8
Genetika
I I B O B . Irsiy at qonuniyatlarining yaratilishi
G. M endel kashfiyotining yaratilishidan ancha avval sun’iy
duragaylash usuli qo‘llanila boshlagan, belgilarning dominantligi
xususiyatlari kashf etilgan b o ‘lsa ham nim a uchun irsiyat qonunlari
aynan G. M endel tom onidan yaratilgan,
degan savol kelib chiqishi
tabiiy.
G. M endel irsiyatni o ‘rganishga yangicha yondashdi, gibri-
dologik analiz usulini takomillashtirdi va bu usul genetikaning
asosiy usuli b o ‘lib qoldi.
Gibridologik (duragaylash) usuli — bir-biridan keskin farq qiluv-
chi (alternativ) belgilarga ega b o ‘lgan organizmlarni chatishtirish va
bu belgilarning keyingi avlodlarda yuzaga chiqishini tahlil qilishga
asoslangan usuldir.
Gibridologik usulining o ‘ziga xosliklari quyidagicha:
1. Ayrim belgilar (odatda 1 yoki 2 ju ft alternativ belgilar) irsiy-
lanishini tahlil qilish.
2. Duragaylash uchun sof liniyalar yoki gomozigotalardan foy-
dalanish.
3. Har bir individdan olingan avlodni alohida tahlil qilish.
4. Juda k o ‘p belgilardan bitta yoki bir-birini inkor etuvchi belgi-
larni ajratib olish va ketm a-ket keladigan bir qancha avlodlarda
ularning yuzaga chiqishini aniq miqdoriy tahlil qilish.
G. M endel n o ‘xotlar ustida tajribalar olib bordi. N o ‘xot o ‘sim-
ligi o ‘z -o ‘zidan changlanadi, juda ko‘p alternativ belgilarga ega
(masalan,
donining shakli, silliq yoki q ‘adir-budur, rangi sariq-
yashil va boshqalar).
N o ‘xotlarni ko‘p m arta o ‘z -o ‘zidan chatishtirish natijasida G.
M endel sof liniyalarni keltirib chiqardi. Ularning o ‘zaro duragaylab
keyingi avlodlarda belgilar irsiyatlanishini tahlil qildi.
Irsiyat qonuniyatlarini o ‘rganishni G. M endel monoduragay
chatishtirishdan, ya’ni faqat bir juft belgisi bilan farq qiluvchi ota-
onalarni duragaylashdan boshladi.
2 -§ . M endelning birinchi qonuni
(birinchi avlod bir xilligi)
Bir-birini istisno etuvchi bir juft belgilar
bilan farq qiluvchi
organizmlarni duragaylash
monogibrid chatishtirish deyiladi. Ikki
juft bir-birini inkor etuvchi belgilari bilan farq qiluvchi organizmlar
9
chatishtirilsa
digibrid, ko‘p belgilar bilan farq qiluvchi organizmlar
chatishtirilsa
poligibrid chatishtirish deyiladi.
Monogibrid chatishtirish bilan tanishamiz. Sariq va yashil
n o ‘xotlarni chatishtirsak, birinchi avlod duragaylari ham masi bir
xil, ya’ni sariq rangda b o ‘ladi.
Bu tajribadan birinchi avlod dura-
gaylarining bir xilligi qonuni kelib chiqadi. Birinchi avlodda yuza
ga chiqqan belgi
dominant (lotincha “dom inans” — “ustinlik qi
lish”) m a’nosini beradi, nam oyon b o ‘lmagan belgi esa
retsessiv
(lotincha recessus — chekinish) deb ataladi. M endel yashagan
davrda irsiyatning moddiy asosi aniqlanmagan edi.
M endel ularni
«irsiy omillar» deb atadi. Hozirgi zam on fanida bu tushuncha gen
m a’nosini anglatadi. Bir juft belgi genlari bir xil harf bilan dom i
nant belgi geni katta, retsessiv belgi geni esa kichik harf bilan bel-
gilanadi. Bizning tajribamizdagi sariq belgini yuzaga chiqaruvchi
gen A harfi bilan, yashil rang geni a harfi bilan belgilanadi. Bir-
birini inkor etuvchi belgilarni yuzaga chiqaruvchi genlar —
allel
genlar deyiladi. U lar gomolog xromosomalarning
bir xil lokuslari-
da (joylarida) joylashadi. Bir xil dom inant (AA) yoki retsessiv (aa)
allellardan tashkil topgan organizm
gomozigotali deyiladi va bir xil
gam etalardan tashkil topadi. H ar xil allellardan (bitta dom inant va
bitta retsessiv — Aa) tashkil topgan organizm
geterozigotali deyila
di va ikki xil gametalarni hosil qiladi.
Duragaylash natijasini sxematik ko‘rinishda yozish qabul qilin-
gan. Tajriba uchun olingan shakllarni P harfi bilan (lotincha “pe-
rentes” — “o ta-ona” m a ’nosini beradi),
birinchi avlodni Fi,
ikkinchi avlodni F
2
(lotincha “filii” — “bolalar” m a’nosini beradi)
harflari bilan belgilash qabul qilingan. Erkak organizm O, urg‘ochi
organizm esa
belgilari bilan belgilanadi. Chatishtirish X belgisi
bilan ifodalanadi. Avval urg‘ochi organizm genotipi, keyin erkak
organizm genotipi yoziladi.
Shunday qilib, birinchi qatorga ota-
ona genotiplari, ikkinchi qatorga hosil b o ‘ladigan gametalar,
uchinchi qatorga esa birinchi avlod genotiplari yoziladi.
Yuqoridagi tajribani quyidagicha ifodalash mumkin:
P:
O AA
X
O aa
Gametalar: A
A
a
a
F1:
Aa:
Aa:
Aa:
Aa:
