatsiyasi va doimiy
tarzda taklif etilayotgan mahsulot sifatini oshirish kerak.
Beshinchi kuch
tarmoqdagi raqobatchilar ko‘p omillariga bog‘liq:
•
Tarmoqda ko‘p sonli raqobatchilar mavjud;
•
Tarmoq sekin o‘sish sur’ati bilan o‘smoqda;
•
Kompaniyani tarmoq chiqish to‘siqlari yuqori;
•
Tarmoqda raqobat kuchayadi,qochonki ishlab chiqarish quvvati tez sur’at
bilan o‘ssa;
•
Tarmoqda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar uncha katta bo‘lmagan
xarajatlarga ega;
•
Tarmoq ishlab chiqarayotgan tovarlar tez buzuluvchiga kiradi;
•
Ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq bo‘lgan kompaniyaning tarmoqdagi doimiy
xarajatlari yuqori;
241
•
Raqobatchilar turli xil strategiyalar tanlaydi,har xil usullar bilan harakat
qiladi.
Yangi raqiblarning kirib kelish xavfi. Bozorga kirib kelish ehtimoli katta
bo‘lgan potensial raqiblar firma uchun jiddiy xavf-xatar bo‘lib, firma bu xatarni
kamaytirishga urinishi, undan o‘zini himoya qilishi, kirish to‘siqlarini vujudga
keltirishi lozim.
Ushbu xavfning qay darajada jiddiyligi kirish to‘siqlarining balandligiga va
potensial raqibga qaratilgan reaksiya kuchiga bog‘liqdir. Kirish to‘siqlari quyidagicha
bo‘lishi mumkin:
•
miqyosdan tejash, ya’ni kirib kelayotgan firmani keng ko‘lamli ishlab
chiqarishni tashkil qilishga majbur qilish yoki unga xarajatlar bo‘yicha zarar ko‘rish
xavfini vujudga keltirish;
•
xaridorlarni yangi firmaning tashviqotlariga e’tibor bermaslikka undaydigan
marka imijining kuchi;
•
faqat ishlab chiqarishni o‘zlashtirish emas, balki reklama xarajatlarini qoplash
uchun zarur bo‘lgan kapitalga bo‘lgan ehtiyojlar;
•
xaridordan mashhur ishlab chiqaruvchining tovaridan yangi firmaning
tovariga o‘tishda talab qilinadigan real yoki ruhiy qayta qurishga sarflanadigan o‘tish
xarajatlari;
•
sotuv tarmoqlariga kirish: ulgurji sotuvilar yangi tovarlarni olishda juda
ehtiyotkor bo‘lishlari kerak, shunda yangi firma yangi tovar uchun yangi sotish
kanalini tashkil qilishga majbur bo‘ladi;
•
bozorda oyoqqa turib olgan firma ega bo‘lgan tajriba samarasi va xarajatlar
bo‘yicha afzallik ayniqsa qo‘l mehnati sektorlarida juda katta ahamiyatga ega bo‘lishi
mumkin.
O‘rinbosar tovarlar - muayyan iste’molchilar guruhi uchun muayyan funksiyani
bajaruvchi, biroq boshqa texnologiya asosida ishlab chiqarilgan tovarlardir.
O‘rinbosar tovarlarning bozorga kirib kelishiga, masalan, fan-texnika taraqqiyoti yoki
narx siyosatining o‘zgarishi sabab bo‘lishi mumkin - mikrokompyuterlar narxining
pasayib borishi an’anaviy pochtaning elektron aloqa tomonidan siqib chiqarilishiga
242
sabab bo‘ldi. O‘rinbosar tovarlarning narxi tovar bozoridagi firmalar belgilashi
mumkin bo‘lgan eng yuqori chegara vazifasini o‘taydi. O‘rinbosar tovarning narxi
xaridorlar uchun qanchalik foydali bo‘lsa, tovar bozorida narxni ko‘tarish
imkoniyatlari shunchalik cheklangan bo‘ladi.
O‘rinbosar tovarlar o‘sha xaridorlar guruhi uchun xuddi shu funksiyani
bajaruvchi tovarlar, lekin boshqa texnologiyaga asoslangan. Bu permanent xavf
yaratadi, chunki o‘rnini bosish xavfi doimo majud. Ushbu xavflar texnologik yutuqlar
natijasida o‘sishi mumkin. O‘rinbosar tovarlarga bo‘lgan haqiqiy narxlar tovar
bozorida harakat qiluvchi firmalar belgilashi mumkin bo‘lgan eng yuqori baholarni
aniqlaydi. O‘rinbosar tovarlar foydalanuvchilarni qanchalik qoniqtirsa, tovar bozorida
narxlarning o‘sish imkonyati shunchalik chegaralangandir.
Mijozlar o‘z ta’minotchilari bilan ma’lum miqdorda savdolashish qobiliyatiga
egadir. Ular firmani narxlarni pasaytirishga majbur qilib, keng xizmatlar kompleksini
va yanada yaxshi to‘lov sharoitlarini talab qilib, firma u yoki bu harakatining
potensial rentabelligiga ta’sir etishlari mumkin. YAxshi sharoitlarga erishish
qobiliyati darajasi qator omillarga bog‘liq:
•
markazlashgan mijozlar guruhi yoki uni xaridining hajmi ta’minotchi
savdosining anchagina qismini tashkil: bu yirik sotish tarmoqlari va savdo markazlari
holatidir;
•
mijoz tomonidan xarid qilinadigan tovarlar uning o‘z xarajatlarining muhim
qismini tashkil etadi, bu esa uni yanada ko‘proq savdolashishga undaydi;
•
sotish tarmoqlariga kirish: yangi tovarlarni kiritishda ehtiyotkor bo‘lish kerak,
ko‘pincha yangi firmalar yangi sotish kanalini tashkil etishga majbur bo‘ladi;
•
tajriba samarasi va harakatlar bo‘yicha afzalliklar;
•
tovarlar kuchsiz differensiyalangan va mijozlar boshqa ta’minotchilarni
topishga ishonadilar;
•
ta’minotchilar almashinuvi bilan bog‘liq o‘tish xarajatlari mijoz uchun muhim
emas;
•
mijoz talab, bozordagi haqiqiy narx va ta’minotchining xarajatlar to‘g‘risida
etarli ma’lumotlarga ega.
243
Bundan kelib chiqadiki, xaridorlarni tanlash muhim strategik qarordir. Firma
mijozni tanlash siyosatiga amal qilgan holda o‘z raqobat sharoitini anchagina
yaxshilab olishi mumkin.
Ta’minotchilarning mijozlardan manfaatli shartlarga erishish qobiliyati shundan
iboratki, ular o‘z ta’minoti uchun narxni oshirishi, ma’lum mijozga etkazib beradigan
tovarlar sifatini pasaytirish yoki hajmini chegaralash imkoniyatiga ega. SHu yo‘l
bilan kuchli ta’minotchilar mijozlar harakati rentabelligiga ta’sir etishlari mumkin.
Ta’minotchilarga tijorat tomonidan yordam beruvchi sharoitlar quyidagilardir:
•
ta’minotchilar guruhi mijozlar guruhiga qaraganda ko‘proq markazlashgan;
•
ta’minotchilar o‘rinbosar tovarlar tomonidan xavfni his etmaydilar;
•
firma ta’minotchi uchun muhim mijoz sanalmaydi;
•
tovar mijoz uchun muhim ishlab chiqarish vositasi bo‘lib hisoblanadi.
Raqobatchi kuchlarni tahlil qilishni yakunlar ekanmiz, shuni ham qayd qilib
o‘tish mumkinki, bozor kuchi va potensial daromad bozordagi vaziyatga qarab juda
keng diapazonda o‘zgarib turishi mumkin.
| 