238
o‘zlarining talablari bilan bilvosita tahdid solib turadi (rasmga qarang).
Mana shu
kuchlarning o‘zaro ta’siri oxir-oqibatda tovar bozorining rentabelligini belgilaydi.
Tabiiyki, raqobat muhitini tashkil qiluvchi asosiy kuchlar turli bozorlarda turlicha
bo‘lishi mumkin (13.9-rasm).
13.9-rasm. Kengaytirilgan raqobat konsepsiyasi
Raqobatning besh kuchi quyidagilar:
•
Mavjud kompaniyalar uchun yangi raqobatchilar, yangi qatnashuvchilarni
bozorda paydo bo‘lishi imkoniyati;
•
Iqtisodiy munosabatlar ishtirokchilariga ta’minotchilaning ta’sir
etish
imkoniti;
•
Xaridorlarning bozorda hukmronligi (rыnochnaya vlast);
•
Ma’lum tovar o‘rinbosarlarining bozorda paydo bo‘lish imkoniyati;
•
Bozorda faoliyat yuritayotgan kompaniyalar o‘rtasidagi raqobat.
Birinchi kuch
, bozorda mavjud kompaniyalar tomonidan to‘siqlar mavjud
bo‘ladi.Tarmoqqa kirishdagi to‘siqlar turli sabablarga ko‘ra tug‘ilishi mumkin va turli
xarakterga egadir.
Tarmoqqa raqobatchilarni kirishini cheklash, to‘siqlarni tug‘dirish, yaratish
uchun 6 ta shart-sharoit ko‘rsatiladi:
•
Ishlab
chiqarishning yuqori masshtabi,tejashni yaratadi,qachonki bozorda
Potensial
raqobatchilar
O’rinbosarlar
Ta’minotchilar
Mijozlar
Tarmoqdagi raqobatchilar
Ishlayotgan firmalar o’rtasidagi
raqobat
Yangi raqiblarning kirib kelish xavfi
O’rinbosar
tovarlar xavfi
Etkazib
beruvchilarning
savdolashish
qobiliyati
Mijozlarning
savdolashish
qobiliyati
239
yangi kompaniya xulq atvoriga juda ta’sir etadi.Masshtab hisobiga tejash yangi firma
uchun uncha qat’iy bo‘lmagan sharoitdir.
•
Maxsulot differensiatsiyasi
•
Nisbatan yuqori xarajatlar
•
Kapitalga ehtiyoj
•
Taqsimot kanallari.
Masalan: Mobil aloqa bozorida yangi raqiblarni kelish imkoniyati uncha katta
emas.Bu shu bilan tushuntiriladiki,bozor shakllangan faoliyatni amalga oshirishi
uchun
katta xarajatlar talab etiladi,shuningdek tarmoqqa kirishdagi yuqori to‘siqlar
bilan birgalikda. Bu ushbu tarmoqning faoliyatida raqobat kuurashida aks etadi va
uning xususiyatlarini yaratadi. Bozor ishtirokchilari yangi kompaniyalar tamonidan
raqobatdan qo‘rqmaydi.
Ikkinchi kuch
ta’minotchilarni bozor kuchi.
U ular taklif etayotgan tovarlavr yoki xizmatlarni narxini va sifatini o‘zgarishi
imkoniyati bilan ifodalanadi.
Ta’minotchilar imkoniyatini raqobatga ta’sirini ta’minlaydigan bir qator omillar
ajratiladi:
•
Agar tarmoqda uncha ko‘p sonli bo‘lmagan kompaniyalar bo‘lsa va ular
cheklangan sonli xom-ashyo ta’minotchilari
bilan ishlasa, ularning raqobat holatiga
ta’siri aniq bo‘ladi;
•
Agar maxsulot nodir bo‘lsa, ta’minotchi tarmoqdagi raqobatga ta’sir
ko‘rsatadi;
•
Ta’minotchilar tarmoqdagi raqobatga ta’sir etishi mumkin;
•
Ta’minotchilar tarmoqqa kirishga aniq harakatlar yordamida xalaqit berishi
mumkin;
•
Ta’minotchilar tarmoq holati bilan xavotirlanmaydi.
Bu juda xavfli holat ,ta’minotchi o‘z narxini qo‘yib,xaridor
qiziqishlarini
hisobga olmay,istimolchilar tamonidan o‘tkazilgan tadqiqotlarni qo‘llab-
quvvatlamaydi.
