Belgi
Gen
Genotip
I. No‘xot rangi
Sariq
A
AA, Aa
Yashil
a
aa
II. No‘xot shakli
Silliq
B
BB, Bb
Burishgan
b
bb
Digomozigotali organizmlarni chatishtirishdan boshlaymiz:
P: O AABB
X
O aabb genotip 16 (100%) AaBb
Gametalar: 4 AB
4 ab
F
1
:
16
AaBb
fenotip
16 (100%) AB
Birinchi avlod bir xilligi qonunining yuzaga chiqqanligini
ko‘ramiz. So‘ngra hosil b o ‘lgan digeterozigot duragaylar o ‘zaro
chatishtiriladi.
P:
(F
1
) O AaBb
X
O AaBb
Gametalar:
AB
Ab
aB
ab AB
Ab
aB
ab
Hosil b o ‘lgan gibridlarni tahlil qilish oson b o ‘lishi uchun ingliz
olimi Pennet tavsiya etgan panjaradan foydalanamiz.
Digeterozigot duragaylar o ‘zaro chatishtirilganda quyidagi
natijani olamiz (3-rasm).
Sariq silliq — AB — 9
Sariq burishgan — Ab — 3
Yashil silliq — aB — 3
Yashil burishgan — ab — 1
Demak, chatishtirish uchun olingan belgilar yig‘indisidan
tashqari belgilarning yangi kombinatsiyasi kelib chiqqanligini
15
2-r a s m. Monogibrid duragaylash sxemasi.
Ikkinchi avlod belgilarining ajralishi.
ko‘rdik (yashil, silliq va sariq, burishgan). Bu tajribadan M endel
ikkita har xil belgilarning bir-birini inkor etuvchi variantlari mus-
taqil kombinatsiyalana olishi m um kin ekan, degan xulosa chiqar-
di.
Agar har bir belgining ikkinchi avlodda nasldan naslga o ‘tishi-
ni tahlil qilsak, ularning har qaysisi 3 : 1 nisbatda taqsimlanishini
k o ‘rish qiyin emas.
H am m a sariq belgi — 12 (9A + 3A), yashil belgi — 4 (3a +
1a), ya’ni 12A : 4a q 3A : 1a. Xuddi shunday natija shakl taqsim-
lanishida ham kuzatilishi mumkin: 12B : 4b q 3B : 1b.
Mendelning uchinchi qonuni quyidagicha ta ’riflanadi: ikki yoki
undan ortiq bir-birlarini inkor qiluvchi belgilari bo‘lgan geterozigot
organizmlar o ‘zaro chatishtirilganda belgilarning mustaqil nasldan
naslga o ‘tishi yoki kombinatsiyalanishi kuzatiladi. Lekin shu
narsani unutm aslik kerakki, bu qonun faqat no allel genlar no
gomolog xromosomalarga joylashgandagina amalga oshadi.
16
Genetika
3-r a s m. Digibrid duragaylashda belgilarning irsiylanishi.
Mustaqil yechish uchun masalalar
1-m asala. M onogeterozigot Aa, digeterozigot AaBb va
trigeterozigot AaBbCc organizmlarda qancha turdagi gametalar
hosil b o ‘lishini aniqlang.
H ar qanday genetik masalani yechishni gametalarni aniqlash-
dan boshlash kerak. Buning uchun avvalo gametalar sofligi qonuni-
17
ni bilish lozim: gam etada har bir juft allellardan faqat bittasi
b o ‘ladi. G am etalar turlarining um um iy soni 2n ga teng; bu yerda
n — allellar juftlarining soni. M onogeterozigot (Aa) organizmda
faqat ikki turdagi gametalar hosil b o ‘ladi: A va a (2
1
q 2).
Digeterozigot organizm (AaBb) da to ‘rt turdagi gametalar b o ‘lishi
mumkin: AB, Ab, aB, ab (2
2
q 4).
Trigeterozigot (AaBbCc) organizmda esa sakkiz turdagi game-
talarning yarmisida A, qolgan yarmida a allellar mavjud, ularni
ikkita qatorga yozamiz. Keyin B va b allellarini avval ikkita dom
inant, keyin ikkita retsessiv qilib yozamiz, keyin shu ustunchalar
yoniga C va c allellarni bir dom inant, bir retsessiv qilib ketm a-ket
yozamiz.
ABC
aBC
ABc
aBc
AbC
abC
Abc
abc
Trigeterozigotali organizmlarda gam etalar hosil b o ‘lishini
aniqlashning ikkinchi usuli ham mavjud:
A aBbCc
C
c C
c C
c C
c
2
-m asala. Itlar yungining qora rangi — jigarrang ustidan, kalta
yungi — uzun yungdan to ‘liq dom inantlik qiladi. Ikkala juft gen
lar har xil autosom a xromosomalarda joylashgan.
Ovchi qora va kalta yungli itlarni ko‘paytirish maqsadida xuddi
shunday fenotipli itlarni chatishtirgan. Lekin ularning avlodidagi
kuchukchalarning m a’lum qismigina qora, kalta yungli b o ‘lgan.
Qolganlari esa qora, uzun yungli yoki jigarrang, uzun yungli
b o ‘lgan. C hatishtirish u ch u n olingan itlarning genotiplarini
aniqlang. Ovchi itlari gomozigota qora, kalta junli ekanligini tek-
shirish uchun qanday chatishtirish o ‘tkazilishi lozim?
18
Genetika
3-m asala. Boshog‘i chiltonoqsiz, qizil b o ‘lgan bug‘doy navla-
ri — boshog‘i qiltanoqli, oq rangli b o ‘lgan navlar bilan chatishtir-
ilganda F
1
da olingan o ‘simliklar qiltanoqsiz va qizil boshoqli
b o ‘lgan. F
2
da esa quyidagicha ajralish nam oyon b o ‘lgan:
159 ta qiltanoqsiz, qizil; 48 ta qiltanoqsiz, oq;
54 ta qiltanoqli, qizil; 16 ta qiltanoqli, oq boshoqli o ‘simliklar
olingan. O ‘rganilayotgan belgilar qanday irsiylanadi? F
2
o ‘simlik-
larning necha foizi geterozigotali? Tahliliy chatishtirish o ‘tkazish
uchun F
1
o ‘simliklarini qanday fenotipga ega b o ‘lgan o ‘simliklar
bilan chatishtirish kerak?
4-m asala. Yumaloq, chipor tarvuz o ‘simliklari uzunchoq,
yashil mevali o ‘simliklar bilan chatishtirilganda avlodda olingan
o ‘simliklarning ham masi yumaloq, yashil mevali b o ‘lgan. Ikkinchi
tajribada ham xuddi shunday chatishtirish o ‘tkazilganda avlodda
olingan o ‘simliklarni quyidagi fenotipik sinflarga ajratish mumkin
b o ‘lgan:
20
ta o ‘simlik yumaloq, yashil mevali;
18 ta o ‘simlik yumaloq, chipor mevali;
19 ta o ‘simlik uzunchoq, yashil mevali;
21
ta o ‘simlik uzunchoq, chipor mevali.
Chatishtirish uchun olingan barcha o ‘simliklarning genotipini
aniqlang. O ‘rganilayotgan belgilarning qanday irsiylanishini
tushuntirib bering.
5-m asala. G ‘o ‘za o ‘simligida hosil shoxi cheklanmagan va
cheklangan tipda, tola rangi esa qo‘ng‘ir va oq b o ‘ladi. Shoxning
cheklanmagan tipda b o ‘lishligi cheklangan tipda b o ‘lishligi ustidan
to ‘liq, tolning qo‘ng‘ir rangda b o ‘lishligi esa oq rangi ustidan
to ‘liqsiz dom inantlik qiladi.
1
) cheklanmagan shoxli, qo‘ng‘ir tolali g‘o ‘za o ‘simliklari
cheklangan shoxli, oq tolali o ‘simliklar bilan chatishtirilganda F
1
da olingan o ‘simliklarning ham masi cheklanmagan shoxli va tola
novvotrang b o ‘lgan. F
1
o ‘simliklari o ‘z -o ‘ziga chatishtirilib, keyin-
gi avlod olinsa, ularning fenotipi qanday b o ‘ladi? Fenotipik sinf-
larning nisbatini aniqlang.
2) F
1
da olingan o ‘simliklar cheklangan shoxli va oq tolali
o ‘simliklar bilan chatishtirilsa, keyingi avlodda olingan o ‘simlik-
larning genotipi va fenotipini aniqlang.
6
-m asala. Sulida norm al b o ‘ylik — balandlikdan, ertapishar-
19
lik — kechpisharlikdan ustunlik qiladi. Bu belgilarni ifodalovchi
genlar har xil xromosomalarda joylashgan:
a) gomozigotali kechpishar, norm al b o ‘yli suli navi baland
b o ‘yli, ertapishar navli bilan chatishtirish natijasida olingan dura-
gaylar qanday belgilarga ega b o ‘ladilar;
b) F
1
duragaylarni o ‘zaro chatishtirishdan olingan avlod orasi-
da baland b o ‘yli, ertapishar o ‘simliklar necha foizni tashkil qiladi;
d) ertapishar, norm al b o ‘yli sulini o ‘zaro chatishtirganda
22372 ta o ‘simlik olingan. U lardan 5593 tasi baland b o ‘yli va xuddi
shunchasi kechpishar b o ‘lgan. Hosil b o ‘lgan o ‘simliklar orasida
nechtasi baland b o ‘yli, kechpisharligini aniqlang.
7-m asala. Qoramtir, jingalak sochli, faqat birinchi belgisi
b o ‘yicha geterozigotali ayol, qoramtir, silliq sochli, lekin birinchi
belgisi b o ‘yicha geterozigota yigit bilan turm ush qurgan. Ushbu
oilada tug‘iladigan farzandlarning fenotip va genotiplarini aniqlang
(silliq soch — retsessiv).
8
-m asala. H ar ikkala belgisi b o ‘yicha geterozigota kulrang,
uzun qanotli urg‘ochi, qora rangli, kalta qanotli erkak drozofila
bilan chatishtirilgan. Ushbu chatishtirish natijasida paydo b o ‘ladi-
gan naslning fenotipi va genotipi qanday b o ‘ladi?
9-m asala. H ar ikkala belgisi b o ‘yicha geterozigota qora ko‘zli
va besh barm oqli erkak (lekin yoshligida ortiqcha barm og‘i olib
tashlangan) ko‘k ko‘zli, besh barm oqli ayolga uylangan. Ushbu
nikohdan ko‘k ko‘zli va olti barm oqli bola tug‘ilishi mumkinmi?
10-masala. Otasi ham, onasi ham qora jingalak sochli oilada
malla, silliq sochli bola tug‘ildi. O ta-ona va bolaning genotipini
aniqlang.
11-masala. Paxmoq junli oq quyon bilan paxm oq junli qora
quyon chatishtirilganda bitta oq, silliq junli quyon olindi. Masalada
berilgan m a’lumotlarga ko‘ra ota-onasining genotipini aniqlash
mumkinmi?
12-masala. Q o‘ng‘ir ko‘zli (dom inant), chapaqay (retsessiv)
yigit ko‘k ko‘zli o ‘naqay qizga uylanganda ulardan ko‘k ko‘zli cha
paqay bola tug‘ilgan. Bola va ota-onalarning genotipini aniqlang.
13-masala. Shabko‘r (dom inant belgi), chapaqay (retsessiv
belgi) erkak har ikkala belgisi b o ‘yicha sog‘lom ayolga uylangan.
Oilada ikki bola tug‘ilgan, ularning bittasi ikkala belgi b o ‘yicha
sog‘lom, ikkinchisi shabko‘r va chapaqay. O ta-onalar va bolalar-
ning genotipini aniqlang.
20
Genetika
14-masala. Odamlarda polidaktiliya va o ‘naqaylik dom inant
belgilardir. Otasi
6
barmoqli, onasi har ikkala belgiga nisbatan
sog‘lom oiladan chapaqay va barm oqlari soni norm al bola tug‘ildi.
Bu oilada yana qanday fenotipli bolalar tug‘ilishi mumkin?
5 -§ . Tahliliy chatishtirish
M endel irsiyatni o ‘rganishda duragaylarni tahliliy chatishtirish
usuli bilan organizmlarning gomozigotali yoki geterozigotali ekan-
ligini aniqlash mumkinligini ko‘rsatadi. Buning uchun genotipi
aniqlanishi zarur b o ‘lgan organizm bilan gomozigota retsessiv indi
vid chatishtiriladi.
P:
O AA
x
O aa
Gameta:
A
a
F 1:
Aa
Agar
dom inant
individ
gom ozigota
b o ‘lsa,
bundan
chatishtirishda ajralish sodir b o ‘lmaydi, F
1
duragaylarida bir xil
b o ‘ladi.
Agar dom inant shakllar geterozigota b o ‘lsa, u holda:
P:
O Aa
x
O aa
Gametalar:
A
a
a
F 1:
Aa
aa
Bunda ajralish ham genotip, ham fenotip jihatdan 1 : 1 nis-
batda b o ‘ladi. Demak, tekshirilayotgan organizm geterozigota
ekan.
Agar tekshirilayotgan individ ikki juft belgisi bilan farqlansa, u
holda
P:
O AaBb
x
O aabb
Gametalar:
AB
Ab
aB
ab
ab
F 1:
AaBb Aabb
aaBb
aabb
Avlodda 4 xil fenotip 1 : 1 : 1 : 1 nisbatda b o ‘ladi, ya’ni ular
ning har biri 25 : 25 : 25 : 25 foizga to ‘g ‘ri keladi (4-rasm).
Mustaqil tayyorlash uchun topshiriqlar
1.
Nima uchun geterozigotalarda retsessiv allel o‘z ta’sirini yuza-
ga chiqara olmaydi?
| 