I. Mavzuni o'rganing va quyidagi savollarga javob bering

8
Genetika
I I B O B . Irsiy at qonuniyatlarining yaratilishi
G. M endel kashfiyotining yaratilishidan ancha avval sun’iy 
duragaylash usuli qo‘llanila boshlagan, belgilarning dominantligi 
xususiyatlari kashf etilgan b o ‘lsa ham nim a uchun irsiyat qonunlari 
aynan G. M endel tom onidan yaratilgan, degan savol kelib chiqishi 
tabiiy.
G. M endel irsiyatni o ‘rganishga yangicha yondashdi, gibri- 
dologik analiz usulini takomillashtirdi va bu usul genetikaning 
asosiy usuli b o ‘lib qoldi.
Gibridologik (duragaylash) usuli — bir-biridan keskin farq qiluv- 
chi (alternativ) belgilarga ega b o ‘lgan organizmlarni chatishtirish va 
bu belgilarning keyingi avlodlarda yuzaga chiqishini tahlil qilishga 
asoslangan usuldir.
Gibridologik usulining o ‘ziga xosliklari quyidagicha:
1. Ayrim belgilar (odatda 1 yoki 2 ju ft alternativ belgilar) irsiy- 
lanishini tahlil qilish.
2. Duragaylash uchun sof liniyalar yoki gomozigotalardan foy- 
dalanish.
3. Har bir individdan olingan avlodni alohida tahlil qilish.
4. Juda k o ‘p belgilardan bitta yoki bir-birini inkor etuvchi belgi- 
larni ajratib olish va ketm a-ket keladigan bir qancha avlodlarda 
ularning yuzaga chiqishini aniq miqdoriy tahlil qilish.
G. M endel n o ‘xotlar ustida tajribalar olib bordi. N o ‘xot o ‘sim- 
ligi o ‘z -o ‘zidan changlanadi, juda ko‘p alternativ belgilarga ega 
(masalan, donining shakli, silliq yoki q ‘adir-budur, rangi sariq- 
yashil va boshqalar).
N o ‘xotlarni ko‘p m arta o ‘z -o ‘zidan chatishtirish natijasida G. 
M endel sof liniyalarni keltirib chiqardi. Ularning o ‘zaro duragaylab 
keyingi avlodlarda belgilar irsiyatlanishini tahlil qildi.
Irsiyat qonuniyatlarini o ‘rganishni G. M endel monoduragay 
chatishtirishdan, ya’ni faqat bir juft belgisi bilan farq qiluvchi ota- 
onalarni duragaylashdan boshladi.
2 -§ . M endelning birinchi qonuni 
(birinchi avlod bir xilligi)
Bir-birini istisno etuvchi bir juft belgilar bilan farq qiluvchi 
organizmlarni duragaylash monogibrid chatishtirish deyiladi. Ikki 
juft bir-birini inkor etuvchi belgilari bilan farq qiluvchi organizmlar

9
chatishtirilsa digibrid, ko‘p belgilar bilan farq qiluvchi organizmlar 
chatishtirilsa poligibrid chatishtirish deyiladi.
Monogibrid chatishtirish bilan tanishamiz. Sariq va yashil 
n o ‘xotlarni chatishtirsak, birinchi avlod duragaylari ham masi bir 
xil, ya’ni sariq rangda b o ‘ladi. Bu tajribadan birinchi avlod dura- 
gaylarining bir xilligi qonuni kelib chiqadi. Birinchi avlodda yuza­
ga chiqqan belgi dominant (lotincha “dom inans” — “ustinlik qi­
lish”) m a’nosini beradi, nam oyon b o ‘lmagan belgi esa retsessiv 
(lotincha recessus — chekinish) deb ataladi. M endel yashagan 
davrda irsiyatning moddiy asosi aniqlanmagan edi. M endel ularni 
«irsiy omillar» deb atadi. Hozirgi zam on fanida bu tushuncha gen 
m a’nosini anglatadi. Bir juft belgi genlari bir xil harf bilan dom i­
nant belgi geni katta, retsessiv belgi geni esa kichik harf bilan bel- 
gilanadi. Bizning tajribamizdagi sariq belgini yuzaga chiqaruvchi 
gen A harfi bilan, yashil rang geni a harfi bilan belgilanadi. Bir- 
birini inkor etuvchi belgilarni yuzaga chiqaruvchi genlar — allel 
genlar deyiladi. U lar gomolog xromosomalarning bir xil lokuslari- 
da (joylarida) joylashadi. Bir xil dom inant (AA) yoki retsessiv (aa) 
allellardan tashkil topgan organizm gomozigotali deyiladi va bir xil 
gam etalardan tashkil topadi. H ar xil allellardan (bitta dom inant va 
bitta retsessiv — Aa) tashkil topgan organizm geterozigotali deyila­
di va ikki xil gametalarni hosil qiladi.
Duragaylash natijasini sxematik ko‘rinishda yozish qabul qilin- 
gan. Tajriba uchun olingan shakllarni P harfi bilan (lotincha “pe- 
rentes” — “o ta-ona” m a ’nosini beradi), birinchi avlodni Fi, 
ikkinchi avlodni F
2
(lotincha “filii” — “bolalar” m a’nosini beradi) 
harflari bilan belgilash qabul qilingan. Erkak organizm O, urg‘ochi 
organizm esa 
belgilari bilan belgilanadi. Chatishtirish X belgisi 
bilan ifodalanadi. Avval urg‘ochi organizm genotipi, keyin erkak 
organizm genotipi yoziladi. Shunday qilib, birinchi qatorga ota- 
ona genotiplari, ikkinchi qatorga hosil b o ‘ladigan gametalar, 
uchinchi qatorga esa birinchi avlod genotiplari yoziladi.
Yuqoridagi tajribani quyidagicha ifodalash mumkin:
P: 
O AA 
X 
O aa 
Gametalar: A 
A 
a 
a
F1: 
Aa: 
Aa: 
Aa: 
Aa:

Download 2,96 Mb.