EtiologiyaSI: ilgari tuxum hujayra ekzotoksinlar manbai deb hisoblanganligi uchun toksikoz deb nomlanardi, lekin hozircha hech kim toksin topmagan. Patogenezi

Erta paydo bo’ladigan toksikozlar asosan nerv, endokrin sistemasi, ovqat hazm qilish yo’llari, immunologik va boshqa sistemalar holatiga bog`liq bo’ladi. Bunda ayolning ko’ngli ayniydi, qayta-qayta qayt qiladi, so’lagi oqadi va hokazo.

Hozirgi kunda 50 dan ortiq nazariyalar borki, ularda erta paydo bo’ladigan toksikozlar turlicha talqin qilinadi. Bizda kortiko-vissteral nazariya keng tarqalgan bo’lib, 1950 yil boshida mashhur akusherlar S. M. Bekker, A. P. Nikolaev, A. A. Lebedevlar buni I. P. Pavlovnint markaziy nerv sistemasi faoliyatini o’rganish nazariyasiga asoslangan holda talqin qiladilar. Bu nazariya bo’yicha erta paydo bo’ladigan toksikozlarda reflektor reakstiya izdan chiqadi. Refleks esa bachadondagi nerv oxirlarining homila tuxumi ta’sirlashi natijasida vujudga keladigan impulslaridir. Evropa va Amerika Qo’shma Shtatlari olimlari XG gormonning (xoriogonik gonadotropin) ko’p ishlanib chiqishi natijasida jigar faoliyati buziladi, deb hisoblaydilar.

Zamonaviy nazariyalarga ko’ra: ilk va kechki toksikozlar ayol organizmining rivojlanib borayotgan homiladorlikka moslasha olmayotganligi tufayli kelib chiqadi. Homiladorlikning birinchi va ikkinchi yarmida uchraydigan hamma toksikozlar ko’proq anamnezi og`irlashgan homiladorlarda yuzaga keladi.Ularda aniq patologik ko’rinishlar bo’lmasa-da,homiladorlik qo’zg`atuvchi omil bo’lib hisoblanadi va homiladorlik asoratlariga olib keladi.

1. 
   Neyrogumoral nazariya: ichki a’zolar va ichki sekrestiya bezlari faoliyati buzilganligi natijasida moddalar almashinuvining neyrogumoral boshqarilishi ham izdan chiqadi, oqibatda qondagi oqsil, mikroelementlar, elektrolitlar, gormon va mediatorlarning o’zaro munosabatlari o’zgaradi, bu esa qonda to’la oksidlanmagan moddalar hosil bo’lishi va boshqa ichki a’zolar qatori jigar faoliyatining buzilishi esa ayol organizmining zaharlanishiga olib keladi.
   

4. Kortiko-vissteral nazariya (stress).

5. Endokrin nazariya.

6. Immunologik nazariya.

7. Genetik nazariya.

8. Plastentar nazariya.

9. Gemodinamik nazariya.

10. Ayol va homila o’rtasidagi gematologik konflikt nazariyasi.

11. Intoksikastiya nazariyasi.

12. Infekstiya nazariyasi.

(30dan ortiq nazariya mavjud).

Homiladorlik ilk toksikozlari 50-60% homilador ayollarda uchraydi, lekin ulardan 10% davolanishga muhtoj bo’ladi. Ilk homiladorlik toksikozlari 2 turga bo’linadi:

Erta toksikozlar tasnifi:

1) Ko’p uchraydigan homiladorlik toksikozlari: qusish, ko’ngil aynishi,so’lak oqishi.

2) Kam uchraydigan homiladorlik toksikozlari: Homiladorlik dermatozlari, homiladorlik bronxial astmalari, homiladorlik gepatozlari (homiladorlik yog`li gepatozigacha).

Ilk toksikozlarning eng ko’p uchraydigan shakli bu – qusish.

Qusish klinik holatiga, laborator ko’rsatkichlarga va uchrashiga ko’ra Z ta darajaga bo’linadi: engil, o’rtacha og`ir va og`ir daraja.

PATOGENEZI. Homiladorlikda qusish moddalar almashinuvi va elektrolitlar balansi buzilgan homilador va homila holatida degidratastiyaga olib keladi. Qusishning kelib chiqishida gormonal muhit disbalansi muhim rol o’ynaydi. Bunga esterogenlar etishmasligi, XG miqdorining yuqoriligi, kortikosteroidlar sekrestiyasining kamayishi va parasimpatik nerv sistemasi faolligining ortishi sabab bo’ladi. Ona va homilaning immunologik mos kelmasligi ham muhim ahamiyatga ega. Eng ko’p homiladorlik qusishi oshqozon - ichak yo’lida patologiyasi bo’lgan homiladorlarda uchraydi. Qusish elektrolitlar yo’qotilishiga va degidratastiyaga olib keladi. Suvsizlanish buyrak faoliyati pasayishiga sabab bo’ladi: koptokchalar filtrastiyasi tezligi kamayishi tufayli, sutkalik diurez kamayadi.

Qon plazmasida kaliy va natriy ionlari konstentrastiyasi ortadi, hujayra tashqarisidagi suyuqlik kamayadi.

Erkin yog` kislotalari jigarda keton tanachalariga aylanishi natijasida og`ir giperlipidemiyadan to jigar yog`li infiltrastiyasigacha kuzatilishi mumkin. Ketoastidozning o’zi ham qusishga sabab bo’lib, degidratastiya va elektrolitlar balansi buzilishlarini kuchaytiradi. Qo’shimcha hujayra ichi va hujayradan tashqaridagi suyuqliklarning kamayishi to’qima va a’zolar gipoksiyasiga, mochevina konstentrastiyasi ortishiga, gematokrit ko’rsatkichi ortishiga (degidratastiya tufayli), eritrostitlar va gemoglobin miqdorlarining mos kelmasligiga sabab bo’ladi. Gemoglobin va gematokritning yuqori miqdorlari homiladorlik ilk toksikozining og`ir darajada ekanligidan darak beradi. Bu jarayonlar natijasida metabolik astidoz bilan gipokaliemiya rivojlanadi. Homiladorlikda qusish og`irlik darajasini aniqlash uchun quyidagi tekshiruvlarni o’tkazish kerak:

1- qon klinik tahlillari: gematokrit ortishi, gemoglobin, eritrostitlar, SOE ortishi.

2- qon biokimiyoviy tahlillari: umumiy oqsil va uning frakstiyalari miqdori, fibrinogen,trombostitlar ko’rsatkichi, jigar fermentlarini aniqlash.

3- siydik tahlili: nisbiy zichligining ortishi,sutkalik diurezning ortishi, mochevina, kreatinin miqdorini, buyrakdagi jarayon darajasini aniqlash uchun.

4- bu hamma patologik jarayonlar EKG buzilishiga olib keladi, bu esa o’z elektrolitlar balansi buzilishi darajasini ko’rsatadi, EEG .

5- sutka davomida qayt qilishlar sonini sanash va sutkalik diurez bilan taqqoslash.

6- umumiy holatini baholash : shikoyatlari , pulsi , teri quruqligi va boshqalar.

Bunda ko’ngil aynish, qusish 4-5 marta, tana vaznining kamayishi 5%, puls 80 ta, AQB me’yorda, UKT va UPT me’yorda, diurez adekvat.

Bu turda ayol sutkasiga 10 marta va undan ko’p qayt qiladi. Bunda qayt qilish ovqatlanishga bog`liq bo’lmaydi. Bemor ozib ketadi (1 haftada 3kg), harorati 37,5°S ga ko’tarilishi mumkin, tomir urishi 90—100 gacha ko’tariladi arterial qon bosimi pasayadi. Organizmda suv kamaygani tufayli og`iz quriydi, anemiya kuzatiladi. Ketoastidoz (asteton )kuzatiladi, diurez kam. To’g`ri davolansa, kasallik tuzalishi, aks holda og`ir turga o’tib ketishi mumkin.

Toksikozning og`ir turida ayolda fiziologik va patologik o’zgarishlar kuzatiladi. Fiziologik o’zgarishlar paydo bo’lishiga sabab me’dadagi ta’sirlovchi va toksik moddalardir. Homiladorlikdagi patologik o’zgarishlar markaziy nerv sistemasining qo’zg`alishi, moddalar almashinuvi va endokrin bezlar faoliyati buzilishi natijasida vujudga keladi. Qayt qilish markaziy nerv sistemasi orqali boshqarilib turadi. Uzunchoq miyada qayt qilish markazi bilan birga nafas, yurak-tomir va so’lak ajratish va hid bilish markazi ham joylashgan. Shu sababli qusishdan oldin ko’ngil aynishi ko’payadi, nafas olish chuqurlashadi, periferik tomirlar spazmi (siqilishi) natijasida bemorning ranggi o’chadi. Bu holat qayt qilish markazining ta’sirlanishi natijasida vujudga keladi.

• 
  Parhez.
  
• 
  Davolovchi-himoyalovchi rejim.
  
• 
  Gipnosuggestiv terapiya, markaziy elektroanalgeziya, igna sanchish terapiyasi, refleksoterapiya.
  
• 
  Medikamentoz terapiya: M-xolinolitiklar (atropin), antigistaminlar (pipolfen, diprazin, tavegil), neyroleptiklar (galoperidol, droperidol), dofamin antagonistlari (reglan, sterukal). Infuzion moddalar (kristalloidlar, kolloidlar, glyukoza, albumin, natriy bikarbonat 4 %), metabolizmni kuchaytiruvchi moddalar (KKB, riboksin, vitaminlar).
  

• 
  Qayt qilish markazi faoliyatini normallashtirish.
  
• 
  Qayt qilish markazini ta’sirlovchi xemoresteptor zonasini blokirovka qilish.
  
• 
  Me’daning reflektor qo’zg`aluvchanligini qisman susaytirish hamda uning qisqarish faolligini oshirish.
  

Qusishga qarshi ishlatiladigan preparatlar qayt qilish markazi va xemoresteptor zonaning neyromediator sistemasiga, xolinolitik hamda atropinga o’xshash preparatlar (masalan, skopolamin) qusish markazining xolinergik resteptorlariga ta’sir qiladi, ammo etarli yordam bera olmaydi, bunda bir qator qo’shimcha holatlar: og`iz va tomoqning qurishi, chanqash, qo’zg`aluvchanlik, gallyustinastiya va boshqalar kuzatiladi.

Qarshi (1926 37 yillarda Behbudiy) - Qashqadaryo viloyatidagi shahar (1926 yildan), viloyat markazi (1943 yildan). Qashqadaryo vohasining markazida, Qashqadaryo boʻyida, xalqaro t. yil va avtomobil yoʻllari kesishgan joyda.

Neyroleptik preparatlardan fenotiazin va butirofenon ham yaxshi yordam beradi, markaziy nerv sistemasining xemoresteptor zonasiga qaratilgan. Aminazin, etaperazin, metalerazin, triftazin va boshqalar qayt qilishda yaxshi ta’sir etadi. Droperidol qayt qilishda aminazindan ko’ra ancha kuchliroq ta’sir ko’rsatadi, ammo uning nojo’ya ta’siri bo’lganligi tufayli ishlatishda juda ehtiyot bo’lish kerak. Droperidol qon bosimini pasaytirib yuborishi mumkin. Ortostatik kollaps ro’y bermasligi uchun preparat yuborilgandan keyin kamida 2- 3 soat yotish kerak. Droperidolni qo’llagandan so’ng ekstrapiramidal buzilish holatlari — titrash, mushaklarning tortishib qolishi, psixomotor buzilishlar kuzatiladi. Bunday holat ro’y berguday bo’lsa, neyroleptik preparatlar bilan birga atropindan 0,5 ml ukol qilish zarur.

Shunday qilib, bu preparatlar ta’sirida erta yuz beradigan toksikozga xos bo’lgan me’da-ichak atoniyasi ham yo’qoladi, ammo bunda sekrestiya o’zgarmaydi. Dofaminning antagonisti ko’p neyroleptiklarda qayt qilish markazining xolinoreaktiv holatiga ta’sir etmaydi. Shu sababli qayt qilishni to’xtatish uchun xolinolitik preparatlarni ular bilan birgalikda buyurish ham yaxshi yordam beradi. Neyroleptiklar va antigistamin preparatlarni birga buyurish yaxshi natija beradi. Masalan, sterukal va dimedrol yoki droperidol va pipolfenlarni buyurish ham foydali. Bular sutkasiga 1-2 ml dan, antigistamin esa 2 ml dan buyuriladi.

Me’daning reflektor qo’zg`alishini normallashtirish uchun novokain ichish buyuriladi. Bundan tashqari, adrenalin ham me’da muskullari tonusini normallashtiradi. Buning uchun 0,1% li adrenalin eritmasi 1—2 osh qoshiqdan kuniga bir mahal ichiladi. Qayt qilishga davo qilishdan maqsad uni to’xtatish bo’lib qolmasdan, balki moddalar almashinuvi va zlektrolitlar muvozanatini yaxshilashga qaratilgan bo’lishi zarur.Qayt qilish natijasida ayniqsa glikogen (turg`un bo’lmagan energiya manbai) kamayib ketadi, ketoz holati vujudga keladi.

Toksikoz vaqtida yog` kislotalarning yig`ilishi natijasida astidoz paydo bo’ladi. Siydik bilan birga ko’p miqdorda keton tanachalari ajraladi, ketonuriya holati kuzatiladi.

Yuqorida aytib o’tilgan o’zgarishlarni normaga keltirish uchun
infuzion davolash usullaridan foydalanish lozim. Bu asosan uch
yo’l bilan amalga oshiriladi: kolloid eritmalar, kristalloid
eritmalar va ovqat rastionini to’g`ri belgilash.

Kristalloid eritmalar: glyukoza, osh tuzi, kaliy xlorid, Ringer-Lokk eritmasi, natriy bikarbonat, glyukoza bilan novokain aralashmasi va boshqalardan iborat. Bu preparatlar asosan organizm qayt qilish natijasida suvsizlanganda buyuriladi.

Parenteral ovqatlantirish uchun glyukoza, aminokislotalarning konstentrlangan eritmasi, albumin, plazmadan foydalaniladi. Infuzion davo bemorning ahvoliga qarab olib boriladi. Qancha suyuqlik yuborish bemorning siydik ajratish qobiliyatiga qarab belgilanadi. Sutkalik diurez 1000 ml dan kam bo’lmasligi lozim. Bemorning gematokrit ko’rsatkichi 39% dan kam bo’lmasligi kerak. Bemor qayt qilganda ko’p miqdorda kaliy tuzini yo’qotadi. Natijada gipokaliemiya vujudga keladi. Bu holat elektrolit almashinuvi muvozanatini va yurak-tomir sistemasi faoliyatini izdan chiqaradi.

Gipokaliemiyaning klinik belgilari: taxikardiya, qo’shimcha paroksizm, yurak sohasida og`riq paydo bo’lishi, yurakning tez-tez urishi, «yurakning titrashi», EKG da taxikardiya, aritmiya, miokardda ishemiya belgilari kuzatiladi.

Gipokaliemiyani davolash uchun kaliy xlorid eritmasi, panangindan 250-300 ml fiziologik eritmaga aralashtirib yuboriladi.«Disol» preparati ham gipokaliemiyani davolashga yordam beradi, uni 400—800 ml dan kasallik alomatlari yo’qolguncha tomchilatib venaga yuboriladi. Erta toksikozlarni davolash asosan organizmdagi barcha o’zgarishlarni normallashtirishga qaratilgan bo’lishi lozim. Vitamin preparatlaridan ham to’g`ri foydalanish zarur. Buning uchun ayniqsa, bosh miya hujayralari faoliyatini yaxshilovchi moddalar zarur, ular qon orqali hujayralarga etib boradi. Bunda glyukozaning ahamiyati katta. Vitaminlardan V, S ham juda zarur.

Bemorga kokarnit 1 ampula (3ml) dan 1% 1ml lidakain bilan birga m/o ga har kuni 6-12 kun davomida yaxshi yordam beradi.Kokarboksilaza 100 mg, 0,5% li lipoid kislotadan 4,0 ml, 20% li kalstiy pantotenatdan 2,0 ml, 5% li askorbin kislotasi 6-8 ml tepi ostiga yuboriladi.

Essenstial preparatdan 7—10 kun 10 ml dan ukol qilingandan keyin, bemorga ikkinchi turdagi kompleks preparatlar: piridoksilfosfat 0,02 dan 3 mahal, folat kislotasi 0,001 dan kuniga 3 mahal, metionin 1 tabletkadan 3 mahal ichishga buyuriladi. Doprokin (domperidon) 10 mg 2 tabletkadan kuniga 3-4 marta va kechasiga 3 – 5 kun, keyin 1tabl. dan 3-4 mahal kuniga tayinlanadi.

Ovqat xillarini buyurishda organizmning ketoastidoz holatiga ahamiyat berish lozim, buning uchun ovqatda uglevodlar, oqsil hamda yog` miqdori etarli darajada bo’lishi lozim. Erta paydo bo’ladigan toksikozlarni davolashda bemorga tayinlanadigan ovqat tarkibi toksikozni paydo qilgan omillarga qarshi qaratilgan bo’lmog`i zarur.Ovqat juda issiq bo’lmasligi, me’dani kimyoviy va reflektor jihatdan ta’sirlamasligi zarur. Ayol sutkasiga 6—8 marta oz-ozdan iliq holdagi ovqatni o’rinda yotgan holda iste’mol qilishi kerak. Unga qovurilgan, marinadlangan ovqatlar, piyoz, sarimsoq, garmdori, konditer mahsulotlar, moy (sariyog`dan tashqari) tavsiya etilmaydi.

Quyidagi holatlar homiladorlikni to’xtatishga ko’rsatma bo’ladi:

Umumiy holatning og`irligi.

yaqin 6-12 soat ichida davolash samara bermasa.

Adinamiya, umumiy holsizlikning kuchayishi, eyforiya.

Taxikardiya, 1 minutda 120 gacha.

Gipotenziya 80 mm sm ust.

Teri sarg`ayishi.

O’ng qovurga ostidagi og`riqlar.

Diurezning kamayishi sutkada 300-400 ml.

Giperbilirubinemiya 100 mkmol\l, qoldiq azot, mochevina miqdori ko’payishi.

Kompleks davo samaradorligi 1-3 sutka davomida yo’qligi.

So’lak oqishi . So’lak oqishi gestozning og`ir turida ko’proq uchraydi. Bir kecha-kunduzda bir litrcha so’lak oqishi mumkin. So’lakning doimiy ravishda oz-ozdan oqib turishi bemorning tinkasini quritadi, ammo uning umumiy ahvoliga unchalik ta’sir qilmaydi. Arap so’lak ko’p oqsa, lab bichilishi mumkin, bunda bemorning ishtahasi pasayadi, umumiy ahvoli og`irlashadi, ozib ketadi, uyqusi buziladi.

PATOGENEZI: estrogenlar og`iz bo’shlig`ining epiteliysiga aktiv ta’sir qiladi, so’lak ajralishini kuchaytiradi, ishtaha kamayadi, umumiy holsizlanish, labda va lab burchaklari terisida masterastiya holatlari kuzatiladi va suvsizlanish belgilari paydo bo’ladi.

So’lak oqishiga qusishdagi kabi davo qilinadi. Ayolga sharoit yaratib berish, psixoterapiya, fizioterapiya usullaridan foydalanish lozim. Davo stastionar sharoitida olib boriladi. Bu erda bemorga tinchlantiruvchi, asab sistemasini tartibga soluvchi dorilar (sedativ), vitaminlar, glyukoza va boshqalar buyuriladi. Og`izni marmarak, moychechak, mentol eritmasi bilan chayish ham yordam berishi mumkin. Agap so’lak ko’p oqsa, atropindan 0,0005 grammdan kuniga 2 marta berish mumkin. Lab, lunj sohalari bichilganda vazelin, Lassar pastasi surtish lozim. Odatda muolajalardan so’ng so’lak oqishi kamayib, ayolda homiladorlik normal davom etadi.

HOMILADORLIKDA KAM UChRAYDIGAN TOKSIKOZLAR

Tetaniya (tetania gravidarum). Bo’qoq bezi faoliyati buzilishi natijasida kalstiy almashinuvi izdan chiqadi va ayolda tetaniyaga moyillik tug`iladi. Ba’zi olimlarning aytishicha, bo’qoq bezi faoliyatining ilgarigi etishmovchiligi homiladorlikda yaqqol namoyon bo’ladi.

Kasallikda qo’l muskullari («akusher qo’li»), oyoq («balerina oyog`i»), ba’zan yuz, tana, hiqildoq muskullarining tirishishi kuzatiladi. Homiladorlik tugashi bilan bu holatlar yo’qoladi. Davolashda kalstiy preparatlari, paratireoidin, vitamin D₂ ishlatiladi.

Toksikoz og`ir kechganda homiladorlikni muddatidan ilgari to’xtatish lozim bo’ladi.

Dermatozlar. Homiladorlikdagi dermatozlar teri kasalliklari hisoblanib, asosan homiladorlik davrida paydo bo’ladi, homiladorlik tugagandan keyin o’z-o’zidan yo’qolib ketadi. Dermatozlar odatda qichishish bilan kechadi, ba’zan ekzema, eshakem, eritema, uchuq kabilar toshadi.Dermatozning ko’proq uchraydigan turi (pruritus gravidarum) homiladorlikning birinchi oylarida yoki oxirida paydo bo’lishi mumkin. Odatda u jinsiy a’zolar sohasiga yoki butun tanaga tarqaladi. Dermatozga diagnoz qo’yish unchalik murakkab emas. Ammo albatta qon kasalliklari, gijja, ovqat moddalari va doriga allergiya bo’lgan hollarda ehtiyot bo’lib davolash lozim. Davo asosan asab sistemasini tinchlantirishga qaratilgan bo’lishi lozim. Bundan tashqari, organizmning qarshilik ko’rsatish kuchini yaxshilash, buning uchun diprazin (pipolfen), dimedrol, kalstiy xlor, vitaminlar va ultrabinafsha nurlar yaxshi yordam beradi.

Ekzema (eczema gravidarurn). Bu ham homiladorliqda uchrab turadi va iz qoldirmay tuzalib ketadi, ammo keyingi homiladorlikda yana qaytalashi mumkin. Ekzemaning ko’krak bezi, qorin, son, qo’l terilarida bo’lishi kuzatiladi.Davo choralari asosan, dermatologlar bilan birgalikda olib boriladi. Ko’pincha natriy brom, kofein, kalstiy xlorid va boshqa desensibillovchi moddalardan foydalanish yaxshi natija berishi mumkin.

Homiladorlikdagi kam uchraydigan toksikozlarga uchuq ko’rinishidagi (herpes simplex, herpes zoster) kasalliklar kirib, kamdan-kam hollarda impetigo (impetigo herpetifornus) hodisasi kuzatilishi mumkin.

Ba’zan homiladorlarda tez o’tib ketadigan eshakem, eritema kuzatiladi.

Homiladorlikda uchraydigan jigarning o’tkir sariq distrofiyasi. Bu kasallik juda kam uchrab, ayolning hayoti uchun juda katta xavf tug`diradi. Bunday patologiyaning kelib chiqishi hali aniq emas. Bunda kasallik tobora avj olib, jigar faoliyati susaya boradi. Bundan tashqari, qon tomirlarda qon tiqilib qoladi, gemorragik belgilar kuzatiladi, oliguriya (hatto anuriya), shish paydo bo’ladi, oqsil kamayib ketadi. Bemor qayt qiladi, tirishadi, ba’zan koma ro’y berib, kasallik o’lim bilan tugashi mumkin.

Ko’pchilik olimlarning fikricha, osteomalyastiya hodisasi ichki sekrestiya bezlari faoliyati buzilganda, avitaminoz va boshqalarda ko’p uchraydi. Bunda kasallikka diagnoz qo’yilishi bilan darhol homiladorlikni to’xtatish kerak bo’ladi. Kasallikning engil turi homila-dorlikda kuzatiladigan simfizopatiya (simfizit) deb yuritiladi. Simfizopatiyada oyoq va chanoq suyaklaridagi og`riq ayolning yurishini o’zgartiradi, u tez charchaydi, qov sohasi-dagi suyaklarning bir-biridan ajralgani kuzatiladi. Paypaslaganda og`riydi.