22
Genetika
A) Allelgellar gomologik xromosomalarga joylashganda amalga
oshadi
B)
Faqat allelmas genlarda
C) Bitta xromosomada joylashganda
D) Xromosomalarning birikish guruhida
6. AaBbCc genotifga ega bo‘lgan organizmlar o ‘zaro chatishtiril-
ganda nechta gameta hosil qiladi?
A)
8
B) 16
C) 32 D) 64
7. To ‘rtta belgisi bilan farq qiladigan digitrozigotali genotif qaysi
javobda to ‘g ‘ri k o ‘rsatilgan?
A) AaBbCc B) AaBbCCDD C) AABBCCDD D) AaBBCCDD
8. Mendel o ‘zining genetika sohasida qilgan ishlarida genetikaning
qaysi metodidan foydalandi?
A) Duragaylash B) Ontogenetik C) Biokimyoviy D) Sitogenetik
9. Sariq silliq no‘xot bilan yashil burishgan no ‘xot o ‘zaro chatishti-
rildi. F2 sariq silliq n o ‘xotlar 56.25% ni, sariq burishgan no‘xotlar
18.75% ni, yashil silliq no ‘xotlar 18.75% ni, yashil burishgan 6.25% ni
tashkil etsa ota-ona genotifini aniqlang.
A) AaBb x AABb B) AABB x aabb C) AaBB x aabb D) AaBb
x AaBb.
I I I
B O B
Irsiyatning
xrom osom a nazariyasi
M a’lumki irsiyat qonunlari G. M endel tom onidan o ‘simliklar
ustida olib borilgan tajribalar asosida yaratilgan edi. XX asr bosh-
larida T. G. M organ o ‘z shogirdlari bilan bu qonunlarini hayvon-
lar uchun ham qo‘llash mumkinligini tekshirib ko‘rdi.
U tajribalarni drozofila pashshalarida o ‘tkazdi. Drozofilalar
tajriba o ‘tkazish uchun juda qulay obyekt edi. C hunki ular labo-
ratoriya sharoitida tez ko‘payadi, ularda xromosomalar soni
8
ga
teng.
Irsiyat qonuniyatlarini o ‘rganish borasida olib borilgan
ko‘pgina tajribalardan genlarning mustaqil kombinatsiyalanishi
qonuni ham m a holatlarda ham to ‘g‘ri kelavermasligi m a’lum
b o ‘ldi. Agar o ‘rganilayotgan genlar nogomolog xromosomalarda
joylashsagina bu qonun o ‘rinli b o ‘ladi.
G enlar soni xromosomalar
sonidan ancha ortiq b o ‘lganligi sababli bitta xromosomada juda
ko‘p genlar joylashadi va bitta xromosomada joylashgan genlar
birikish guruhini hosil qiladi. H ar bir organizmda bog‘lanish
23
guruhlarining soni gaploid to ‘plamdagi xromosomalar soniga teng
b o ‘ladi. Masalan, drozofilada birikish guruhlari soni 4 ga, jo ‘xori-
da 11 ga, odam da 23 ga teng.
Bu hodisani yaxshi tushunish maqsadida drozofilalarda ikki
ju ft belgilarning nasldan naslga o ‘tishi bilan tanisham iz.
Drozofilalarda qo‘ng‘ir rangni belgilovchi gen (B) qora rang geni
(b) dan dom inantlik qiladi. N orm al qanot geni (B) esa kalta qan-
otni belgilovchi gen (b) dan ustunlik qiladi.
Kulrang va norm al qanotli (BB BB) pashshalarni qora va kalta
qanotlilar (bb bb)
bilan chatishtirsak, birinchi avlod bir xilligi yuza-
ga chiqadi, ya’ni kulrang va norm al qanotli pashshalar hosil
b o ‘ladi. Keyin F
1
ning irsiy strukturasini aniqlash uchun bu dura-
gaylarni resessiv belgiga nisbatan digomozigot pashshalar (avval
erkak jinsi, keyin urg‘ochi jinsi) bilan chatishtiramiz, (tahliliy
duragaylashni eslang).
Agar tajriba natijasida hosil b o ‘lgan erkak digeterozigot
pashsha (Bb Bb) ni resessiv digomozigot pashsha bilan chatishtir-
sak, belgilar faqat 1 : 1 nisbatda taqsimlanishini ko‘ramiz. G enlar
birikkanligini ta ’kidlash uchun bunday
duragaylash natijalarini
yozganda genlarni xromosomaga joylashtirish qabul qilingan:
B —
B —
b
b -
b
b -
— b
- b
Bundan yuqoridagi digeterozigota pashshada faqat ikki xil
gam eta (BB va bb) hosil b o ‘ladi deb xulosa chiqarish mumkin.
Agar M endel qonunlari amalga oshganda edi, 4 xil gameta
(BB : Bb : bB : bb) hosil b o ‘lishini kuzatgan b o ‘lardik.
Shunday qilib, bir xromosomada joylashgan genlar bog‘lanib
o ‘tganligi sababli faqat ota-ona belgilari kuzatilib, yangi belgilar
kuzatilmaydi. Bunday bog‘lanishga to ‘la birikish deyiladi.
Agar urg‘ochi digeterozigot pashshani tahliliy duragaylash
usulida tekshirsak, avvalgi tajribaga nisbatan boshqacharoq natijani
kuzatamiz. Bunda 4 xil variantda belgilarga ega b o ‘lgan
avlod hosil
b o ‘ladi. Lekin M endel tajribalarida kuzatilgan 1 :1 :1 :1 nisbatdan
farq qilib, ota-onalarinikiga o ‘xshagan belgilar ko‘proq (kulrang,
uzun qanotli — 41,5%, qora, kalta qanotli — 41,5%), yangi hosil
b o ‘lgan belgilar esa ancha kam (kulrang, kalta qanotli — 8,5%,
qora, norm al qanotli — 8,5%) uchraydi. G enlar birikishining bu
xili
chala birikish deb ataladi. G enlar chala birikishining sababini
tushunish uchun jinsiy hujayralarning yetilishida kuzatiladigan
24
Genetika
meyoz jarayonni eslash kerak. I meyozning profazasida muhim
jarayon —
krossingover kuzatiladi.
G om olog xrom osom alar
k o n ’yugatsiyalashib allel genlari bilan almashinadi. N atijada
gametalarning bir qismi yangi genlar kombinatsiyasiga ega b o ‘ladi.
Shuning uchun yangi avlodda ota-onalarnikidan farq qiluvchi
yangi belgilar kombinatsiyasi vujudga keladi.
Krossingover natijasida hosil b o ‘lgan gametalar ham da shu
gam etalardan hosil b o ‘lgan avlod bir xil nom bilan krossoverlar
deb ataladi. Krossingoverga uchram agan gametalar ishtirokida
hosil b o ‘lgan avlod nokrossoverlar deb ataladi
(5-rasm).
Endi M organ qoidasini ifodalaymiz: bitta xromosomada joy-
lashgan genlar birikuv guruhlarini hosil
qiladi va nasldan naslga
bog‘langan holda o ‘tadi. Ularning birikish kuchi shu genlar
orasidagi masofaga teskari proporsionaldir. G enlar orasidagi maso-
fa
morganida deb ataladigan birlik bilan ifodalanadi;
1
morganida
1% krossingover kuzatiladigan genlar orasidagi masofaga teng. Biz
yuqorida ko‘rib chiqqan misolimizdagi ikkita gen orasidagi masofa
5-r
a s m. Drozofila pashshasining tana rangi va qanotining uzun-kaltaligini
belgilovchi genlarning birikkan holda naslga o‘tishi.
25
17 morganidaga teng. G enlarning birikuviga bag‘ishlangan tajri-
balar yordam ida biz xrom osom alarning genetik xaritalarini
yaratamiz. Odam xromosomalari genetik
xaritalarini aniqlash
uchun D N K zondlari, somatik hujayralarni duragaylash, avtomatik
kompyuter tahlil usullaridan foydalanamiz.
Test topshiriqlari
