26
Genetika
6-r a s m. Drozofilada jinsiy xromosomalarning irsiylanishi.
Erkak va urg‘ochi organizmlarning bir-biridan
farq qiluvchi xro-
mosomalari
jinsiy xromosomalar deyiladi
(6 —7-rasm).
U rg‘ochi va erkak organizmlar kariotipini sitogenetik analiz
qilib ularning faqat bir jufti farq qilishi aniqlangan. Bunday xro
mosomalar
geteroxromosomalar deyiladi
va lotincha X va Y
harflari bilan belgilanadi. K o‘pchilik turlarda urg‘ochi
organizmda
bir xil XX jinsiy xromosomalar, erkak organizmida esa har xil —
XY xromosomalar kuzatiladi. Qolgan ham m a xromosomalar
auto-
somalar deyiladi (ular erkak va urg‘ochi organizmlarda bir xil
b o ‘ladi). U rg‘ochi jins kariotipida
jinsiy xromosomalar bir xil
b o ‘ladi, ular bir xil gametalarni hosil qilgani uchun
gomogametali
deyiladi:
2AXX
AX
AX
Erkakning jinsiy xromosomalari har xil bo‘lib, ikki xil gametalarni
hosil qilganligi uchun
geterogametali deyiladi:
2AXY
27
7-r a s m. Odamlarda jinsiy irsiylanish.
Jinsiy xromosomalar bir-biridan
kattaligi, shakli va genlarning
tarkibi bilan farq qiladi. X xromosoma Y xromosomaga nisbatan
ancha katta, shuning uchun uning ko‘p genlarning Y xromoso
m ada allellari yo‘q.
Jinsiy xromosomaga joylashgan genlar orqali nasldan naslga
beriluvchi belgilar jinsga bog‘liq belgilar deyiladi.
Hozirgacha
asosan X xrom osom aga bog‘liq belgilar yaxshi o ‘rganilgan.
Yuqoridagi rasmda gemofiliya kasalligining irsiylanishi ko‘rsatilgan
(8-rasm).
O dam da X xrom osom aga b o g ‘liq belgilarga daltonizm ,
gemofiliya (resessiv), tish emali qo‘ng‘ir rangda b o ‘lishi (dom i
nant) misol b o ‘la oladi. Y xromosomaga bog‘liq belgilar kamroq.
Ularga gipertrixoz, sindaktiliya misol b o ‘la oladi.
Mustaqil tayyorlanish uchun topshiriqlar
1. Genlarning birikishi deb qanday hodisaga aytiladi?
2. Birikish guruhi nima? Har bir turda
birikish guruhlari sonini
qanday aniqlash mumkin?
28
Genetika
3. Nima uchun birikish to ‘la yoki chala bo‘lishi mumkin?
4. Genlar orasidagi birikish kuchi nimaga bog‘liq?
5. Krossover va nokrossover gametalar haqida nimalarni bilasiz?
6
. Genlar orasidagi masofa qanday birlik bilan o‘lchanadi?
7. Geteroxromosomalar va autosomalar nima?
8
. Geterogametali va gomogametali organizmlar genotiplari
yozuvda qanday ifodalanadi?
9. Gemizigotalikning mohiyati nimadan iborat?
10. Jinsga bog‘liq belgilar deb nimaga aytiladi?
M asalalar
1. N orm al rang ajratish geni (dom inant) va daltonizm geni
(resessiv) X xrom osom ada joylashgan. D altonik erkak kishi
sog‘lom ayolga uylanganda oilada daltonik qiz tug‘ildi.
O ta-ona
genotipini aniqlang.
2. Y xromosomaga bog‘liq b o ‘lgan gipertrixoz belgisi bola 17
yoshga to ‘lganidan keyin yuzaga chiqadi. Ixtiozning bir shakli
resessiv belgi b o ‘lib, X xromosoma bilan bog‘liq. H ar ikkala belgi
b o ‘yicha norm al ayol bilan gipertrixoz erkak oilasida ixtioz belgisi-
ga ega b o ‘lgan o ‘g‘il tug‘ilgan. Shu
bolada gipertrixoz belgisi
